تیره‌های ایرانی

پژوهش‌های معاصران در زبان آذربایجان

برگرفته از آذرپادگان

دکتر حسین‌قلی کاتبی*

از ابتدای قرن چهاردهم هجری شمسی یعنی در مدت شصت و اند سال اخیر راجع به زبان آذربایجان پژوهش‌هایی از طرف نویسندگان ایرانی و ایران‌شناسان انجام گرفته ]است[... ین پژوهش‌ها یا بحث و بررسی تک موضوعی Monographie است و تنها در مورد زبان آذربایجان صورت پذیرفته، یا چند موضوعی Polygraphie و در کنار مباحث تاریخی یا فرهنگی و ادبی و مدنی، بحثی نیز از این زبان انجام گرفته است.
تحقیقات انجام شده بیشتر مدلل و مستند Documentaire و مقرون به سنجش و تحلیلی Analytique و کمتر حماسی و خطابی است.
از آن جایی که شناساندن پژوهش‌ها و پژوهنده‌ها و نمایاندن ارزش و میزان کار و چگونگی دیدها و برداشت‌های آن‌ها سخن را چنان به درازا می‌کشانید که چیزی در حد فرع مزید بر اصل می‌شد، لذا به ذکر عناوین و مختصری در معرفی کتاب پرداختیم...
ما در این بررسی مختصر کوشش کردیم جنبه‌ی تاریخی نوشته‌ها را مراعات کنیم. اینک فهرستی از این پژوهش‌ها:

ایرانشهر: این کتاب را که جغرافیای تاریخی ایران و از آن جمله آذربایجان است پروفسور و مارکوارت J.Marquart ایران‌شناس فقید آلمانی در 1901 م. (مطابق 1380 خ) در برلن چاپ کرده و اعلام جغرافیایی ایران را ریشه‌یابی نموده و درباره‌ی زبان آذربایجان تصریح کرده که: « زبان حقیقی پهلوی، زبان آذربایجان است که زبان اشکانیان بوده است.»
دانشمند ایران‌شناس مقارن انتخاب کلمه‌ی آذربایجان از سوی حزب مساوات پان تورکیست قفقازیه (1918 م.) برای نامگذاری دولت جدید داغستان و شروان (آران)، سخن‌رانی انتقادی مبتنی بر اصول جغرافیای تاریخی و قواعد ژئوپولیتیک ایراد کرد که در مراکز علمی ـ اجتماعی انعکاس مطلوب یافت و در مطبوعات و از آن جمله در مجله‌ی ایرانشهر1 به چاپ رسید.

آذری: آذری یا زبان باستان آذربایگان را دانشمند آذربایجانی احمد کسروی، تالیف و در 1304 خ. چاپ کرد که در آن زمان بهترین، سودمندترین و علمی‌ترین بررسی درباره‌ی زبان آذربایجان پس از استیلای تازیان تلقی گردید. این کتاب، از طرف مراکز زبان شناسی و شخصیت‌های علمی مورد توجه و تقدیر قرار گرفت و سرمشقی برای پژوهش‌ در این زمینه گردید...

ایران باستان: تالیف بسیار ارزشمند حسن پیرنیا (مشیرالدوله) در تاریخ باستانی ایران مشتمل بر سه جلد که اول آن در سال 1311 شمسی چاپ شد. مولف دانشمند این کتاب در فصل تاریخ ماد از مذهب مادی، تمدن مادی، زبان مادری، کتیبه‌های مادی‌و سایر اسناد و آثار فرهنگی و مدنی ماد باستان سخن رانده و خیلی از مجهولات و مبهمات را روشن گردانیده است. پیرنیا با استناجات فاضلانه به نظریات ایران شناسانی مانند نولدکه، دارمستتر، و هرتسفلد درباره‌ی زبان باستانی ماد و جای آن در گروه زبان‌های آریایی اشاره کرده است. مختصر این کتاب قبلا به نام « ایران باستانی» در سال 1306 به چاپ رسیده است.
زبان تبریزی: مقاله‌ی « زبان تبریزی» از رشحات قلم استاد سید محمد محیط طباطبایی نویسنده‌ی دانشمند است که در سال 1317 شمسی در مجله‌ی تعلیم و تربیت چاپ شده...

آذربایجان و وحدت ملی ایران: رساله‌ای است از ]دکتر حسین‌قلی کاتبی[ در زمینه‌ی عناصر ملیت ایرانی آذربایجان از وحدت تاریخی و زبانی و آداب و عادات و ادبیات و آثار فکری و احساسات و آرمان ملی که نویسنده آن را در شهریور ماه 1321 خورشیدی در تبریز چاپ کرده و در بررسی عنصر زبان، تاریخچه‌ای از پیشینه‌ی زبان باستانی آذربایجان و لهجه‌ی آذری به قلم آورده...2

سندی درباره‌ی زبان آذری: مقاله‌ای است به قلم مرحوم‌عباس اقبال، نویسنده‌ی دانشمند و مورخ‌گرانمایه (1275 تا1334 . ش) که در شماره‌ی سوم سال دوم مجله‌ی یادگار که به مدیری و سردبیری خود وی از سال 1324 در تهران انتشار یافته چاپ شده است.

زبان ترکی در آذربایجان: نوشته‌ی محقق زنده یاد عباس اقبال، که آن نیز در سال 1325  . ش. در شماره‌ی سوم مجله‌ی یادگار چاپ گردیده.

زبان قدیم آذربایجان: تالیف دکتر منوچهر مرتضوی که جزء مجموعه‌ی انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی به شماره‌ی 12 در سال 1360 چاپ شده .

گویش کرینگان: گویش کرینگان (تاتی) تالیف یحیی ذکاء نویسنده و پژوهشگر دانشمند است که در 1332 ش. در تهران چاپ و منتشر شده.

تاتی و هرزنی: این کتاب در 160 صفحه به قطع وزیری تالیف زنده یاد عبدالعلی کارنگ نویسنده‌ی دانشمند آذربایجانی است که در سال 1332 شمسی در تبریز به چاپ رسیده است.

زبان کنونی آذربایجان: این کتاب را دکتر ماهیار نوابی استاد دانشگاه آذرآبادگان در سال 1333 در 145 صفحه در تبریز تالیف و چاپ کرده است.

زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی: مقاله‌ی سودمند و ارزنده‌ای است درباره‌ی گروه زبان‌های ایران ولهجه‌های گوناگون آن که دکتر احسان یارشاطر نوشته ودر شماره‌های 1 و 2 سال پنجم مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران چاپ کرده است. قهری است که بخشی از آن درباره‌ی زبان آذربایجان و لهجه‌ی آذری است.
بیست واژه‌ی آذری: سخنرانی فاضلانه‌ای درباره‌ی واژه‌های آذری در حواشی نسخه‌ی خطی کتاب البلغه است که استاد فقید مجتبی مینوی در ششمین کنگره‌ی تحقیقات ایرانی ایراد کرده است.

یک سند تاریخی از گویش آذری تبریز: نوشته‌ای از دکتر محمد مقدم که در شماره‌ی 10 ایران کوده چاپ شده است.

خلخالی یک لهجه‌ی آذری: گزارشی است در 13 صفحه، نوشته‌ی شادروان عبدالعلی کارنگ که در 1334 در تبریز منتشر شده، این گزارش مربوط به زبان تاتی یا خلخالی مصطلح در روستای لجل می‌باشد.

تاریخ ماد: کتاب مفصل و معتبر تاریخ ماد تالیف ا.م. دیاکونوف زبان‌شناس، باستان‌شناس و خاورشناس معاصر شوروی را که سرگذشت اجتماعی، سیاسی،‌ فرهنگی، مدنی و سایر ویژگی‌های قوم و دولت ماد، و امپراتوری مادی پس از پیروزی بر آشور و از میان برداشتن آن دولت ستمگر است، می‌توان از منابع زبان و خط مادی نیز دانست. بررسی تحلیلی و تطبیقی که مولف درباره‌ی واژه‌ها و سایر عناصر زبانی ماد انجام داده، به این نتیجه رسیده که زبان مادی یک شاخه از گروه زبان‌های ایرانی بوده و با آن‌ها پیوستگی و هم‌ریشگی داشته است.

گویش گلین‌قیه: مرحوم عبدالعلی کارنگ در کتاب تاتی و هرزنی نوشته است که: « قریه‌ی هرزن رو به ویرانی رفته و اکنون جز خانواری چند در آن باقی نمانده و غالب ساکنان آن به قراء مجاور و مخصوصا به قریه‌ی بالنسبه جدید البنایی به نام گلین قیه3 مهاجرت نموده‌اند. اهالی قریه‌ی هرزن و گلین‌قیه... به لهجه‌ی مخصوصی سخن می‌گویند که به قول خود آنان کوهورزانی‌لو و بنا به معروف زبان هرزندی نامیده می‌شود. این کتاب در 44 صفحه در تهران به سال 1336 خورشیدی در فرهنگ ایران زمین چاپ شده.
تاکنون درباره‌ی گویش هرزنی (هر زندی) احمد کسروی، عبدالعلی کارنگ، یحیی ذکاء، دکتر صادق‌کیا و دکتر منوچهر مرتضوی، پژوهش‌های سودمندی انجام داده‌اند و به نظر پژوهشگران لهجه‌ی اصلی آذری همین گویش هرزنی است.

خوئینی یکی از لهجه‌های آذری: خوئین روستایی در 60 کیلومتری جنوب غربی زنجان و کنار یکی از شعب رودخانه قزل‌اوزن (سفید رود) است. در این روستا لهجه‌ای از آذری متداول است. دکتر منوچهر ستوده از پژوهندگان فاضل معاصر، واژه‌نامه‌ای شامل لغات عمومی، نام‌های اعضاء و قسمت‌های بدن، اسامی رستنی‌ها، افعال و اعداد برای این گویش ترتیب داده و با یک ترانه به لهجه‌ی خوئینی در جلد ششم فرهنگ ایران زمین سال 1337 خورشیدی به چاپ رسانده است.

فهلویات آذری: نویسنده‌ی دانشمند و ادیب و شاعر ارجمند محمد امین ادیب طوسی، بررسی در زبان آذربایجان و لهجه‌های محلی را از سال 1317 با انتشار مقالاتی در مجله‌ی ماهتاب، که دارنده و مدیر آن مرحوم جواد ناطق از پیشگامان صدر مشروطه در آذربایجان بود آغاز کرد. پس از فترتی که چندین سال دوام داشت، آثاری از آن مرحوم در مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات تبریز انتشار می‌یابد. اینک آن‌ها را به اختصار معرفی می‌کنیم:
فهلویات زبان آذری در قرن هشتم و نهم در شماره‌ی چهارم سال هفتم مجله‌ی مزبور، 1334  . ش.
نمونه‌ای از فهلویات قزوین ، زنحان و تبریز در قرن هفتم. شماره‌ی دوم سال هفتم نشریه‌ی مذکور، 1334  . ش.
فهلویات مغربی تبریزی شماره‌ی دوم سال هشتم مجله‌ی مزبور، 1335  . ش.
فهلویات زبان آذری در قرن هشتم و نهم. شماره‌ی چهارم سال هفتم مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات تبریز.1334  . ش.
فهلویات ماما عصمت و کشفی. مندرج در مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات تبریز، شماره‌ی سوم شال هشتم. 1335.
آثار موجود از زبان آذری: شماره‌ی 4 سال نهم، 1336  . ش.
نمونه‌ای چند از لغت آذری: شماره‌ی 4 سال نهم نشریه‌ی دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تبریز، 1336.

زبان مردم تبریز: این مقاله مربوط به گویش مردم تبریز در سده‌های دهم و یازدهم هجری است که آن را استاد دکتر ماهیار نوابی نوشته ودر شماره‌ی سوم و چهارم سال نهم نشریه‌ی دانشکده‌ی ادبیات تبریز، 1336 چاپ شده است.

آذربایجان و نهضت ادبی: تالیف دکتر جمال‌الدین فقیه، چاپ آذرماه 1346 خورشیدی که در آن از زبان مادی، زبان پهلوی، لهجه‌ی پارسی دری، و زبان ترکان و مغولان در آذربایجان، ...با نمونه‌هایی از نیم‌زبان آذری به تفصیل سخن گفته است.

نظری به تاریخ آذربایجان: این کتاب را در 988 صفحه استاد دکتر جواد مشکور مورخ چیره دست معاصر تالیف کرده که به سال 1349 در تبریز چاپ شده است.

گویش آذری: (متن و ترجمه و واژه‌نامه‌ی رساله‌ی روحی انارجانی): این کتاب 189 صفحه‌ای که بر روی جلد آن نوشته شده پژوهشی از رحیم رضازاده‌ی ملک، از انتشارات انجمن فرهنگ ایران باستان است که در 1352 خ. چاپ شده است.

آذریگان ( آگاهی‌هایی درباره‌ی گویش آذری): نوشته‌ی استاد دانشمند دکتر صادق‌کیا که در سال 1354 خورشیدی در تهران چاپ شده است. در اهمیت این کتاب به عنوان یک منبع مورد اعتماد همین بس که استاد، آن را با بررسی منابع معتبر قدیمی و تطبیق و تلفیق آن‌ها فراهم آورده و دشواری‌های واژه‌ها را باز نموده است.

دو نمونه از زبان مردم تبریز: این دو نمونه متعلق به سده‌های هفتم و هشتم هجری است که درباره‌ی آن‌ها دکتر رشید عیوضی استاد دانشگاه تبریز مقاله‌ای در کتاب « چهره‌ی آذرآبادگان در آئینه‌ی تاریخ ایران» به سال 1353 خورشیدی نوشته است.
در این کتاب، مجموعا سیزده مقاله‌ی تحقیقی متناسب با عنوان آن چاپ شده، که از جمله‌ی آن‌ها « زبان آذربایجان» نوشته‌ی دکتر منوچهر مرتضوی و « سابقه‌ی زبان دری در آذربایجان» به قلم دکتر غلامحسین مرزآبادی است.

دقیقی، زبان دری و لهجه‌ی آذری: طبق نوشته‌ی دکتر منوچهر مرتضوی در کتاب « زبان دیرین آذربایجان» در شماره‌ی چهارم سال یازدهم مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی (مشهد)، زمستان سال 1354 که به یادگار مجلس بزرگداشت دقیقی طوسی انتشار یافته، مقاله‌ای از دکتر جلال متینی با عنوان « دقیقی، زبان دری و لهجه‌ی آذری» چاپ شده بود، متضمن بررسی تفاوت‌های موجود در زبان دری و لهجه‌ی آذری در قرن پنجم هجری و ارائه نوع مشکلات قطران تبریزی در دیوان دقیقی براساس ابیات مستشهد از اشعار دقیقی در کتاب لغت فرس اسدی طوسی و حدود اختلاف و اشتراک فارسی دری و آذی در آن روزگار در چارچوب مواد مذکور.

زبان آذربایجان وحدت ملی ایران: این کتاب حاوی دو بخش عمده‌ی اصلی: « زبان قدیم آذربایجان (آذری) و » « سخنی درباره‌ی زبان‌های محلی ایران» آمیخته با بحث اندیشمندانه درباره‌ی وحدت ملی ایران و آذربایجان است که آن را مهندس ناصح ناطق قبلا در 33 صفحه و سپس در 115 صفحه با قلم توانا و روان و آگاهی‌های فراوان به رشته‌ی تحریر کشیده است.4

زبان دیرین آذربایجان: پژوهش‌ و نگارش استاد دکتر منوچهر مرتضوی، چاپ تهران، 1360 در سه بخش بدین‌قرار: 5
1ـ آثار و اسناد مربوط به زبان دیرین آذربایجان.
2ـ منابع و مآخذ مربوط به زبان آذربایجان.
3ـ زبان هرزنی.

آذربایجان و آران: تالیف دکتر عنایت‌الله رضا، مترجم و نویسنده و پژوهشگر معروف معاصر، این کتاب در سال 1360 خورشیدی، در 227 صفحه در تهران به چاپ رسیده است.
تار و پود کتاب آذربایجان و آران « احساس ملی» و « منطق علمی» است که از دو مسیر به یک هدف رسیده‌اند.
مولف دانشمند کتاب با احاطه‌ای که در منابع بررسی از فارسی و عربی و ترکی و روسی و آنسیکلوپدی شوروی و پژوهش‌های ایران‌شناسان و قدرت تحلیل و استنتاج حقایق را داشته، توانسته نوشته‌ای در حد اعلای داوری علمی و تاریخی مستند چاپ و منتشر کند.

فرهنگ تاتی و تالشی: مولف علی عبدلی از پژوهشگران معاصر، چاپ تهران، 1363 خورشیدی. این کتاب پیش‌گفتاری در مورد زبان تاتی و سرزمین‌های تات‌نشین در ایران و شوروی و تفاوت‌های میان لهجه‌های تاتی، و توضیحاتی درباره‌ی زبان تالشی و ریشه‌ی هر یک از دو لهجه‌ با جدولی در مقایسه‌ی تعدادی از واژه‌های تاتی و تالشی با زبان‌های پهلوی و فارسی دارد که در 12 صفحه نوشته شده. چون هدف مولف تدوین « واژه‌نامه‌ی تاتی و تالشی» بوده به این مهم پرداخته و در آن توفیق در خور تدقیر یافته است.
نقل از: نام‌واره‌ی دکتر محمود افشار یزدی ـ جلد دوم ـ تهران 1365

* قسمت آخر از مقاله‌ی مفصل یکصد صفحه‌ای نویسنده است، علاقه‌مندان به آن مجموعه مراجعه فرمایند.
1ـ این مجله تحت نظر و سردبیری مرحوم حسن کاظم‌زاده ایرانشهر از نویسندگان وطنخواه و ایران‌دوست آذربایجان از 1922 میلادی (1302 خ.) چهار سال در برلن انتشار داشت.
2ـ چون اصل کتاب در 43 سال پیش انتشار یافته و همان سال انتشار نایاب شده برای آگاهی بیشتر به سرمقالاه‌ی شماره‌ی 6 و 7 (مهر و آبان 1359) سال ششم مجله‌ی اینده و گفتار هشتاد و ششم جلد سوم افغان‌نامه (چاپ 1361) زیر عنوان آذربایجان و وحدت ملی ایران مراجعه شود.
3ـ با همین املا در حاشیه‌ی توضیح داده که به معنی (تخته سنگ فرود آینده) است، ‌اما در تداول عامه گلین‌قبه به کار می‌رود.
4ـ چاپ تهران، شماره‌ی 11 از مجموعه‌ی انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار، سال 1358 خورشیدی.
5ـ این کتاب به شماره‌ی 12 جزء مجموعه‌ی انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار به سال 1360 در تهران چاپ شده.

• < قبلی
• بعدی >