یادمان

لباس جدید بر تن میدان عتیق زار می زند!

برگرفته از خبرگزاری مهر

روزگاری اصفهان به گنبدهای فیروزه ای و آسمان آبی شهره بود، اما اکنون مدتهاست نصف جهان شهری پر از دود و ترافیک و ساخت و ساز است و طرحهای مختلف شهری، تاریخ کهن اصفهان را می بلعند تا دیگر اثری از آنها نباشد.
به گزارش خبرنگار مهر در اصفهان، حالا دیگر به‌ جرات‌ می‌توان‌ گفت‌ هیچ‌ اصفهانی با این‌ واژه‌ها نا آشنا نیست، چه‌ آنهایی‌ که‌ در وسط‌ شهر زندگی‌ می‌کنند و چه‌ آنها که‌ حاشیه‌ شهر را برای‌ زندگی‌ برگزیده‌اند.

در این‌ شهرغول‌پیکر و شلوغ‌، بافتهایی ارزشمند پیدا می‌شود که دیری نمی پاید که به مدد آهن و فلز و سازه‌های زمخت به دیار فراموشی سفر می کنند، جاهایی‌ که‌ در گذر زمان‌، شکل‌ و شمایل‌ سنتی‌ و کوچه‌ باغی‌ خود را از دست می‌دهند و از آنها فقط یادی می‌ماند در خاطر بزرگترها، مثل کوچه‌ای که از دل پارک هشت بهشت می گذشت و دیگر سالهاست که نیست.

عتیقه ای به نام عتیق

می‌گویند اهمیت‌ عتیق بسیار پر رنگ‌تر ازآن‌ چیزی‌ است‌ که‌ امروزه‌ می‌بینیم‌ و آنچه‌ را که‌ ما امروز به‌ نام‌ میدان عتیق می‌شناسیم‌ به دوران‌های بسیار دور بازمی‌گردد.

عتیقی که بقای اصفهان عصر باستان و دوران درخشان اسلامی را در زیر گذرها و خانه‌های خشت و گلی آن می توان به خوبی شاهد بود، خانه‌هایی که خاطرات گذشته را به دوش می کشیدند و می‌کشند ، اما حالا محلی برای جولان لودرها و بولدوزرها شده اند.

دراین میان محله سبزمیدان چال میدان یا میدان کهنه که در افواه به این نام شهرت داشت در واقع نام اصلیش میدان عتیق بود که در کنار راسته بازار متعلق به دورانی است که اصفهان دهی بیش نبود و تنها به چند محله تقسیم می شد و مردم آن به لهجه خاص خود سخن می‌گفتند به اعتبار مفهوم کلمه آن، نام گرفت.

بدلیل وجود مسجد جامع عتیق که مربوط به 900 سال پیش و مرکز بسیار قدیمی آئین تشیع در این منطقه و نیز شکل گیری و توسعه آیین تعزیه خوانی و روایت نهضت عاشورا و نیز تمرکز مراکز اقتصادی آن زمان محله بازار در مجاورت این منطقه فرهنگ جدیدی در این منطقه ایجاد شد که همانا فرهنگ پهلوانی و قلندری است که با اتکاء به ارزش‌های مذهبی از دل زورخانه‌ها رشد و توسعه یافت.

دلسوزان تاریخ می سوزند و می گویند

عتیق فردا را هرگز ندیده‌ایم، دوست نداریم چیزی از آن بدانیم یا بشنویم. این‌باراتفاق سریعتر از قبل روی خواهد داد، برای عتیق باید به دنبال تعاریف نویی باشیم تا بتوانیم به کمک آن بعد از استحاله‌ جدیدش، انبوهی از تغییر و تحولات را در کوتاه‌ترین زمان ممکن بیان کنیم.

این‌بار با احیای عتیق پدر و پدربزرگ ها نیز به تاریخ پیوستند، این گفته بسیاری از کارشناسان میراث تاریخی است کسانی که دلشان به حال عتیق جدید که امپراطوری بر باد رفته اش را یدک می کشد، می سوزد .

یک از شاخص ترین آنها کنعانی کارشناس سازه و میراث فرهنگی است که به گفته او عواقب سنگین فعالیتی که انجام شده در 5 یا 6 سال دیگر مشاهده خواهد شد چون با طرحهای در دست اجرا گره های کور ترافیکی زیادی در منطقه ایجاد می شود.

بنابر اظهارات وی موزه ای که قرار است در میدان عتیق احداث شود شاهدی است که گواهی می دهد عتیق روزی بود و حالا دیگر نیست، یک زمانی وجود داشت و اکنون همه این میدان با خاک یکسان شده و دوباره با سازه‌های زمخت بازسازی شده نه احیاء.

میدان عتیق بجای بازسازی تخریب شد!

وی با اشاره به اینکه بافت شهری میدان عتیق با بازسازی دوباره بسیارآسیب دیده چنین ادامه می‌دهد: با این تعاریف هر اتفاقی ممکن است بیافتد چون هویت عتیق ازمیان رفته و بافت جدیدی درست شده که بافت شهری قبلی را تحت الشعاع قرار داده است.

به گفته کنعانی عتیق نیاز به اصلاح و درمان داشت، اما این درمان نیست این تخریب تاریخ است که براین میدان گذشته و نسلهای آینده چیزی از آن به یاد نخواهند آورد. ما با این کار مردم را به زیر شهری برده‌ایم که فقط برای خودرو ها جا دارند نه فضاهای طبیعی و پیاده‌ها یی که از آن لذت ببرند در واقع ما با هجوم به شکل گذشته بافتها آنها را از بین برده ایم .

در این رابطه دکتر سپنتا پژوهشگر میراث فرهنگی و تاریخی نیز نظری مشابه دارد به نظر او این سازه‌های جدید در میدان عتیق با ساختار کهن اصلا نزدیک نیست و تنها به دید تجاری آن توجه شده است نه تاریخی .

وی با اشاره به اینکه تعداد زیادی واحد تجاری و پارکینگ و همچنین تراکم جمعیت و ایجاد ترافیک و رفت و آمد بالا تنها چیزی است که بعد از کامل شدن این پروژه باقی می ماند، در صورتی که اهداف اولیه طرح احیا عتیق فرهنگی گردشگری و توریستی بوده است.

این پژوهشگرادامه داد: درتمام دنیا توریست برای خرید خود به قطب بازرگانی منطقه می رود و برای دیدن یک بافت تاریخی نیاز به سازه‌های مدرن ندارد ما آنچه که توریست می خواهد را از او گرفته ایم و به میراث گرانبهایمان خدشه وارد کرده ایم.

وی افزود: در واقع بافت تاریخی باید روحبخش و زنده باشد و با زندگی مدرن شهری فاصله داشته و یا حداقل باید بین مدرنیته و سنت قرار گرفته باشد اما میدان عتیق که اکنون به میدان امام علی(ع) تغیییر نام یافته هر گز با این روند و هدف نباید احیا می شد.

این پژوهشگر آثار تاریخی در رابطه با تاریخچه این میدان گفت: زمانی که ملکشاه سلجوقی، اصفهان را به پایتختی برگزید شهری در مرکز حکومت سلجوقیان در قلب ایران را انتخاب کرد، پس شایسته بود تا با شاهکارهای معماری همچون مدرسه‌های زیبا، چندین بازار، کاخ‌های باشکوه و مسجدهای بزرگ، بر شکوهمندی شهری چنین سزاوار، افزوده شود.

سپنتا ادامه داد: به همین دلیل هنرمندان، طراحان ، مهندسین آن دوره و معماران دست به کار شدند و شاهکارهایی بی مانند همچون گنبد تاج الملک را به عنوان زیباترین گنبد آجری جهان که تاکنون دست بشر بر زمین پدید آورده، در پیرامون میدانی بس فراخ بنا نهادند.

وی ادامه داد: آنان مسجد جامع را در گذر زمان برای گردهمایی مردم و برای عبادت و قضاوت و تبادل افکار و کارهای روزانه دیگر ساختند و با 9 درگاه ورودی آنرا به گونه‌ای در مرکز شهر بنا کردند که از همه جا قابل دسترسی باشد و شبکه‌ای از کوچه‌های بسیار به صورت شعاع وار به میدان اصلی شهر واقع در ضلع شرقی مسجد کشیدند. چون مسجد جامع جایگاه آمد و شد مردم ، شاهان، وزیران، امیران و ملایان بود یا به سخن دیگر مرکز سیاسی، حکومتی و مذهبی اصفهان به شمار می رفت .

به گزارش مهر میدان سلجوقی یا میدان عتیق، تا میانه دوران صفوی نقش مرکزی در حیات اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و اقتصادی شهر اصفهان داشت اما با رونق گرفتن میدان نقش جهان رفته رفته از اهمیت میدان عتیق کاسته و در دوران قاجار با جابجایی پایتخت از اصفهان به تهران، نقش محوری میدان عتیق بسیار کمرنگ شد و پس از احداث خیابان عبدالرزاق در دوره پهلوی، میدان عتیق یا میدان کهن به دو قسمت تقسیم شد، این گونه بود که این میدان تاریخی ساختار خود را به کلی از دست داد و در کنار میدان کهن، میدان جدید مدوری بدون هویت تاریخی و فرهنگی ایجاد شد که به نام میدان کهنه نامیده می شد اما چون به پاتوق فروشندگان سبزی و میوه تبدیل شد آن را سبزه میدان نیز نامیدند.

احیا با طعم لودر وبولدوزر

اما سرگذشت تلخ میدان عتیق به اینجا ختم نمی شود، چون پس از سالها که مسجد جامع اصفهان و بناهای پیرامونش به حال خود رها شده بود و مورد انواع بی مهری ها قرارمی گرفت، این بار سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان که پیشتر هم به بهانه مرمت، دخل و تصرفهای جبران ناپذیری در آثار تاریخی اصفهان داشت، تصمیم گرفت لباسی نو بر تن میدان کهن بپوشاند و میدان عتیق و مجموعه پیرامون آن را به اصطلاح احیاء کند .

در اطلاعیه هایی هم که در این مورد صادر شده هدف از انجام این پروژه را رفع محرومیت از این منطقه و شکوفایی دوباره این محور تاریخی بیان شده است. اما نکته مهم اینکه در طرح های تهیه شده برای این بازسازی‌ها آنچه که بیش از هر چیز رخ می‌نماید محیط های تجاری و مراکز خرید است ( فروشگاه های پیرامون میدان به مساحت بیست و سه هزار 349متر مربع و مساحت مرکز خرید موسوم به کمر زرین پانزده هزار و 250 متر مربع و مساحت محوطه اطراف مرکز خرید سه هزار و 575 متر مربع ) که قراراست به دست شهرداری در این محل ایجاد شود و جمعیت انبوهی را برای خرید و فروش به این محل که می‌توانست بیشتر رنگ و بوی فرهنگی داشته باشد تا تجاری، بکشاند.

به این ترتیب به نظرمی رسد که بسیاری از شرایط به هم داده تا بافت تاریخی یکی از کهن ترین شهرهای ایران را به بهانه احیای میدان عتیق با احداث مترو برای مشتریان مراکز پرسود تجاری که قرار است جنس های بنجل چینی را به فروش برسانند، تخریب کنند.

این پروژه ملی که به عنوان بزرگترین پروژه شهری و میراث فرهنگی کشور از آن یاد می‌شود پروژه ای است که همچون لباسی بی‌قواره می ماند که به دست خیاطی ناشی دوخته شده باشد و بر تن شهر کهن اصفهان زار خواهد زد و گهواره ای می شود تا دود و بوق اتومبیل‌ها بیشتر گلوی گنبدهای فیروزه ای را فشار بدهند.

بنا به گفته کارشناسان، عتیق حالا زیر تیغ نامروتی و از بین بردن آثار تاریخی است امری که توریست را ناراحت و نگران می کند .

نسلهای آتی ما شاید تنها در پس کتابها عتیق را بشناسند، در پس کتابهایی که خاک خورده و مظلوم مانده، چون دیگر فرهنگی برای عتیق نمانده و شهری که زیر میدان عتیق است با احیای این منطقه تبدیل به زیرگذر و روگذر می شود و تمامی هویت اصفهان را زیر سئوال می برد.

یک باستان شناس برجسته اصفهانی اعتقاد دارد: این میدان بدون هیچ اغراقی متعلق به دوره ساسانیان و حتی قبل از آن است، اطلاق شهر زیرزمینی به این منطقه واژه نادرستی است چون وجود ندارد اما می توان گفت اصفهان کهن شامل لایه هایی است که طی دوران مختلف در این منطقه شکل گرفته است.

به گفته علیرضا جعفری زند پستیها و بلندیها و کوچه های قدیمی در این منطقه نشان می دهد این منطقه باستانی پیشینه اصفهان را در دل خود زنده نگه داشته است، پیشینه ای که با ندانم کاری به تدریج از بین می رود .

در حال حاضر اسکان برخی اقلیت‌های مذهبی در محله و داشتن آداب و رسوم مخصوص خود در کنار عناصر با ارزش و شاخص معماری و کالبدی به این محله یک شخصیت فرهنگی، تاریخی، توریستی بخشیده است.

جالب است بدانید 16 کنیسه که قدمت برخی به 900 سال می رسد، مقبره کمال الدین شاعر، دو منار دارالضیافه، منار ساربان و منار چهل دختران، منار باقوشخانه، بازار غاز، خانه‌های یهودیان، حمام زعفران و دروازه طوقچی از جمله آثار تاریخی و جاذبه های گردشگری این محله است.

مسجد شعیا در جویباره و ابوسعید بهادرخان هم از جمله دیگر آثار ارزشمند این محله به حساب می‌آید که وجود و تقویت آنها در بحران صنعت توریسم و گردشگری اهمیتی بسزا دارد، این در حالی است که به گفته یکی از یهودیانی که در این منطقه ساکن است با احیای این منطقه کنیسه‌هایی که بر سر راه خیابان سازی هستند همچون بسیاری از ابنیه تاریخی توریستی که یارای مقاومت در برابر لودرها و بولدوزرها را ندارند از بین خواهند رفت.

.......................................

گزارش از دریا قدرتی پور

• < قبلی
• بعدی >