یادمان

سایه سنگین رسانه سیاه بر آثار تاریخی ایران

خبرگزاری میراث فرهنگی ـ گروه میراث فرهنگی ـ پیام‌ها، یادگاری‌ها و نقاشی‌های نگاشته شده بر بناها و سازه‌های تاریخی در صد ساله اخیر از سویی سبب مخدوش شدن منظر این آثار شده است و جامعه شناسان از هجوم یادگاری نویسی به عنوان یکی از رایج ترین انواع دیوارنویسی بر آثار فرهنگی با عنوان نوعی «وندالیسم» یاد می کنند. از سویی دیگر محتوای این یادگارنویسی ها نشان از تمایل انسان‌ها به جاودانه شدن در کنار میراثی را دارد که سال‌ها جاودانه مانده‌اند و از این منظر پیام نگاری بر آثار ملموس میراث فرهنگی از کتیبه ها و کاخ ها گرفته تا مساجد و منارها و پل ها ابعاد تازه‌ای را به نمایش گذاشته است.
 
به گزارش CHN، به نظر می رسد، تمایل انسان‌ها به یادگاری نویسی نشانه میل به جاودانه شدن است و یا شاید بتوان آن را به تمایلات دیگر همچون تخلیه هیجانات درونی مربوط دانست.ریشه این عمل در هر کدام از این تمایلات که باشد اکنون خواسته و ناخواسته سبب آسیب رساندن به میراث فرهنگی شده  و از آن رسانه‌ای سیاه بر پیکره بناهای تاریخی ساخته است.
 
 دیوارنویسی‌ها وندافهرستی هستند؟
 
میراث فرهنگی هر کشوری تبلور فرهنگ، باور، هنر و تاریخ آن سرزمین است. پاسداشت و نگاهداشت این میراث زنده از گذشته تاکنون و بالا بردن سطح آگاهی افراد جامعه در این خصوص اهمیت ویژه ای برای حفظ هویت فرهنگی، تاریخی و حتی روند تکامل معماری آن کشور دارد.
 
 تیغ فرسایش از مدیران تا مردم
امروزه در ایران، میراث فرهنگی به شکل های متفاوت تهدید می شوند. توسعه های ناپایدار شهری، بی توجهی و نبود آگاهی کافی در خصوص حفاظت از بناها و یادمان های تاریخی از سوی مدیران شهری، بی توجهی به مشورت و نظر متخصصان در مراکز مدیریت شهری و هم چنین ضعیف بودن قدرت اجرایی سازمان میراث فرهنگی از سویی و سطح پایین امکانات زندگی و رفاه اجتماعی افراد از سویی دیگر ماندگاری میراث فرهنگی را تهدید کرده است.
 
 
 چرا مردم دوست دارند که نامشان روی آثار تاریخی ثبت شود؟

 
تخریب سازه‌های تاریخی برای اجرای پروژه های عمرانی شهری، نمونه هایی از هجوم مدرنیته و توسعه ناپایدار به شهر تاریخی است که میراث تاریخی را از لب تیغ گذرانده است. اما تهدید دیگر برای این میراث که منجر به شتابناک‌تر شدن روند تخریب ها شده ، تخریب میراث فرهنگی توسط مردم به شکل‌های گوناگون از جمله دیوار نویسی و مخدوش کردن مناظر آنها است.
 
در دوران جدید، توسعه جامعه مدرن به خصوص شهرها، تحولاتی در ساختارهای اجتماعی، روابط و مناسبات جمعی به وجود آورده که تمامی شئون زندگی فردی و اجتماعی را متاثر ساخته است.
 
زبان گویای وندالیسم بر میراث فرهنگی
اکثر دیوارنویسی ها بر بناهای تاریخی که نوعی از وندالیسم به شمار می آیند، دارای پیام هستند. محتوای پیام‌های نگاشته شده بنا بر جایگاه یا کارکرد بنای تاریخی همچنین موقعیت روحی افرادی که اقدام به نوشتن یادگاری می کنند، متفاوت است.
 
آنچه که در بیشتر دیوارنویسی های میراث فرهنگی به چشم می خورد، نوشتن احوالات روحی در موقعیت‌های گوناگون بسته به زمان و مکان است، از این جهت محتوای این پیام ها، رسانه ای برای بیان خواسته ها و تمایلات درونی است .
 
 
 دیوارنویسی‌هایی که از دوران قاجار و به خط نستعلیق باقی ماندند

 
دیوار نویسی ها بر میراث فرهنگی را شاید بتوان به دو دسته کلی تقسیم کرد :
1. دیوارنویسی‌هایی که شامل نوشته هایی با مفاهیم اجتماعی شامل عشق، زندگی، عقاید مذهبی و سیاسی است.
 
2. دیوارنویسی هایی که بی هدف و یا با هدف و برنامه قبلی سیمای میراث فرهنگی را با ابزارهایی چون چاقو، میخ، تیشه و رنگ تخریب می کنند و پیامی جز تخلیه خشم در آنها دیده نمی شود. در حقیقت این ‌وندالیسم ‌واکنشی ‌است ‌در مقابل ‌برخی‌ از فشارها و تحمیلات‌ اجتماعی و وندالیسم به این معنا نوعی تخلیه روانی است.
 
 گرچه از دیدگاه جامعه شناسان، دیوارنویسی ها نوعی از وندالیسم شمرده می شود، اما با تحقیق میدانی این پدیده در میراث فرهنگی شهر اصفهان - به عنوان نمونه مورد بررسی- مشاهده شده است که این نوع دیوار‌نویسی‌ها کمتر با انگیزه تخریب نگاشته شده  و بیشتر پیام رسان بوده‌اند.
 
 سایه روشن دیوارنویسی از قاجار تا امروز
قدیمی‌ترین دیوارنویسی های برجای مانده بر بناهای تاریخی اصفهان مربوط به دوران قاجار است. در آن دوران تکنولوژی به اندازه امروز و دهه های پیشین در ایران جای خود را تثبیت نکرده بود. در آن دوران پیچیدگی های زندگی شهری و تکنولوژی آنچنان که اکنون زندگی و رفتارهای افراد جامعه را تحت تاثیر خودقرار داده حاکم نبوده است. از سویی خواندن و نوشتن در ایران در آن دوران فراگیر نبود و کسانی که خواندن و نوشتن می دانستند، از طبقات مرفه جامعه محسوب می شدند. از سویی دیگر ارتباطات جاری از طریق مکاتبات صورت می گرفت و نوشتن با جوهر و کاغذ قالب ارتباطی غالب جامعه آن دوران بود. در دیوار‌نویسی‌هایی که بر بناهای تاریخی اصفهان از آن دوران و دوره پهلوی اول دیده می شود، پیام‌ها روشن، خط‌ها زیبا و محتوای آنها دارای حس زیبایی شناختی است، کسانی این یادگاری ها را می‌نوشتند که خواندن و نوشتن می‌دانستند و به قاعده نوشتار و زیبایی آن اهمیت می دادند.
 
 با ورود فن‌آوری‌های جدید، گسترش زندگی شهری، افزایش جمعیت شهرها و عجین شدن قومیت‌ها و فرهنگ‌های مختلف در شهرها، تعدد منابع القاء کننده ارزش‌ها و باورها، ناپایداری و گذرا بودن ارتباطات مردم با یکدیگر و ورود تکنولوژی‌های ارتباطی جدید، تقاضاها و دغدغه‌های زندگی شهری را دچار از هم گسیختگی و دگرگونی کرد.
 
امروزه، نوشتن در قالب‌های ارتباطی متعدد مثل نامه، ایمیل و پیامک، ساده و کوتاه شده‌اند، ابزار نوشتن الکترونیکی شده و حس و روح زیبایی‌شناختی گذشته در نوشتار احساس نمی شود.
 
دیوارنویسی‌های معاصرتر و امروزی بناهای تاریخی از این روند پیروی کرده و معمولا چیزی جز نام نویسنده و تاریخ نگارش نیستند، آنچه که امروز از دیوارنویسی‌های کنونی بر این بناها مشهود است، تراشیده‌شدن سطح آجرها، سنگ‌ها به همراه نگاره های آنها با میخ، کلید و حک نام فرد و تاریخ نوشتن و شهر محل سکونت است.
 
 
 فشارها و تحمیل‌های روحی و بازتاب آن ‌ها در دیوار نویسی روی آثار تاریخی

 
فشارها و تحمیل‌های روحی و بازتاب آنها در دیوارنویسی های امروزه کمتر با شرح موقعیت و بیشتر به عنوان یادگاری با خط و خطوطی که بر بدنه بناها خراشیده می شود قابل رویت است. مهاجران و جویندگان کار در شهر اصفهان هم چنین سربازهایی که برای گذراندن خدمت نظام وظیفه از شهرستان های دیگر به اصفهان می آیند و کارگران مهاجر و غیر بومی بیشترین یادگاری ها را به خود اختصاص می دهند.
 
دیوارنویسی های معاصرتر نشان می دهد افرادی که مشارکت اجتماعی کمتری در جامعه دارند، به نوشتن یادگاری مبادرت ورزیده‌اند. این در حالی است که دیوارنویسی نویسان اواخر قاجار و پهلوی اول، جزء افراد تحصیل کرده و با مشارکت جامعه بوده اند.
 
 ابعاد دیوارنویسی بر آثار تاریخی
با بررسی نمونه‌های تصادفی از دیوارنویسی‌ها در هر یک از بناهای مسجد عتیق، سی و سه پل، پل خواجو، کاخ عالی قاپو، کاخ هشت بهشت، آرامگاه صائب تبریزی، امامزاده هارون ولایت که خود نمونه‌هایی از آثار شاخص اصفهان محسوب می شوند مشخص شد، محتوا و پیام دیوارنویسی ها بر پیکر بناهای تاریخی اصفهان، بسته به نوع کاربری بنا (مکان)، و قدمت دیوارنویسی (زمان) متفاوت است.
 
هرچه تاریخ نگاشتن یادگاری ها به دوره قاجار نزدیک می شود، ابزار ایجاد و یا نگارش، محتوا و مضمون دیوارنویسی از حس زیبایی شناختی و روح لطیف‌تری برخوردار است. در مقابل با نزدیک تر شدن تاریخ ها به دوران معاصر و به ویژه یک دهه اخیر، ابزار ایجاد دیوار نویسی خشن تر و پیام یادگاری، محتوای کمتر و مضامین سطحی دارد.
 
مضامین دیوارنویسی آثار تاریخی‌ای که افراد فرصت اقامت بیشتری را در آنها داشتند مانند مسجد عتیق، و امامزاده هارون ولایت به ترتیب شامل ادعیه، حاجت خواهی، طلب دعا، شرح حال، شرح موقعیت، اشعار، پندهای اخلاقی، عشق، دید منفی و دید مثبت به زندگی است.این دیوارنویسی ها به علت فرصت بیشتر افراد برای حضور در مکان دارای قاب بندی منظم و خط های خوانا و زیبا بودند.دعاها با خط ثلث، و شرح حال و شرح موقعیت ها با خط زیبا و معمولا با خط نستعلیق یا شکسته نگارش شده اند.
 
 
دل پر خون آثار تاریخی از هجوم وندافهرست ها

 
در حال حاضر بعضی از دیوارنویسی های قدیمی در بناهای تاریخی اصفهان از زیر گچ هایی که به منظور ترمیم روی دیوارها کشیده شده بودند، خارج شده و با قدمت صد ساله، خود به اثر تاریخی تبدیل شده‌اند.
 
محتوای دیوارنویسی ها بر بناهایی که افراد فرصتی در حد یک بازدید کوتاه و یا رفت و آمد داشتند مانند کاخ هشت بهشت و یا سی و سه پل و پل خواجو سطحی و دارای پیام خاصی نیستند.این دیوارنویسی ها کمتر به صورت جمله دیده می شوند و در آنها افراد عابر و بازدید کننده بیشتر به نام خود، تاریخ بازدید و محل سکونتشان اشاره کرده اند.این دیوارنویسی ها که تاریخ نگاشتن آنها از دهه 50 آغاز شده معمولا بدخط و با اسپری رنگ یا زغال یا گچ یا ابزارهایی نوک تیز حک شده اند.
 
 فراتر از آنچه که بر پایه نظریه ارتباطی« پیام بودن رسانه» در دیوارنویسی بناهای تاریخی نمایش داده می شود، امروز این دیوارنویسی ها تبدیل به رسانه ای سیاه در منظر آثار تاریخی شده و سیمای این آثار را دچار فرسایش کرده است.
معصومه شهباز

• < قبلی
• بعدی >