زیست بوم

وارونگی دما؛ میهمان ناخوانده آلودگی هوای کلانشهرها

برگرفته از روزنامه اطلاعات، شماره  25714، یکشنبه 21 مهر 1392

ارمغان زمان فشمی

تقریبا هر روز صبح، وقتی از سمت کوه‌های شمال شرقی به طرف تهران می‌آیم، شهر را می‌بینم که در لایه‌ای از دوده سیاه و چرب پیچیده شده است و گویی با آن دست و پنجه نرم می‌کند، انسانی را می‌ماند فرو خفته در بازوان توانمند حریفی بی رحم، که به سختی نفس می‌کشد، اما همچنان برای زنده ماندن در تلاش است؛ حاجی فیروزی که همه صورتش را سیاه می‌کند، اما نه تنها نمی‌تواند لبخند به لب کسی بیاورد، بلکه دلهره می‌آورد و جان می‌برد!

مه دود بزرگ

طی روزهای 5 تا 9 دسامبر سال 1952 میلادی (آذر ماه 1331خورشیدی) در لندن اتفاقی افتاد که از آن با عنوان «مه دود بزرگ» یاد می‌شود.

در آن روزها به دلیل سردی هوا، مردم زغال سنگ فراوانی مصرف کردند تا خانه‌هایشان را گرم کنند، از قضا آخرین مرحله طرح جایگزینی ترامواهای برقی شهر با اتوبوس‌های دیزلی نیز در همان هنگام، پایان یافت.

نتیجه همزمانی این پدیده‌ها، دودی غلیظ بود که زیر لایه‌ای سنگین از هوای سرد حبس شد. مه‌دود غلیظ همه شهر را فرا گرفت و آلودگی هوا به قدری افزایش یافت که نزدیک به 4 هزار تن در همان چند روز جان خود را از دست دادند و بیش از 100 هزار تن بیمار شدند. تحقیقاتی که بعداً انجام شد، آمار کشته شدگان آن واقعه طی روزهای بعدی را در حدود 12 هزار تن برآورد کرد.‏

ابعاد گسترده این فاجعه که از آن به عنوان یکی از بزرگ‌ترین فاجعه‌های زیست محیطی و بدترین فاجعه مرتبط با آلودگی هوا در بریتانیا یاد می‌شود، به علاوه فشار افکار عمومی، موجب شد تا مجلس انگلستان، مصوبه‌ای را تحت عنوان هوای پاک در سال 1956 میلادی تصویب کند. مردم هم که چشمانشان ترسیده بود، با کمال میل برای اجرای قوانین تازه، همکاری کردند.

اما نکته اینجاست که برخی کارشناسان معتقدند آلاینده‌هایی که در تهران تولید می‌شود، خطر بیشتری از مه دود بزرگ در لندن دهه 1950 دارد!

وارونگی دما

وارونگی دما (اینورژن) قوز بالاقوزی است بر معضل آلودگی هوا. احتمال وقوع این پدیده با سردتر شدن هوا، بیشتر می‌شود.

پدیده‌ای که به زبان ساده این گونه تعریف می‌شود: همیشه و همه جا و در شرایط عادی، هوای مجاور زمین گرم‌تر و هوای لایه‌های بالاتر سردتر است، اما وارونگی دما زمانی اتفاق می‌افتد که این شرایط وارونه شود، یعنی هوای مجاور زمین سردتر از هوای لایه‌های بالاتر باشد. ‏

وارونگی دما به خودی خود یک پدیده کاملا طبیعی است و هیچ خطری را متوجه انسان و جانداران نمی‌کند، اما امروزه و به خصوص در شهرهای بزرگ و صنعتی، رخ دادن آن موجب تراکم و افزایش آلودگی هوا می‌شود. زیرا در شرایط عادی همواره هوای سرد لایه‌های بالا، به دلیل سنگینی به سمت پایین حرکت می‌کند و هوای گرم مجاور زمین به علت سبکی، به سمت بالا می‌رود. یعنی همواره یک نوع جابه‌جایی عمودی هوا وجود دارد.

بنابراین آلاینده‌هایی که از طرق مختلف وارد هوا می‌شود، در همان هوای مجاور زمین باقی نمی‌ماند، بلکه از طریق جابه‌جا شدن صعودی هوا در لایه‌های مختلف جو پراکنده می‌شود اما وقتی وارونگی دما رخ می‌دهد، لایه هوای گرم، همچون سقف شیشه‌ای که بالای شهر را پوشانده باشد، هوای سرد پایین را محبوس می‌کند و مانع از بالا رفتن و دور شدن آلودگی از سطح شهر می‌شود.‏

‏ به این ترتیب آلاینده‌ها وارد هوای سرد سنگین مجاور زمین می‌شود و چون جابه‌جایی هوا وجود ندارد، میزان آنها در هوای ساکن و راکد مجاور زمین به حداکثر ممکن می‌رسد. بنابراین، وارونگی دما موجب افزایش شدید آلاینده‌ها در آن بخش از اتمسفر می‌شود که مردم لحظه‌به‌لحظه برای ادامه حیات خود به اکسیژن آن نیاز دارند و البته در چنین شرایطی مجبور می‌شوند که با هر دم و بازدم، مقادیری از گازهای خطرناک و ذرات سرب را هم وارد ریه‌های خود کنند.

خودروهای غیراستاندارد، عامل اصلی آلودگی هوا

موضوع پایان نامه دکترای یوسف رشیدی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای، شهرداری تهران، «مدلسازی میدان باد در تهران با تلفیق مدل‌های دینامیک و سینماتیک» بوده است، یعنی شبیه سازی پراکندگی آلاینده‌ها به شکلی که نشان دهد بر اثر وزش باد، از کجا به کجا می‌روند. ‏

او همان وقت که درحال گذراندن دوره دکترای مهندسی شیمی در دانشگاه صنعتی امیرکبیر(پلی تکنیک تهران) بود، مدیریت شرکت کنترل کیفیت هوا را نیز بر عهده داشت.

وقتی می‌پرسم آیا درست است که به دلیل جهت وزش باد از غرب به شرق و انتقال آلاینده‌ها و ریزگردها در جهت باد، هوای غرب تهران از شرق‌آن پاک‌تر است، می‌گوید: تقریبا، اما مهم‌ترین عامل آلودگی هوای تهران، خودروهای غیراستاندارد است.‏

‏«خودروهای غیراستاندارد و فرسوده» تکیه کلام دکتر رشیدی در طول گفتگو است که آن را بارها تکرار می‌کند، آن چنان که وقتی پس از پایان گفتگو به خیابان می‌روی، هر خودرو را در هیبت و هیأت ملک الموت می‌بینی، جلاد سیاهپوش داس به دوشی که این روزها با فرارسیدن فصل سرما، جان تازه‌ای می‌گیرد و جان‌های تازه‌ای می‌گیرد، جان‌های ضعیفی که تاب تحمل حجم بالای آلودگی هوا را ندارند و به جان آفرین تسلیم می‌شوند!‏

منابع انسان ساخت خطرناک

دکتر رشیدی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوا، منشاء آلودگی هوای تهران را به دو دسته منابع طبیعی و منابع انسان ساخت (مصنوعی) تقسیم می‌کند و می‌گوید: منابع طبیعی مانند گرد و غبار و ذرات معلق، می‌توانند تاثیرگذار باشند. اما اصلی‌ترین عامل تحت کنترل ما، منابع مصنوعی، شامل خودروها، کارخانه‌ها، صنایع و واحدهای تجاری صنعتی است. در تهران، خودروها بیشترین نقش را در آلودگی هوا دارند.

دکتر رشیدی در پاسخ به پرسش درباره تاثیر سوخت‌های غیر استاندارد در آلودگی هوا می‌گوید: وقتی از خودرو به عنوان بزرگ‌ترین عامل‌آلودگی هوا نام می‌بریم، یعنی مجموعه‌ای از استانداردهای خودرو، شامل نوع، تکنولوژی، طول عمر و سوخت آن را در نظر گرفته‌ایم.

در سال‌های اخیر، وزارت نفت برای ارتقای کیفیت بنزین تلاش کرده است و می‌توان گفت که در حال حاضر، ساخت خودروهای با کیفیت و استاندارد، باید در اولویت قرار بگیرد.

اقشار آسیب پذیر در برابر آلودگی هوا

سالیانه 3 میلیون نفر در سراسر دنیا، بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که 90 درصد آنان در کشورهای توسعه یافته زندگی می‌کنند. در‎ ‎بعضی کشورها تعداد افرادی که به این دلیل جان خود را از دست می‌دهند، بیشتر از قربانیان سوانح رانندگی است.

این مرگ و میر به طور خاص مربوط به ابتلا به بیماری‌های آسم، برونشیت، تنگی نفس، حملات قلبی و آلرژی‌های مختلف تنفسی است.‏

علاوه بر اقشار آسیب پذیر، یعنی کودکان، زنان باردار، بیماران قلبی- تنفسی و افراد مسن، همه حتی افراد سالم نیز ممکن است دچار عوارض ناشی از آلودگی هوا شوند. ‏

به گفته مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوا، این تاثیرپذیری، بسته به نوع‌آلاینده‌ها ‌متفاوت است؛ به طوری که وقتی فرد در معرض آلاینده‌های متداول مانند مونواکسید کربن و ذرات معلق قرار بگیرد، ممکن است دچار حملات تنفسی و قلبی شود. اما قرار گرفتن در معرض آلاینده‌های سمی مانند بنزن یا آزبست، ممکن است اثرات غیرقابل برگشتی بر روی سلامت فرد بگذارد که گستره آنها تا سرطان ریه و سرطان خون را

در بر می‌گیرد.

به گفته کارشناسان، میزان بنزن در برخی از مناطق تهران تا 40 برابر حد مجاز و میزان آزبست موجود در هوای تهران 20 تا 50 برابر شهرهای اروپایی است.

ذرات معلق آلاینده‌ها، بسیار ریز است، به طوری که به راحتی می‌تواند وارد ریه شود و سطوح اکسیژن گیری آن را کاهش دهد. همچنین این ذرات می‌تواند وارد سیستم گردش خون شود و غلظت خون را بالا ببرد، مویرگ‌ها را مسدود کند و باعث گرفتگی عروق شود.

دکتر رشیدی درباره وارونگی دما در فصل سرما می‌گوید: با وقوع این پدیده، توان اتمسفر برای جا به جا کردن‌آلاینده‌ها کم می‌شود و با انباشت انواع آلاینده‌هایی مواجه می‌شویم که غلظتشان از میزان استاندارد، بالاتر می‌رود و سلامت مردم را در معرض خطر قرار می‌دهد. برای جلوگیری از چنین وضعیتی باید منابع انتشار آلودگی را کاهش دهیم.

علائم هشداردهنده

وقتی در پایان یک روز کاری در مرکز شهر تهران، دست و صورت و یا لباس‌هایت را می‌شویی، با تعجب می‌بینی که آب سیاه از آنها پایین می‌آید!‏

‏ کسانی که در مناطق خوش آب و هوای اطراف تهران زندگی می‌کنند و هر روز برای کار بین خانه خود و تهران در رفت وآمد هستند، به خوبی متوجه اختلاف کیفیت هوا می‌شوند، زیرا به محض آن که بیش از یک روز در تهران بمانند، چشم‌هایشان می‌سوزد و سردرد می‌گیرند. ‏

شاید کسانی که دائم در تهران به سر می‌برند، به اندازه آنها متوجه تاثیر تدریجی آلودگی هوا بر سلامت شان نشوند. ‏

به گفته دکتر رشیدی، فقط آزمایش‌ها و بررسی‌های پزشکی می‌تواند نشان دهد که عوارض آلودگی هوا تا چه میزان گریبانگیر ساکنان تهران و شهرهای بزرگ شده است و در موارد خاص که بیماری به مراحل حاد می‌رسد، نشانه‌هایی مانند تنگی نفس، هشداردهنده است.‏

به گفته پزشکان، افرادی که در معرض هوای آلوده قرار می‌گیرند، دچار خستگی، عدم رضایت و عدم تمرکز می‌شوند.‏‏ آلودگی هوا می‌تواند به منازل و محیط‌های بسته نیز نفوذ کند و خطرساز شود، مانند آنچه در «مه دود» بزرگ لندن اتفاق افتاد.

مواد و مصالح ساختمانی مثل رنگ‌ها و به ویژه رنگ‌هایی با ترکیبات سربی، حشره کش‌ها و اسپری فرمالدئید نیز می‌تواند باعث آلودگی هوا در منازل شود.در روزهایی که مسئولان درباره آلودگی بیش از اندازه هوا هشدار می‌دهند، حتی الامکان از رفت و آمد در محدوده‌های مرکزی و پر ترافیک شهر خودداری و در صورت لزوم، از وسایل حمل و نقل عمومی استفاده کنید و اجازه ندهید کودکان در محیط‌های باز، بازی کنند. ‏

پشه‌های سفید!

از آنجا که یکی از خوانندگان روزنامه اطلاعات، در ستون پیام‌های مردمی درباره ذرات ریزی که به نظر زنده می‌آید و شبیه پشه‌های سفیدرنگ است، حرف زده و ماهیت آنها را جویا شده بود، پرسش او را با دکتر رشیدی در میان می‌گذارم.

پاسخ این است: این ذرات بسیار ریز، همان آلاینده‌ها است که به واسطه ثقل(وزن) ته نشین نمی‌شود، بنابراین تا مدت‌ها در اتمسفر و فضای تنفسی ما باقی می‌ماند.

این ذرات، ترکیبات شیمیایی متنوعی دارد و از فلزات سنگین، دوده و یون‌های مختلف تشکیل می‌شود.

منشاء آنها نیز یا طبیعی است که می‌تواند به وسیله باد جابه‌جا شده و از شهرهای دیگر آمده باشد، و یا مصنوعی است که به واسطه احتراق در خود شهر تولید می‌شود. می پرسم: برای کنترل ریزگردها چه کارهایی می‌شود انجام داد؟

‏ دکتر رشیدی پاسخ می‌دهد: آلودگی را باید از منبع تولید ‌آن کنترل کرد. باید در جهت بیابان زدایی و تثبیت خاک به وسیله روش‌های مکانیکی یا بیولوژیکی، اقداماتی انجام داد تا با هر وزش باد، گرد و خاک به پا نشود. اما اساسی‌تر ازآن، همان طور که قبلا هم اشاره کردم، رسیدگی به وضعیت خودروهای فرسوده و غیراستاندارد است.

شاه کلید کاهش آلودگی هوا

دکتر رشیدی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوا، اعتقاد دارد: یکی از راهکارهای اساسی حل معضل آلودگی هوا در کلانشهرها، توجه به سیستم حمل و نقل عمومی است.

رسیدن به جایی که افراد به جای آوردن خودروی شخصی خود و ایجاد ترافیک و ‌آلودگی، ترجیح بدهند از وسایل حمل و نقل عمومی استفاده کنند، شاه کلید کاهش آلودگی هوا است.

در چند سال گذشته اقدامات خوبی در این مورد صورت گرفت، اما برای رسیدن به نتایج بهتر همچنان نیازمند حمایت دولت و مجلس و مسئولان هستیم.

می پرسم: اگر شما مقام تصمیم گیرنده در انتخاب بهترین روش برای کاهش آلودگی هوا بودید، در اولین گام، چه اقدامی انجام می‌دادید؟ دکتر رشیدی می‌گوید: مترو را توسعه می‌دادم.

وی درباره روش‌های فرهنگ سازی استفاده از اتوبوس و مترو در میان مردم می‌گوید: همیشه مردم بهترین گزینه را انتخاب می‌کنند.

اگر ما بتوانیم سیستم حمل و نقل عمومی را به شیوه مناسبی توسعه بدهیم که آنها احساس کنند زود و با برنامه به مقصدشان می‌رسند، بی تردید آن را ترجیح می‌دهند به این که با خودروهای خودشان به میان ترافیک و دود بیایند و به دنبال جای پارک بگردند و پول بنزین بدهند.

کما این که در بسیاری از کشورها، محدودیت تردد هم وجود ندارد، اما مردم استفاده از اتوبوس و مترو را به خودروهای شخصی ترجیح می‌دهند.

طرح‌های مقطعی برای حل معضلات دائمی

می پرسم: به محدودیت تردد اشاره کردید، طرح‌هایی مثل طرح محدوده ترافیک و پلاک‌های زوج و فرد خودروها، تا چه اندازه می‌تواند در کاهش آلودگی هوای تهران موثر باشد؟ ‏

دکتر رشیدی پاسخ می‌دهد: این طرح‌ها به شکل مقطعی خوب است، اما بهتر آن است که به جای خودروهایی با پلاک زوج یا فرد، به خودروهای غیراستاندارد، اجازه ورود به مناطق مرکزی شهرهای بزرگ داده نشود و به جای موتوسیکلت‌های دودزایی که 4 برابر خودرو آلودگی تولید می‌کنند، از موتوسیکلت‌های برقی استفاده شود و با روش‌های این چنینی به سمت ایجاد محدوده پاک در شهر برویم.

وقتی به طرح‌های مقطعی جمع آوری موتوسیکلت‌ها توسط پلیس راهنمایی و رانندگی اشاره می‌کنم، دکتر رشیدی می‌گوید: آن موتورها به دلیل تخلفاتشان توقیف می‌شوند، نه به خاطر تاثیرشان در آلودگی هوا، وگرنه اغلب موتوسیکلت‌هایی که در حال حاضر در کشور ما مورد استفاده قرار می‌گیرند، تایید نشده‌اند و باید تحول خاصی در این زمینه صورت بگیرد.

همان طور که دکتر رشیدی حرف می‌زند، در ذهن من صحنه‌ای از راهبندان سنگین خودروها به وجود آمده است، مینی بوس‌ها و اتوبوس‌ها با اگزوزهایی که دود سیاه از آنها بیرون می‌زند، به اژدهای خشمگینی می‌مانند که شهر را می‌بلعند، خودروهای تک سرنشین، در بزرگراه‌ها لایی می‌کشند و دود به خورد مردم می‌دهند.

جاهای خالی را هم موتوسیکلت‌ها پر می‌کنند که در لابه لای ترافیک ویراژ می‌دهند، مبادا گوشه‌ای از خیابان و بزرگراه‌ها، پاک و آرام مانده باشد. تابوت‌های متحرک همه با هم گاز می‌دهند، بوق می‌زنند، دود می‌کنند و مرگ می‌سازند!

• < قبلی
• بعدی >