یادمان

میدان نقش جهان و خط ۲ مترو اندر خم یونسکو - گزارشی از آنچه بر یک اثر ثبت جهانی می‌گذرد؟

میراث دوستان خاطرات خوشی از عبور مترو در بافت‌های تاریخی ندارد، اما وقتی پای اصفهان به میان می‌آید این خاطرات تلخ‌تر می‌شود چرا که آنها هرگز نمی‌توانند انحراف ۴۰ متری از مسیر اصلی و نزدیک شدن خطوط مترو به پایه‌های پل سی و سه پل را فراموش کنند. شاید از این روست که دیگر حاضر نیستند این اتفاقات بار دیگر برای میدان نقش جهان بیفتد و...

مریم اطیابی- نخستین قطار زیرزمینی جهان در روز ۱۰ ژانویه ۱۸۶۳میلادی، در مسیری ۶ کیلومتری به حرکت درآمد، از زیر شهر لندن گذشت و مرکز تجاری شهر را به نقطه‌ای در غرب شهر متصل کرد. اینک بیش از ۱۶۲ کشور در جهان از خطوط مترو استفاده می‌کنند. خوب است بدانید بزرگترین و طولانی‌ترین خط متروی شهری در جهان متعلق به مترو نیویورک است.

اما چرا این تعداد کشور از خطوط مترو استفاده می‌کنند؟ به نظر می‌رسد خطوط مترو یکی از ملزومات و ضروریات زندگی امروز است و با خدمات سریع‌السیر و کم راهبندان از بار رفت و آمد کلانشهری و ایجاد آلودگی به شدت می‌کاهد. اما زمانی که پای این وسیله مطلوب به بافت قدیمی شهرها و آثار تاریخی می‌رسد، قضیه کاملاً متفاوت می‌شود و حساسیت‌ها افزایش می‌یابد. صد البته میدان نقش جهان اصفهان یکی از سه اثر نخستین ثبت جهانی ایران در یونسکو نیز از آن قاعده مستثنی نیست تا آنجا که حساسیت عبور مترو از زیر میدان نقش جهان موجب واکنش رییس جمهور بدان شد و رسول زرگر – استاندار صفهان- در ۲۴ خرداد امسال تأکید کرد که در جلسه‌ای که با «روحانی» قبل از سفر وی به اصفهان داشته، رئیس جمهور درمورد خط ۲ مترو اعلام کرده که " سعی کنید خط ۲ از زیر میدان امام رد نشود" . زرگر می‌گوید:«ایشان توصیه دقیق و کارشناسی داشتند که این خط نه تنها از زیر میدان رد نشده بلکه ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر هم از آن فاصله داشته باشد. خط دوم متروی اصفهان شامل ۴ قطعه است که تنها یک قطعه آن از زیر میدان امام رد می‌شد که به دستور مستقیم رئیس‌جمهور مسیرهای جایگزین برای این قطعه درنظر گرفته شده است.»

مارگزیده و ریسمان سیاه و سفید

اما چرا حساسیت‌ها نسبت به عبور خط مترو از زیر میدان نقش جهان اینقدر زیاد است. عبور متروی اصفهان از خیابان چهارباغ نقطه آغازین چالش‌های مترو به دلیل عبور آن از کنار بناهای تاریخی بود که با وجود کش و قوس‌ها و چالش‌های فراوان و با وجودی که براساس مصوبه شورای عالی ترافیک قرار بود این خط از خیابان شمس‌آبادی عبور کند، اما باز هم شاهد عبور آن از خیابان چهارباغ بودیم و همین امر بسیاری از علاقه‌مندان میراث فرهنگی را حساس کرد تا در آینده بیش از پیش نسبت به عملکرد دستگاه‌های مربوط، حساسیت به خرج دهند.

تناقضات آشکار!

حال این پرسش مطرح است که چه زمانی حساسیت‌ها نسبت به عبور مترو از نقش جهان علنی شد؟ در مرداد ماه سال ۹۱ بود که عباس حاج رسولی‌ها- رئیس شورای شهر اصفهان -گفت:«عبور این خط و مسیر آن مصوب شورای عالی ترافیک کشور است که در سال ۱۳۸۳ یا ۱۳۸۴ مهر تائید گرفته و همه مباحث مربوط به این خط انجام شده که البته برای اجرای آن نیز یک‌سری شروط گذاشته شده است.ازجمله شروطی که این مصوبه پیش روی ما گذاشته، این است که حفاری تونل مترو در عمق زمین باشد و بعد از آن نیز نظارت برای اجرا وجود داشته باشد.»

در همان زمان رئیس شورای شهر اصفهان مدعی شده بود که حتی نظر موافق مسئولان یونسکو را نیز کسب کرده‌ا‌ند، ولی آنها گفته‌اند برای اجرای این طرح خودمان نظارت می‌کنیم و حتی آنها پیشنهادهایی هم برای اجرا داشته‌اند.

این در حالی بود که سیدمسعود علویان‌صدر- معاون وقت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری - در این باره اظهار کرد:« این‌که گفته می‌شود آنها تائیدیه ما را دارند واقعیت ندارد و اگر واقعیت دارد باید مستندات خود را ارائه دهند.در صورت وجود مستنداتی که مطرح می‌کنید باید شورای شهر مستندات میراث فرهنگی و یونسکو را ارائه کند و ما هم از آن استفاده خواهیم کرد، چون شاید آنها خودشان از جایی مصوبه گرفته‌اند که ما از آن خبر نداریم. این موضوع در شورای عالی ترافیک تصویب شده، اما به تائید میراث فرهنگی نرسیده و براساس مصوبه هیات وزیران باید برای پروژه‌های بزرگ، اجرای آن به تائید سازمان میراث فرهنگی برسد.»

معاون وقت میراث فرهنگی کشور در عین حال تصریح کرد:« در هر صورت ما عبور مترو از زیر میدان را تائید نخواهیم کرد، چراکه مطمئن هستیم در صورت تحقق این امر میدان نقش جهان با تهدید خروج از ثبت جهانی روبه‌رو می‌شود، به همین دلیل برای لغو مصوبه شورای عالی ترافیک کتبا با امضای رئیس سازمان میراث فرهنگی به شورای عالی ترافیک نامه‌نگاری شده و انتظار می‌رود با تشکیل اولین جلسه شورای عالی ترافیک، این موضوع بررسی شود.»

موضوع را دنبال کنید

در همان زمان استاندار اصفهان نیز به ادعای وجود تائیدیه برای خط دوم مترو اصفهان واکنش نشان داده و در خصوص احتمال عبور خط دوم مترو اصفهان از زیر میدان نقش جهان گفته بود:«متاسفانه خط اول متروی اصفهان پس از اجرا، چالش بزرگی را به همراه داشت و باید مراقب باشیم تا در خصوص خط دوم این موضوع مجددا اتفاق نیفتد زیرا پس از اجرای خط اول متروی اصفهان و یا اتفاقاتی نظیر آن باید کسانی که دغدغه آثار باستانی دارند و به هویت اصفهان فکر می‌کنند دائما موضوع را از طریق رسانه‌ها دنبال کنند.»

شورای عالی ترافیک بالاترین مقام تصمیم‌گیری

این کش و قوس‌ها میان میراث فرهنگی و مسوولان مترو همچنان ادامه داشت تا آنجا که جواد شعرباف- مدیرعامل سازمان قطار شهری اصفهان- در آذر ماه ۹۳ باز هم در پاسخ به سؤالی درباره اینکه آیا نظرات میراثی درباره اجرای این طرح از سوی شورای عالی ترافیک کشور مورد توجه قرار گرفته است ، تصریح کرد:« بالاترین مقام تصمیم گیرنده در چنین سطحی یعنی شورای عالی ترافیک کشور موارد میراثی و سایر مسائل را مورد توجه قرار داده با اینکه از همان ابتدا که بحث میدان امام مطرح بوده ما مکاتبات و مذاکرات لازم را با میراث فرهنگی داشته‌ایم و میراث فرهنگی کتبا به ما اعلام کرده‌اند عبور از این محدوده بلامانع بوده و خواستار تمهیداتی نیز بوده‌اند که درباره همگی آن پیش‌بینی لازم انجام شده است.میراث خواستار توجه به این نکته شده که در محدوده مربوط به میدان امام ایستگاهی در نظر گرفته نشود و این امر مورد توجه قرار گرفته همچنین عمق لازم نیز برای عبور مترو از دیگر موارد درخواستی بود که این موضوع نیز به صورت کامل در نظر گرفته شده است.»

نقص اطلاعات؟!

به گفته شعرباف به غیر از مکاتبه‌ای که میراث فرهنگی در این زمینه با آنها انجام داده بود، کارشناسان یونسکو و ایکوموس هم از خطوط بازدید کرده‌اند و به صورت کتبی به یونسکو نامه نوشته‌اند و منعی بر عبور اعلام نکرده‌اند؛ آنها خواستار تمهیداتی از جمله عمیق بودن و مطالعات لازم در این زمینه شدند که این مسائل نیز در سرفصل توجهات فنی و عملیاتی ما قرار دارد و همه این موارد و مکاتبات به صورت مستند موجود است.
وی همچنین مدعی شده بود این که گفته می‌شود میراث تایید نمی‌کند یا یونسکو رد می‌کند نشان از نقص اطلاعات افراد اظهار نظر کننده دارد یا اطلاعات غلط به افراد داده شده و یا جایگاه نهادهای بالادستی در این موضوع درست شناخته نشده است.

برج جهان نما و مثنوی هفتاد من!

اما این نخستین بار نبود که میراث فرهنگی و مدیریت شهری درباره میدان نقش جهان اختلاف نظر داشتند. اولین بار ساخت "برج جهان نما" در دهه‌ی هشتاد در ضلع جنوبی میدان و مشرف شدن آن به نقش‌جهان باعث از بین بردن منظر فرهنگی میدان شد و یونسکو به ایران هشدار دهد که نقش جهان را از ثبت یونسکو خارج می‌کند. "برج جهان‌نما"، نام بنایی بود که توسط شهرداری اصفهان ساخته شد و به دلیل قرارگیری در منظر تاریخی و فرهنگی نقش جهان طبقاتی از آن در سال ۸۴ تخریب شد. در آن زمان بازرسان یونسکو پس از بازرسی از محل اعلام کردند "خط آسمانی و منظر تاریخی و فرهنگی میدان نقش جهان مخدوش شده و دولت ایران موظف است نسبت به تعدیل برج جهان‌نما اقدام نماید". سرانجام پس از پیگیری‌های رسانه‌ای و مسوولان کشوری برج جهان‌نما در تاریخ ۸ بهمن سال ۱۳۸۴ تعدیل و دوطبقه بالایی آن تخریب شد تا به منظر فرهنگی میدان آسیبی وارد نشود.

کشف پایه‌های کاخ جهان نما

گرچه همچنان مسوولان مترو بر عبور خطوط از زیر بافت تاریخی اصرار دارند اما یکی از اتفاقات جالب در حین این تونل‌زنی‌ها، اتفاقات جدید در حوزه باستان‌شناسی در ۲۶ فروردین ۹۴ بود به طوری که خبر کشف پایه‌های کاخ جهان نمای اصفهان در محدوده دروازه دولت و چهارباغ اصفهان تیتر یک اخبار میراث فرهنگی شد. به گفته شجاعی اصفهانی سرپرست پروژه کاوش‌ تا پیش از این نیز اسناد مکتوب اعم از نوشته‌های تاریخی ،نقشه‌ها و عکس‌های قدیمی وجود کاخ جهان نما را در این حوالی اثبات می‌کرد که با فعالیت‌های اخیر محل دقیق آن مشخص شد. به اعتقاد این باستان‌شناس بنا بر اسناد مکتوب این کاخ در دوران شاه عباس صفوی ساخته شده ولی این احتمال وجود دارد که کاخ جهان نما در کنار کاخ دیگری مربوط به قبل از دوران شاه عباس یا روی آن ساخته شده باشد و بر این اساس در مطالعه حاضر تلاش می‌شود تا بتوان دوره‌های مختلف احتمالی مربوط به کاخ را شناسایی کرد.

نخستین‌بار علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس، زمانی‌که مدیریت شهری تصمیم گرفت ایستگاه مترو خط دروازه دولت (امام حسین (ع) کنونی) را ایجاد کند، هشدار داد که با توجه به موقعیت جغرافیایی کاخ «جهان‌نما» در گذشته، احتمال کشف بقایای این بنای تاریخی ارزشمند وجود دارد. او در این زمینه در گفت و گو با رسانه‌ها اظهار کرد:« با وجود هشدارهایی که قبل از شروع حفاری‌ها دادم، آن‌ها نخست این احتمال را رد و اعلام کردند تاکنون فقط چند آبراهه به دست آمده است، اما با توجه به قرار گرفتن این کاخ در کنار کاروانسرای قدیمی «تحدید» قرار داشت که با تخریب این کاروانسرا برج «جهان‌نما» را ساختند که هم‌نامی آن‌هم به همین دلیل است، احتمال وجود این کاخ زیاد بود. ‌هر نوع گودبرداری در این محدوده به تخریب آنچه از بقایای این کاخ باقی مانده بود منجر می‌شد، که خوشبختانه میراث فرهنگی استان اصفهان با کشیدن فنس دور این محوطه‌ی کارگاهی کار کاوش در این محدوده را آغاز کرد و در نهایت به کشف پایه‌های «کاخ جهان‌نما» منجر شد.»

که عشق آسان نمود اول
حال با کشف جدید به نظر می‌رسد دلنگرانی‌های اهالی میراث فرهنگی نسبت به عبور خطوط مترو از چهارباغ اصفهان، میدان نقش جهان، سی و سه پل و ... نه تنها بی‌مورد نیست که ضروری نیز هست.

شاید از این رو است که این بار شعرباف -مدیرعامل سازمان قطار شهری اصفهان و حومه- نیز با میراثی‌ها همراه شده و نوعی نرمش در گفته‌های ۲۴ خرداد ماه او دیده می‌شود تا آنجا که پس از صحبت‌های استاندار درباره دستور رییس جمهور و کشف‌های تاریخی انجام شده در زیر یکی از خطوط مترو او با تأکید بر این که میدان نقش جهان برای همه مهم است و کسی نمی‌خواهد این میدان را تخریب کند، اظهار می‌کند:«عملیات عمرانی ایستگاه‌های انقلاب و دروازه دولت کند شده و به نوعی گیر افتاده است. راه‌اندازی مترو، یک کار ماندگار است، اما نه به قیمت زیرپا گذاشتن اصولی مثل میراث فرهنگی یک شهر، اما نمی‌توانیم پشت اما و اگرهای میراثی هم معطل بمانیم. آنچه باید در عملیات اجرایی خط ۲ مورد توجه باشد این است که نباید بگذاریم بلاهایی که در خط یک اتفاق افتاد در خط دو تکرار شود، بلکه باید از تجربیات گذشته درس بگیریم، شرایط را بسنجیم و با هماهنگی مسئولان ذی‌ربط و ذی‌صلاح پیش برویم.»

شعرباف با بیان این‌که آثار تاریخی دروازه دولت بدون انجام عملیات حفاری برای مترو بیرون نمی‌آمد، می‌افزاید:« این سازمان قطار شهری بود که به دلیل عرق به میراث فرهنگی عملیات حفاری دروازه دولت را متوقف ‌کرد، اما عده‌ای دیگر سینه سپر می‌کنند و از میراث فرهنگی دفاع می‌کنند. بحث این است که این آثار به موزه تبدیل شود و اقدامات برای حفاظت از آن‌ها هرچه سریع‌تر انجام شود؛ نمی‌شود دوباره خاک روی آثار به دست آمده بریزیم و مدفون‌شان کنیم، قراراست سازمان قطار شهری با میراث هماهنگ شود، اما این هماهنگی باید دوطرفه باشد.»

عدم تعامل زمانبندی میراث و مترو

مدیرعامل سازمان قطار شهری اصفهان و حومه از سویی به این موضوع نیز اشاره دارد که زمان بندی‌های عملیات مترو با میراث فرهنگی همخوانی ندارد، هزینه و صرفه‌جویی در وقت برای عملیات عمرانی اولویت و مهم است، اما این مباحث برای میراث فرهنگی اهمیت ندارد و به همین دلیل در این ایستگاه‌ها هنوز اندر خم یک کوچه هستند. او می‌گوید:« سازمان قطار شهری یک پروژه عظیم در دست دارد که ۷۰ درصد پیشرفت داشته و زمان برای اتمام آن بسیار مهم است، اما در طرف مقابل میراث فرهنگی و کاخ و کانال‌شان است که زمان نمی‌شناسد و تحقیقات‌شان بسیار زمان‌بر است. به عنوان مثال قرار بوده تحقیقات تیم میراث فرهنگی چهارم اردیبهشت ماه امسال به پایان برسد، اما هنوز این اتفاق رخ نداده است، این اتفاقات همگی باعث می‌شود تا کاری که شش ماهه به پایان می‌رسد بیش از یک‌سال طول بکشد.»

انحراف ۴۰ متری!
اما مدیر عامل سازمان قطار شهری اصفهان و حومه باید این نکته را نیز مد نظر داشته باشد که شهریور ۱۳۸۸، عبور خطوط مترو اصفهان تیتر سیاه میراث فرهنگی شد و رسانه‌ها خبر دادند که تونل شرقی خط «شمال- جنوب»، پس از گذشتن از زیر زاینده رود با انحراف از مسیر، درکنار سی و سه پل در حدود ۴۰ متر به اشتباه حفاری کرده‌ است. بنا بر این گزارش از واگن‌های حمل خاک حفاری شده، مصالح غیرمعمول مشاهده شده که به قسمتی از پی یک سازه شباهت داشت و این احتمال می‌رفت که دستگاه حفار، در اثر انحراف از مسیر، با ورودی جنوبی سی و سه پل برخورد کرده‌ و مصالح غیرعادی قسمتی از پی سی و سه پل باشد.

در همان ایام عبدالجواد زعفرانی، رییس «سازمان قطار شهری اصفهان و حومه»، خبر انحراف دستگاه حفاری تونل شرقی خط شمال به جنوب را در نزدیکی سی‌وسه‌پل را تایید کرد. او میزان انحراف را ۳۵ تا ۴۰ متر از مسیر اصلی بیان کرد و آن را ناشی از نقص فنی در دوربین دستگاه حفاری دانست و البته چندی بعد سیدمرتضی سقائیان نژاد، شهردار اصفهان، اعلام کرد که انحراف مسیر مترو تعمدی است. او با شاره به اینکه «نامه‌ای مبنی بر تعمدی بودن در انحراف متروی اصفهان وجود دارد که نمی‌توان اصل این نامه را در اختیار رسانه‌ها قرار داد» افزود: «چون متن این نامه محرمانه‌است نمی‌توان از یک ارگان خاص در این خصوص نام برد».

او همچنین فاصله تونل از پایه‌های پل را در نقطه انحراف ۴۳٫۲۶ متر و در نقطه میانی ۴۵٫۷۷ متر اعلام کرد.وی با اشاره به هشت راهکار ارایه شده توسط مشاور آلمانی، تنها از ادامه مسیر فعلی با قوس موجود و جابجایی ۱۰۰ متری ایستگاه مترو نام برد.

مترو و میدان نقش جهان راهی یونسکو
پس از فراز و نشیب‌های فراوان در مورد عبور مترو از میدان نقش جهان و بیم میراث دوستان از تکرار اتفاقات خط جنوب- شمال، پرونده عبور مترو از میدان نقش جهان راهی سی‌ونهمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در آلمان شد. محمد حسن طالبیان – معاون میراث فرهنگی کل کشور و مسوول تدوین پرونده‌های ثبت جهانی – پیش از سفر به آلمان در پاسخ به این پرسش که نظر سازمان میراث فرهنگی با وجود ارائه گزارش از سوی مترو چیست؟ ضمن اعلام مخالفت این سازمان با عبور مترو با تاکید بر لزوم رعایت دموکراسی و انجام مطالعاتی از سوی کارشناسان مترو در این زمینه گفت:«باید چهار مورد مفاد اصلی اعلام شده توسط یونسکو شامل انجام بررسی‌های باستان‌شناسی، انجام مطالعات استحکام بخشی و پایش در منطقه و بررسی طرح جامع ترافیک برای عبور مترو از زیر میدان بررسی شوند تا نخست گزارش‌ها تکمیل شده و پس از آن بتوان درباره‌ی عبور مترو تصمیم‌گیری کرد، حتی پس از بررسی شرایط و وضعیت حفاظت کنونی میدان نقش جهان، این امکان وجود دارد که ایران ملزم شود تا سال آینده اقدامات دیگری برای میدان نقش جهان انجام دهد.»

پیش‌بینی طالبیان درست ازآب درآمد چرا که او دربازگشت از سفر نیز ضمن تأیید سخنان قبلی خود افزود:« یونسکو از ایران خواست تا بار دیگر این گزارش‌ها را به یونسکو ارسال کند و پس از انجام خواسته‌های مورد نیاز و مطالعات لازم، نتایج به یونسکو فرستاده ‌شود. تا زمانی‌که همه‌ی مطالعات مورد خواست یونسکو انجام و نتایج به یونسکو ارسال نشد، مترو حق انجام هیچ کاری در محدوده ی میدان جهانی نقش جهان را ندارد. این مطالبات به متروی اصفهان اعلام شده است و هر گاه که مترو جواب دهد، ما آن را سریعا به یونسکو می‌فرستیم،‌ قرار است این موارد بررسی شوند، یادمان باشد تا سند علمی و مطالعات وجود نداشته باشد، کسی نمی‌تواند بگوید طرح مطرح شده برای نقش جهان،‌ خوب است یا بد!»

اجازه تام‌الاختیار
اما در نهایت فریدون اللهیاری مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان هم چند روز پیش در گفت و گو با رسانه‌ها اعلام کرد که یونسکو هنوز عبور مترو از زیر میدان نقش جهان را تائید نکرده است. سازمان یونسکو اگر چه مطالعات تخصصی و پیچیده تبعات و عوارض عبور مترو از زیر میدان نقش جهان را به سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان سپرده است اما این مسئله هرگز به معنی اجازه تام‌الاختیار ایران برای انجام حفاری در این منطقه ارزشمند میراثی نیست.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان افزود: مطالعات میراثی در منطقه میدان نقش جهان باید به صورت همه جانبه، دقیق و فنی انجام شود و امکان مقاوم‌سازی، آسیب‌زدایی و صیانت از این اثر باستانی که به ثبت جهانی رسیده باید از هر نظر مورد توجه قرار گیرد

منبع: هنر نیوز

• < قبلی
• بعدی >