ایران‌بوم

از دکتر مصدق، دو پایان‌نامه، پنج کتاب، هفت مقاله و شمار زیادی سخنرانی، خاطره و نامه بر جای مانده است. او کتابی با عنوان «کاپیتولاسیون در ایران» برای آگاهی مردم ایران از پی‌آمدهای منفی وجود چنین قانونی و نیز برای تشویق دولت ایران به الغای کاپیتولاسیون نوشت. از شگفتی‌های تاریخ ایران است که مصدق، خود برای نخستین‌بار مسئله‌‌ی کاپیتولاسیون را طرح و به آن اعتراض کرد، اما حسنعلی منصور، نخست وزیر ایران، در 19 آبان سال ۱۳۴۳، مصدق را به امضای قرارداد مصونیت سیاسی نظامیان دولت آمریکا در ایران، متهم کرد.

الف) پایان‌نامه‌ها

1. مسئولیت دولت برای اعمال خلاف قانونی که از مستخدمین دولتی در موقع انجام وظایف‌شان صادر می شود و

قاعده عدم تسلیم مقصرین سیاسی

این رساله را مصدق به زبان فرانسه در مدرسه‌ی علوم سیاسی پاریس و برای گرفتن تصدیق‌‌نامه نوشت.

2. وصیت در حقوق اسلامی (شیعه)

رساله دکترای مصدق به زبان فرانسه ( 1914 میلادی ) که بخش‌هایی از آن را احمد متین دفتری، علی معتمدی و نصرالله انتظام ترجمه کردند و در سال 1302 خورشیدی در تهران در 106 صفحه به چاپ رساندند. در سال 1377 نیز علی محمد طباطبایی قمی، که خود دکترای حقوق و از مبارزان و زندانیان قدیمی است، همه‌ی این پایان نامه را در 216 صفحه منتشر کرد (انتشارات زریاب).

ب) کتاب‌ها

1. کاپیتولاسیون و ایران

این کتاب به دنبال انتشار خبر الغای کاپیتولاسیون در اول اکتبر 1914 در ترکیه عثمانی و در جهت آگاهی مردم ایران از نتایج منفی وجود چنین قانونی و نیز برای تشویق دولت ایران به الغای کاپیتولاسیون نگارش یافت . این کتاب مصدق که با مطالعه و بررسی مفاد قراردادهای بین المللی منعقده بین دولت ترکیه و اروپا نوشته شد، در آبان 1293 در پنج هزار نسخه به چاپ رسید. از شگفتی‌های تاریخ ایران است که مصدق ، خود برای نخستین بار مسئله ‌ی کاپیتولاسیون را طرح و مورد نقد و اعتراض قرار داد، اما حسنعلی منصور نخست وزیر ایران در 19 آبان سال ۱۳۴۳، مصدق را به امضای قرارداد مصونیت سیاسی نظامیان دولت آمریکا در ایران، متهم کرد.

2. شرکت سهامی در اروپا

این کتاب پس از اظهارات اردشیر جی، نماینده زرتشتیان هند در ایران، مبنی بر این که تاکنون در ایران کتابی درباره شرکت‌های تجاری منتشر نشده و در این باره کمبودی وجود دارد، با بررسی قانون‌های کشورهای اروپایی، در آبان 1293 در 103 صفحه انتشار یافت.

3. دستور در محاکم حقوقی

این کتاب نتیجه مطالعات گسترده حقوقی مصدق بود که برای افزایش کیفیت تدریس خود در بیش از یک هزار صفحه تالیف کرده بود. کاری که موجب شگفتی مدیر مدرسه سیاسی تهران، دکتر ولی الله خان نصر شد. توضیح این که مصدق پس از پایان تحصیلات در غرب، قصد داشت مطالعات خود را ادامه دهد و آموخته‌های پیشین خود را در مورد ابواب حقوقی، در ایران تکمیل نماید. ولی در ایران به پیشنهاد دکتر نصر برای تدریس در مدرسه‌ی سیاسی پاسخ مثبت داد و دو ساعت در هفته در آن مدرسه تدریس می‌کرد. کتاب دستور در محاکم حقوقی به درخواست دکتر نصر و احترام به او و دانشجویان آن مدرسه در مرداد 1294 در 497 صفحه چاپ و منتشر شد. چون این کتاب قرار بود به خارج از کشور نیز فرستاده شود، مصدق با وجود این که "به استعمال لسان و خط اجنبی معتقد نبود"، برای سهولت در امر سانسور که در زمان جنگ جهانی اول متداول بود، اسم کتاب را به خط و زبان فرانسوی بر پشت جلد نوشت.

4. مختصری از حقوق پارلمانی در ایران و اروپا برای آقای محترم نمایندگان دوره ‌ی پنجم تقنینیه

کتابی در 72 صفحه که در سال 1302 انتشار یافت.

5. اصول قواعد و قوانین مالیه در ممالک خارجه و ایران قبل از مشروطیت و دوره مشروطه

این کتاب نخست در سال 1304 منتشر شد و در سال 1377 نیز با پیشگفتاری از عزت‌الله سحابی و مقدمه‌ای از علی‌اکبر شبیری‌نژاد تجدید چاپ شد(نشر فرزان). مصدق انگیزه‌ی خود را از نوشتن این کتاب، ارائه اطلاعات و تجربه‌ی خود در امور مالی به عموم مردم معرفی می‌کند.

توجه: مصدق بر صفحه‌ی عنوان این پنج کتاب نوشته بود: "مجانی و حق طبع و ترجمه آزاد است".

ج) مقاله‌ها

1. اسقاط دعاوی یا قاعده مرور زمان

مصدق این مقاله را در نخستین شماره‌ی مجله‌ی علمی در سال 1293 نوشت. او در آغاز قصد داشت درباره‌ی سازمان ثبت املاک سوئیس، که روی آن مطالعاتی داشت، مطلبی بنویسد، ولی چون بنیان‌گذاری چنین سازمانی در ایران آن زمان شدنی نبود، از نوشتن این موضوع خودداری کرد و با توجه به شرایط ایران مقاله‌ی قاعده مرور زمان را نوشت که باعث ایجاد ارتباط بین او و برخی علمای دینی شد. اما ایرادهایی که آنان بر مقاله وارد کردند و حتی آن را خلاف شرع دانستند، موجبات یاس و نومیدی مصدق را فراهم کرد.

2. تصویب بودجه در پارلمان‌های مختلف

در این مقاله، مصدق به شرح تاریخچه و روند تصویب بودجه در کشورهایی مانند آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان و نیز بررسی اصول مالی قانون اساسی مشروطیت ایران پرداخته است. این مقاله در مجله‌ی آینده دوره‌ی اول، در سال 1304 بدون نام و با ذکر امضای محفوظ به چاپ رسید.

3. انتخابات در اروپا و ایران

مصدق در این مقاله به شرح قانون‌های انتخابات در کشورهای گوناگون، از جمله فرانسه، انگلیس، آلمان، ایتالیا و کانادا ، پرداخته و بحثی را نیز در مورد نظام‌نامه‌ی مجلس شورای ملی ایران مطرح کرده است.

4. تابعیت در ایران

مصدق در این مقاله به بررسی قانون‌‌های مربوط به تابعیت بیگانگان در ایران که اصل آن به تایید ناصرالدین شاه رسیده بود و در دوره‌ی پهلوی اول هم اجرا می‌شد، پرداخته است.

5. اصول مهمه حقوق مدنی و حقوق تجاری ایران

این مقاله درباره‌ی سیر قانون‌هایی مانند حقوق مدنی، قراردادها، حقوق خانواده، حقوق توارث، املاک و تجارت در ایران از هنگام ورود اسلام تا آغاز مشروطیت و نیز دوره‌ی پس از مشروطیت است. مقاله‌های ردیف‌های 3، 4 و 5 در مجله‌‌ی آینده، دوره‌ی دوم، سال 1305 چاپ شد.

6. طرح پیشنهادی برای اصلاح قانون انتخابات

این نوشته‌ی کوتاه در دورانی که مصدق در مجلس چهاردهم نماینده بود، در روزنامه ‌ی اطلاعات ۱۳۲۳/۲/۲۳ چاپ شد.

7. مسئله انتخابات

این مقاله که در یک مقدمه و در شش فصل تنظیم شده به بیان و بررسی قانون‌های انتخاباتی در ایران پرداخته است، در دورۀ نمایندگی مصدق در مجلس چهاردهم و به درخواست مجله‌ی آینده، دوره سوم در مهرماه 1323 چاپ شده است.

د) خاطرات، سخنرانی‌ها و نامه‌ها

1. خاطرات و تألمات مصدق، با یادداشتی از غلامحسین مصدق و توضیح ایرج افشار، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول 1364، چاپ هشتم 1375. (این کتاب را دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان استاد و پژوهشگر ایرانی مقیم انگلس تان به زبان انگلیسی نیز ترجمه کرده‌اند.)

2. دکتر مصدق و نطق‌های تاریخی او در دوره‌ پنجم و ششم تقنینیه، گردآورنده حسین مکی، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ سوم 1363.(این کتاب پیش از این در سال های 1324 و 1358 نیز چاپ شده بود.)

3. سیاست موازنه منفی در مجلس چهاردهم، گردآورنده حسین کی استوان، مدیر روزنامه‌ی مظفر، تهران انتشارات اسلامی، 1327، 1329، 1356.(این کتاب شامل سخن‌رانی‌‌های مصدق در مجلس چهاردهم است که هم دو جلدی و هم تک ‌جلدی منتشر شده است.)

4. نطق‌ها و مکتوبات دکتر مصدق در ادوار 5، 6، 14 و 16 مجلس و در دوران نخست وزیری، دفتر 1 تا 10، انتشارات مصدق 1348

5. مدافعات مصدق و رولن در دیوان بین المللی لاهه، تهران، انتشارات زبرجد، بی‌تا

6. نامه‌های دکتر مصدق، گردآورنده محمد ترکمان، تهران، نشر هزاران، 1374 و 1377.(ترکمان در جلد اول این کتاب 553 نامه و دست خط و درجلد دوم 693 نامه و دست خط از مصدق را، که خطاب به اشخاص حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی است ، به چاپ رسانده است.)

7. دکتر محمد مصدق در محکمه نظامی (دو جلد)، به کوشش سرهنگ جلیل بزرگ مهر، تهران، نشر تاریخ ایران، 1363.(این کتاب را که شامل دفاعیات دکتر محمد مصدق در دادگاه بدوی نظامی است، انتشارات نیلوفر دو بار در سال‌های 69 و 78 در یک جلد نیز منتشر کرده است).

8. دکتر محمد مصدق در دادگاه تجدیدنظر نظامی، به کوشش جلیل بزرگ مهر، تهران ، شرکت سهامی انتشار، 1365

9. دکتر محمد مصدق و رسیدگی فرجامی در دیوان کشور، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1365، 1367.

10. تقریرات مصدق در زندان، زیر نظر استاد ایرج افشار، تهران، سازمان کتاب، 1359.(این کتاب با عنوان «رنج‌های سیاسی دکتر مصدق» با توضیحات عبدالله برهان در سال 1370 نیز چاپ شد و چاپ سوم آن در سال 1377 منتشر شد.