یادمان

حفاری تاریخ در میدان عتیق اصفهان

برگرفته از روزنامه همشهری - رضا ظریفی
كلاف عظیم میلگرد با صدای بلند روی زمین می‌افتد و كمی آن‌سوتر اهرم بیل مكانیكی بالا می‌رود تا تلی از خاك را جا‌به‌جا كند؛ كامیون‌ها هم هستند برای بردن خاك و نخاله‌ها.

اهرم بیل كه بالا می‌آید قطعه‌ای دیگر از تكه سفالی مربوط به یكی از دوره‌های دور، خرد می‌شود اما در میان این همه هیاهو برای احیای میدان قدیمی شهر، آن هم با لودر و كامیون، صدای شكستن هیچ سفالی به گوش نخواهد رسید. اینجا میدان عتیق، میدان‌كهنه، سبزه‌میدان یا هر آن چیزی است كه شما آن‌ را به آن نام می‌خوانید. البته نام، مهم نیست؛ مهم این است كه بسیاری از دوستداران میراث تاریخی كشور برای ساخت زیرگذر و مجتمع‌های تجاری در قدیمی‌ترین میدان شهر اصفهان از یك سو اظهار نگرانی می‌كنند و از سوی دیگر مدیران شهری این نگرانی را نابجا دانسته و حتی آن ‌را حركت جهت دار برخی افراد مبنی بر ایجاد شبهه در عملیات اجرایی طرح عظیم عتیق اصفهان می‌دانند. مسئولان میراث هم به تماشا نشسته‌اند.

ماجرای میدان عتیق از آنجایی آغاز شد كه مدیران شهری تصمیم گرفتند این میدان را كه روزگاری مركز اصلی شهر اصفهان بود و به‌دلیل همجواری با مسجد جامع و بازار برای خود كیا و بیایی داشت، اما در گذر دوران از یادها رفته بود، دوباره احیا كنند. در طرح تهیه شده برای احیا و البته حفظ هویت این میدان تاریخی كه مربوط به چندین سال پیش می‌شود، جنبه‌های متنوعی دیده شده و البته بنا به گفته مدیران شهری كه مدام نیز بر آن تأكید می‌كنند نظر كارشناسان سازمان میراث فرهنگی لحاظ شده بود تا مسیر تونل مترو و زیرگذر با متراژ 35 هزار و 314متر مربع ایجاد شود. برای توقف انبوه خودروهای كسانی هم كه برای خرید به این محل خواهند آمد پاركینگ‌های متعددی در چند فاز در نظر گرفته شده بود و قرار شد فاز یك پاركینگ این میدان 36هزار و 332متر‌مربع و پاركینگ مركز خرید هم 6هزار و 825مترمربع مساحت داشته باشد.

شهردار اصفهان در سخنانی با تأكید بر اینكه شهرداری اصفهان بدون ملاحظات سیاسی و به‌دلیل رفع نیاز مردم و شهر این طرح را به‌صورت همه‌جانبه به اجرا درآورده است، بیان داشت: مرحله نخست اجرای طرح میدان عتیق، احداث زیرگذر است. در فاز سوم این طرح نیز محوطه 32 هكتاری در دستور كار قرار گرفته كه بیش از 20 پروژه تجاری، اقامتی با سرمایه‌گذاری 350 میلیارد تومان را شامل شده تا این میدان بتواند جایگاه اصلی خود را به دست آورد.

تاریخ را خراب نكنید

آغاز عملیات عمرانی در میدان‌كهنه، سرفصلی بود برای اظهار نگرانی كارشناسان و دست‌اندركاران میراث فرهنگی كشور. البته مسئولان شهری نیز همچنان بر كاربری فرهنگی و تاریخی میدان عتیق و حفظ آن اصرار داشته و دارند. اواخر مهرماه بود كه معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان به رسانه‌ها گفت: میدان عتیق به‌عنوان یكی از میادین سه‌گانه این كلانشهر به‌عنوان روایتگر بخشی از تاریخ نصف‌جهان احیا می‌شود.

مهندس صمصام شریعت، در ادامه با تأكید بر اهمیت تاریخی این میدان گفت: بخش تاریخی طرح احیای میدان عتیق در مرحله طراحی، با توجه به نزدیك بودن بدنه میدان با بافت‌هایی مثل مسجد جامع، مسجد علی(ع) و هارونیه لحاظ شده و به‌صورت شاخص و ویژه تمامی نقشه‌های فاز یك و دو و حتی نقشه‌های سازه و زیرساخت‌ها به تصویب سازمان میراث فرهنگی كشور و اصفهان رسیده، همچنین مجوز خاكبرداری با نظارت و اجازه این سازمان بوده است.

البته تأییدیه سازمان میراث فرهنگی كه وی به آن اشاره می‌كند همانی است كه چند روز پیش یكی از مسئولان میراث فرهنگی اصفهان به آن اشاره كرده و در گفت‌وگو با همشهری گفته بود: تمامی مصوبات پروژه بزرگ میدان عتیق در اصفهان در چند سال گذشته توسط ریاست میراث فرهنگی پیشین تأییدشده و به امضا رسیده است. وی در ادامه نیز افزوده بود كه هیچ‌كدام از اقدامات فعلی سازمان میراث فرهنگی مبنی بر توقف این پروژه كارساز نخواهد بود زیرا مصوبات به تأیید و امضا رسیده است و در حال حاضر تنها 4باستان‌شناس در این منطقه در حال كاوش پیش از حفاری‌ها هستند.

همه این موارد در حالی است كه حدود یك‌ماه قبل نیز خبری مبنی بر كشف سفالینه‌ها و آثاری مربوط به دوران آل بویه در این میدان منتشر شد كه فقط تعطیلی چند روزه عملیات عمرانی میدان عتیق را به‌دنبال داشت.

مهندس صمصام شریعت در ادامه توضیحات مربوط به میدان عتیق با بیان اینكه این میدان به پیاده‌رو با كاربری توریستی و تاریخی تبدیل می‌شود‌ افزوده بود: در این حالت عبور خودرو و مترو از زیر میدان انجام می‌شود و ایستگاه‌های لازم در خارج از میدان تعبیه می‌شود همچنین پاركینگ‌ها نیز در زیرگذرها در نظرگرفته شده است.

وی هدف اصلی اجرای طرح میدان عتیق را جذب توریست عنوان و اعلام كرد: بازگرداندن حیات به بافت تاریخی، ایجاد جاذبه برای سرمایه‌گذاران، استفاده بهینه از بافت فرسوده و درآمدزایی برای شهر اصفهان از اهداف اصلی این طرح است.

با چینش همه این موارد در كنار یكدیگر تناقضی جدی آشكار می‌شود؛ بازگرداندن حیات به بافت تاریخی چطور با احداث زیر‌گذر، پاركینگ، مجتمع تجاری و احداث ایستگاه مترو در محدوده تاریخی ممكن می‌شود؟

مدیری كه پاسخ داد

عباس حاج رسولی‌ها، رئیس شورای شهر اصفهان تنها مسئولی است كه حاضر می‌شود درباره میدان عتیق به سؤالات همشهری پاسخ دهد. وی با اشاره به اهمیت میدان عتیق درباره احیای این میدان می‌گوید: این میدان با تاریخچه 800 ساله پس از تكمیل بازسازی، شكل ذوزنقه خواهد داشت و اجرای آن عظمتی است كه تا آن‌را نبینید متوجه نمی‌شوید. این پروژه حتی در جهان بی‌نظیر و منحصر‌به‌فرد است.

وی درباره چگونگی حفظ بافت تاریخی میدان آن هم با وجود فعالیت لودرها در این محدوده می‌گوید: نمی‌شود كه این پروژه و حفاری‌ها را با قاشق انجام داد. این پروژه‌ای است كه تمام مسئولان استان از جمله مسئولان میراث فرهنگی استان اصفهان آن‌را تأیید كرده‌اند. در این پروژه تمام بافت قدیمی احیا شده و متناسب با هویت تاریخی میدان تعریف خواهد شد. این موردی است كه ما هم بر آن تأكید داریم. وی به تكمیل این پروژه نیز اشاره كرده و می‌گوید: در اجرای این طرح، بازار سابق كه در محل خیابان عبدالرزاق بریده شده بود دوباره ساخته می‌شود. با تأمین اعتبار مورد نیاز عملیات احداث ایستگاه مترو هم آغاز خواهد شد.

حاج رسولی‌ها با تأكید دوباره بر حفظ هویت تاریخی این میدان می‌گوید: زیر گذر در دست ساخت این میدان تا پایان شهریور سال بعد آماده می‌شود. او البته این خبر را نیز می‌دهد كه در جلسه شورای شهر اصفهان كه یكشنبه‌هفته گذشته برگزار شد با لایحه پیشنهادی شهردار اصفهان مبنی بر تغییر نام میدان عتیق به میدان امام علی(ع) موافقت شد.با وجود تأكید رئیس شورای شهر اصفهان بر حفظ هویت تاریخی این میدان اما اساتید و صاحب‌نظران هنوز هم درباره سرنوشت این میدان نگرانند.

دكتر سید مهدی حجت، رئیس ایكوموس ایران (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی) با اشاره به ساخت و سازهای وسیع در میدان عتیق و حفاری‌های صورت گرفته در این میدان به ایسنا گفت: وسعت دخالت، شكل دخالت، نوع كاربری درنظر گرفته‌شده در این محل ارزشمند تاریخی و به‌طور كلی، اصل این تصمیم زیر سؤال است و باید در آن تجدید نظر شود.

همزمان با وی نیز عبداله جبل‌عاملی، مدرس رشته معماری و یكی از روسای پیشین سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان گفت: در سال 1384 سازمان میراث فرهنگی اقدام به گمانه‌زنی در سبزه‌میدان (میدان عتیق) كرد و گویا آثاری مانند عصارخانه در آن محل پیدا شدند اما هیچ‌كدام از آثار حفظ و اعلام نشدند. پس از اظهار نظر این كارشناسان درباره نگرانی‌های موجود، ناظر اداره كل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان در پروژه‌ میدان عتیق به ایسنا گفت: در سال 1384 چند گمانه در منطقه زده شد و منطقه به‌لحاظ باستان‌شناسی بررسی شد‌ اما اثری را كه ارزش نگهداری داشته باشد، نیافتیم. وی با اشاره به اینكه به‌تازگی یك سنگفرش شكسته قدیمی پیدا شده است، بیان كرد: دلیل شكسته شدن سنگفرش، سازه‌هایی مانند لوله‌ فاضلاب یا تأسیساتی‌ هستند كه برای ساخت خیابان به كار برده شده‌اند.

این ناظر اداره كل میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان ادامه داد: مسلما دستگاه‌ها (ماشین‌های سنگین) باید كار كنند و پاسخی برای دلیل شكستن سنگفرش ندارم.
شهباز افزود: قرار بود ابتدا این منطقه حفاری دستی شود و این اقدام حداكثر یك‌ماه به طول می‌انجامید اما نمی‌دانم چرا سازمان میراث فرهنگی آن را اجرا نكرد. باز هم به همه این تناقضات اضافه كنید این مورد را كه هجدهم ماه گذشته خبرگزاری ایسنا از كشف آثاری چون یكسری اشیای فلزی، سفال و كوزه خبر داد كه قدیمی‌ترین این آثار مربوط به دوران آل‌بویه بوده است. گویا این كشف موجب شد كه عملیات ساخت زیرگذر در میدان عتیق فقط برای چند روز تعطیل شود.

بیانیه منتشر می‌شود

كار به جایی رسید كه مؤسسه ایكوموس دست به انتشار بیانیه زد. در بیانیه‌ ایكوموس با اشاره به اینكه اصفهان به سرعت در حال از دست دادن شواهد تاریخی و فرهنگی خود است، آمده بود: اخیرا در میدان عتیق اصفهان كه یكی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی و تاریخی كشور است، با شتاب‌زدگی بسیار به احداث زیرگذر به روش متداول در «محوطه‌های فاقد هرگونه ارزش تاریخی‌- فرهنگی» و حفاری وسیع بدون پشتوانه‌ علمی و فرهنگی اقدام شده است، این در حالی است كه هسته‌ اصلی شهر از گذشته‌های دور و به‌خصوص از آغاز دوران اسلامی تا به امروز به‌صورت یكپارچه زیر و روی این محوطه‌ ارزشمند جا گرفته است.

در پایان این بیانیه نیز آمده است: ایكوموس ایران با اعلام نگرانی جدی از وضعیت پیش‌آمده، از مسئولان، رسانه‌ها، دانشگاهیان، سازمان‌های مردم‌نهاد و علاقه‌مندان به میراث فرهنگی و تاریخی می‌خواهد تا با توجه به عملیات در حال اجرا در این محدوده‌ بسیار ارزشمند نسبت به وظایف علمی و عملی خود به هر شكل اقدام كنند تا به این ترتیب شأن، ارزش، اصالت و یكپارچگی كالبدی و منظری پهنه‌ دربرگیرنده‌ میدان عتیق و مسجدجامع ـ كه به شهادت متخصصان، به موزه‌ تاریخ معماری دوره‌ اسلامی شهرت دارد و به‌عنوان الگوی مساجد جامع در بسیاری از شهرهای جهان اسلام شناخته شده است- از خطر به دور ماند و هدف اصلی دخالت در بافت تاریخی كه احیای راستین جسم و جان هسته‌ تاریخی شهر است، محقق شود.

اما این بیانیه نیز از چشم مدیران پروژه دور نماند و بلافاصله مدیرعامل پروژه احیای میدان عتیق در مقام پاسخگویی بر آمد و گفت: از شروع طراحی این طرح تاكنون تمام اقدامات انجام شده با نظارت نماینده میراث فرهنگی صورت گرفته است و به‌صورت روزانه مستندنگاری می‌شود. مهندس حسن روانفر، مدیرعامل پروژه احیای میدان عتیق در پاسخ به اظهارات رئیس ایكوموس ایران نیز مبنی بر اینكه وسعت و شدت دخالت در اطراف مسجد جامع اصفهان نگران‌كننده است، گفت: در سال 62 تجدیدنظر طرح جامع اصفهان از سوی شورای‌عالی شهرسازی و معماری كشور تصویب و در این طرح احیای میدان دوره سلجوقی یا عتیق به‌عنوان یكی از طرح‌های مهم شهری مشخص شد.

این یعنی برگشت به نقطه اول. لودرها و كامیون‌ها با آسودگی خیال در محوطه تاریخی اصفهان جولان می‌دهند و زیرگذر حفر می‌شود. شاید مروری بر گذشته نه‌چندان دور بد نباشد؛ متروی اصفهان كه منحرف شد، تا مدت‌ها این مسئله از سوی مسئولان امر تأیید نشد اما در نهایت با دقت رسانه‌ها و دوستداران میراث فرهنگی، بالاخره مسئولان به این مورد اذعان كردند. حالا هم گویا نمی‌شود كاری كرد. كار ما این است كه به مویه بنشینیم و شاید از این به بعد هویت تاریخی میدان عتیق را در صفحات كتاب‌های تاریخ جست‌و‌جو كنیم.

میدان عتیق كجاست؟

میدان عتیق اصفهان زمانی مهم‌ترین میدان اصفهان بود كه با ساخت نقش جهان در زمان صفویه كم‌كم از رونق افتاد تا در مقابل نقش جهان دل آزار شود و میدان كهنه نام بگیرد.اسناد موجود حكایت از آن دارند كه این میدان در زمان سلجوقیان میدان و مركز اصلی شهر محسوب می‌شده است.

میدان عتیق امروز به‌علت قرارگرفتن در چهار محور اصلی شهر اصفهان یعنی خیابان‌های ولی عصر(عج)، هاتف، عبدالرزاق و مسجدجامع هنوز یكی از مناطق مهم و پر رفت‌وآمد شهر اصفهان محسوب می‌شود.

محلی كه امروز به نام بازار زغال‌فروش‌ها شناخته می‌شود زمانی هسته اصلی میدان بوده است.

در اطراف این میدان بناهای متعددی قرار دارند كه می‌توان به مدرسه كاسه‌گران و كاروانسرای خیار اشاره كرد كه در سال 1105 هجری و دوره سلطنت شاه سلیمان ساخته شده است. این بناها به این دلیل ساخته شدند كه از شیب موجود در میدان بكاهند.مدرسه كاسه‌گران در فهرست میراث فرهنگی ثبت شده است و كاروانسرای خیار هم اوضاع مناسبی ندارد.

اما مسجد جامع اصفهان كه قرار است یكی از اضلاع اصلی میدان ذوزنقه شكل عتیق پس از بازسازی باشد در ضلع شمالی میدان قرار گرفته و معروف به جلوخان است.

• < قبلی
• بعدی >