زیست بوم

هویّت گمشده باغ بلبل در پارک شهید رجایی!

نمایش از سه شنبه, 31 خرداد 1390 05:13

بازدید: 8659

ایران‌نامه- معصومه شهباز:باغ بلبل تنها باغ بر‌جای مانده از باغ‌های کهن دو سوی چهارباغ است؛ باغی که طبق گزارش "میرزا علی‌خان نایینی»، روزنامه‌نگار عصر ناصرالدین‌شاه، باغی بزرگ با خیابان‌های عریض و قطعه‌بندی‌های وسیع بوده و سردرهای عالی و مشتمل بر تالار و ایوانش منظر چهارباغ بوده است. در حال حاضر از باغ بلبل، کاخ آن معروف به هشت بهشت و قسمت‌هایی از زمین باغ باقی مانده که «پارک شهید رجایی» خوانده می‌شود. این باغ ویژگی‌های باغ ایرانی را به شکل ملموس و البته نیمه‌جان حفظ کرده و یکی از مشخصه‌ها و مظاهر چهارباغ توصیف شده در سفرنامه‌های گردشگران است و از این رو اهمیّت احیاء این باغ در شرق محور تاریخی چهارباغ روشن خواهد بود. باغ‌سازی در ایران پیشینه‌ای دیرینه دارد؛ درختان سبز در کنار جوی‌های روان زیباترین و محبوب‌ترین چشم انداز نزد ایرانیان بوده و هست. از این روی ایرانیان پیش‌تر از دیگر ملت‌ها به باغ‌سازی در کنار کاخ‌ها و خانه‌ها و نیایشگاه‌ها روی آوردند تا بر زیبایی معماری شکوهمندشان بیافزایند. پس از اسلام نیز به پیروی از نیکانشان همان شیوه را در پیش گرفتند و کاخ‌ها و باغ‌ها با جوی‌های آب روان بخشی جداناشدنی از یکدیگر شدند.

A باغ بلبل، B کاخ هشت بهشت، c بازارچه بلند ( بازار سلطانی/ هنر)

D هتل شاه عباس، F مدرسه چهارباغ

G پارکینگ اختصاصی هتل شاه عباس، H پارکینگ عمومی

i خیابان چهارباغ، J خیابان باغ گلدسته، k محل تقریبی باغ خیمه‌‌گاه

A باغ بلبل، B کاخ هشت بهشت، c بازارچه بلند ( بازار سلطانی/ هنر)

D هتل شاه عباس، F مدرسه چهارباغ

G پارکینگ اختصاصی هتل شاه عباس،J خیابان باغ گلدسته،

هنر در باغ ایرانی

عناصر تشکیل‌دهنده باغ ایرانی شامل چهار عنصر زمین، آب، گیاه و بناست. در این میان آب و گیاه نقش برجسته‌تری در طراحی باغ ایرانی برای ایجاد محیطی دلنشین‌تر در آب و هوای خشک و نیمه خشک ایران داشته است. در باغ ایرانی از آب به روش‌های گوناگون برای حفظ شادابی و تقسیم‌بندی باغ و گاه تعیین حریم آن به نحو مطلوب استفاده می‌شده است. در باغ ایرانی از گیاهان بر اساس نوع و میزان محصول، سایه‌اندازی و نقش تزیینی استفاده می‌شود. در حقیقت باردهی و سودمندی ویژگی بارز باغ ایرانی به شمار می‌رود و کاشت گیاهان تزیینی در مرتبه دوم قرار دارد.

برخلاف باغ‌های غربی که بر مبنای حرکت و گذر افراد طراحی می‌شوند، تزئینات باغ ایرانی که در واقع الهام بخش باغ‌های شرقی بوده، برای سکون و استراحت طراحی می شود. از این روی، بنا در آن اهمیت یافته است و از عناصر بارز باغ ایرانی به شمار می آید. آب‌های روان که باغ را سیراب می کنند در فاصله‌های منظمی به صورت آبشارهایی تکرار و در تقاطع‌ها به حوضچه تبدیل می شوند. در گذشته این آب از حوض‌خانه کاخ باغ تامین می شده است. آب‌نماها و فواره‌ها نیز بیشتر در مقابل عمارت ساخته می شوند.

شاید به جرات بتوان گفت که اوج باغ‌سازی و به کارگیری مطلوب عناصر باغ ایرانی، در دوره صفوی بوده است. زمانی که شاه اسماعیل صفوی باغ وسیعی به نام نقش جهان در اصفهان احداث می کند.در زمان شاه عباس اول که اصفهان پایتخت ایران می شود قسمتی از این باغ به میدان و قسمت‌های دیگر آن به چهار باغ و باغ‌های گوناگون اطراف آن تبدیل می‌شود. از مهم‌ترین این باغ‌ها می‌توان باغ چهلستون، باغ گلدسته، باغ نارنجستان، باغ بادامستان، باغ دمور، باغ نگارستان، باغ خیمه‌گاه و باغ بلبل در ضلع شرقی چهارباغ، باغ تخت در ضلع غربی چهارباغ را نام برد. باغ‌های‌ خیابان‌ چهارباغ‌ دارای‌ دیوارهای‌ صاف‌ و منظمی‌ بوده‌ است که‌ مورد توجه‌ «پیترو دلاواله»‌ قرار گرفته‌ و در سفرنامه‌ خود به آن‌ اشاره‌ می‌کند. دیوارهای باغ‌های چهارباغ به‌ صورت‌ مشبک‌ بوده‌ است‌ و رهگذران‌ می‌توانسته‌اند فضای‌ پر درخت و با طراوت ‌و پرگل‌ باغ ها، حوض ها، فواره ‌ها، آبشارها و کوشک ‌مرکزی‌ آنها را‌ به ‌شکلی‌ مبهم‌، برانگیزاننده‌ و دعوت‌ کننده‌ ببیند. آب باغ های اطراف چهارباغ از مادی‌هایی به نام «جوی شاه» و «فرشادی» که از چهارباغ به عرض این باغ‌ها وارد می شده، تامین بوده است.

همنشینی زمین، آب، گیاه و بنا، چهار عنصر باغ ایرانی در باغ بلبل

چهارباغ، باغ ندارد

متاسفانه در دوره قاجار و در زمان حکمرانی ظل‌السلطان پسر ناصر الدین شاه، باغ‌های اطراف خیابان چهارباغ فروخته و بسیاری از فضاهای آنان تخریب شد. اما تخریب های اصلی این خیابان و باغ هایش در زمان شاهنده شهردار اصفهان در زمان رضا خان رخ داد. در این زمان بسیاری از باغ‌ها و کوشک‌هایشان که به مخروبه تبدیل شده بودند فروخته و سردرها و دیوارهای باغ‌های اطراف چهارباغ تخریب و به جای آنها مغازه ها و آپارتمان ها ساخته شدند. در این دوران بود که نهرهای سیراب کننده باغ‌های اطراف چهارباغ با بالا آمدن سطح این خیابان پایداری خود را از دست دادند و این گونه بود که این باغ‌ها ویران شدند.

در حال حاضر از باغ‌های دو سوی چهارباغ که به گونه ای منظر این خیابان محسوب می‌شده‌اند تنها باغ بلبل و قسمتی از سردر باغ خیمه گاه که بدان پیوسته می باشد، باقی مانده است. از این جهت و از سویی دیگر به دلیل مهیا کردن شرایط ثبت محور تاریخی چهارباغ، ضرورت حفاظت و احیاء باغ بلبل، همچنین سردرباغ خیمه‌گاه نمایان است.

بلبل از باغ پرید

در ابتدا باغ بلبل مساحتی در حدود 90 هزار مترمربع داشته که از شمال به باغ خیمه‌گاه، از غرب به خیابان چهارباغ، از جنوب به بازارچه بلند و کاروا‌نسرای مادرشاه ( هتل شاه عاس فعلی) و از شرق به باغ گلستان و محل اصطبل‌های شاهی محدود می‌شده است. باغ بلبل دارای گذرگاه‌های درخت‌کاری شده با درختان کاج و چنار و کرت‌بندی‌های مزین به انواع گل‌ های پیازچه‌ای که خاص اصفهان بوده‌اند مثل زنبق و سنبل و... بوده است .در باغ بلبل بر خلاف شیوه رایج باغ‌سازی ایرانی که مبنای آن باردهی درختان است، بیشتر به جنبه تزیینی پوشش گیاهی باغ توجه شده و می‌توان گفت در حقیقت «باغ گل» بوده است.

باغ بلبل دارای دو سردر زیبا در ضلع غربی و یک ورودی در قسمت شرقی بوده و آب‌رسانی آن نیز توسط «جوی‌شاه» صورت می‌گرفته است که پس از عبور از عرض باغ دو استخر شرقی و غربی به طول 49/50 و عرض 5/7 باغ را پر می‌نموده است.

در دوره قاجار و پهلوی اول، مساحت باغ بلبل به 7500 متر تعدیل و ساختار آن تغییر یافت. در سال 1143 که این باغ زیر نظر اداره باستان‌شناسی قرار گرفت، دور تا دور کاخ این باغ با دیواری محصور شد و مساحتش به 5000 متر مربع کاهش یافت. پس از آن دیوارهای الحاقی برداشته و کاخ هشت‌بهشت بازسازی و مرمت شد و باغ نیز به پارک کنونی به نام «شهید رجایی» با روشنایی‌ها و تعدادی آب‌نما تبدیل گردید.

اکنون، پارکینگ اختصاصی هتل عباسی (شاه عباس) در شرق باغ و یک پارکینگ عمومی در جنوب شرقی آن، قسمتی از مساحت باغ را به خود اختصاص داده اند و در نزدیکی جنوب شرقی آن، بنایی مربوط به دوره پهلوی قرار دارد که اکنون مکان سازمان فرهنگی اجتماعی شهرداری است.

در حال حاضر، در فاز اول طرحی موسوم به احیای بدنه چهارباغ به عاملیت سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری، به جای یکی از سردرهای باغ درست مقابل کاخ هشت بهشت سازه‌ای ساخته شده که بنا به شواهدی که در مورد سردرها و دیوارهای باغ‌های اطراف چهارباغ یاد شد، هیچ گونه سنخیتی با باغ بلبل و بدنه چهارباغ ندارد. سردر و بدنه بنا شده، مجموعه‌ای است از ورودی باغ و 3 طبقه مغازه با نمای آجر که منظر باغ بلبل و عناصر آن را محدود کرده است.

فاز دوم این طرح در حال پیشروی و نزدیک به آثار باقی مانده از سر در خیمه‌گاه است. اگر به بقایای سردر خیمه‌گاه در نزدیکی دروازه دولت و دیوارهای داخلی برخی از مغازه‌های آن ردیف توجه شود، واضح خواهد بود که معماری سردری که گفته می شود احیاء شده چقدر از الگوها و شواهد سردر قدیمی با یک ورودی در بخش زیرین و ایوانی با شکوه به همراه تاق‌نماها بر بالای آن به دور است؛ با این وصف در صورت ادامه بی توجهی‌ها دیری نخواهد گذشت که آثار سردر خیمه‌گاه نیز با روند به اصطلاح «نوسازی» و نه «بازسازی» از بین خواهد رفت و به این ترتیب بقیه منظر باغ، پشت انبوهی از مغازه‌ها مدفون خواهد شد.

گرچه طرح بدنه‌سازی چهارباغ چهار سال پیش به تایید سازمان میراث فرهنگی رسیده و اکنون جلوگیری از اجرای آن با داشتن مصوبه ای در کمیسیون ماده 5 دشوار به نظر می رسد اما شاید در یک اقدام همگانی از سوی سازمان‌های مردم نهاد جلوگیری از اشتباهاتی از نوع یاد شده امکان پذیر باشد.

باغ بلبل اکنون تبدیل به «پارک شهید رجایی» شده، مساحت زمین آن کاهش یافته و محدوده آن در برخی اضلاع توسط نرده‌هایی نا هماهنگ و نازیبا کم و بیش مشخص شده است (عنصر زمین).

کاخ آن مرمت و ثبت ملی شده است اما در معرض رطوبت ناشی از فواره‌ها قرار دارد (عنصر بنا ).

آب‌رسانی آن از طریق «جوی شاه» متوقف شده و جوی‌های سنگی و آب‌نماهای دور کاخ و نیز استخر غربی آن از بین رفته است. یک استخر در شرق و روبروی در ورودی کاخ وجود دارد که به دلیل داشتن فواره های پرتابی، بنای کاخ را در معرض رطوبت و تهدید جدی قرار داده است (عنصر آب).

پوشش گیاهی آن همخوانی زیادی با الگوی اصلی باغ ندارد؛ کرت‌بندی های وسط و میان‌مسیرهای آن کاملا با گل‌های ایرانی مزین نشده و در بعضی جاها از گیاهان زینتی غیر بومی در آرایش باغ استفاده شده است (عنصر گیاه).

با این حال، به نظر می‌رسد که برای احیای باغ بلبل باید محوطه‌سازی اصولی و متناسب، طبق الگوهای استاندارد باغ ایرانی انجام شود. مادی جوی شاه، و جوی‌های سنگی گرداگرد باغ و کاخ، حوض‌ها، آب‌نماها به همراه فواره های ریزشی (نه پرتاپی و افشان) باززنده‌سازی شود و آرایش و پوشش گیاهی آن و همچنین سردر باغ خیمه‌گاه احیاء شود. همچنین دیوار مشرف به شرق چهارباغ که حداقل تا قرن چهاردهم با بخشی از دیوار چهارباغ مشترک بوده منظر باغ را از داخل چهارباغ مخدوش نکند. دیوار بازارچه بلند که تمامی ضلع جنوبی باغ را طی کرده، احیاء و ساماندهی شود و در نهایت هویت باغ با نام اصیل «باغ بلبل» به جای نام نوظهور «پارک شهید رجایی» به آ ن باز گردانده شود.