زیست بوم

گزارشی از تبعات خشک شدن دریاچه ارومیه پایانی غمبار در انتظار دومین دریاچه شور جهان

نمایش از دوشنبه, 16 اسفند 1389 07:13

بازدید: 9767

برگرفته از روزنامه کیهان، شماره 19464 به تاریخ 25/6/88، صفحه 11

گزارش از خبرگزاری فارس:دریاچه ارومیه که در گذشته «چیچست» نامیده می شد، به دلیل داشتن ارزش های اکولوژیک و منحصر به فرد، در سال 1346براساس مصوبه شماره یک شورای عالی حفاظت محیط زیست کشور، به عنوان منطقه حفاظت شده و طبق مصوبه شماره 63 شورای عالی در سال 1354به عنوان پارک ملی ارتقا یافت.
    همچنین در سال 1356براساس مصوبات «MAB» (انسان و کره مسکون) به عنوان یکی از مناطق بین المللی ذخیره گاه های زیست کره در سطح جهان به ثبت رسیده است.
    این دریاچه با تمام جزایر آن در سال 1354به عنوان یکی از تالاب های بین المللی در کنوانسیون رامسر ثبت و از سوی موسسه بین المللی تالاب ها به عنوان یکی از مهم ترین مناطق مهم پرندگان انتخاب شد.
    در حال حاضر در این دریاچه 27گونه پستاندار، 212گونه پرنده، 41گونه خزنده، 7گونه دوزیست و 26 گونه ماهی زیست می کند.
    دریاچه ارومیه دارای 102جزیره است که همه آنها از سوی سازمان یونسکو به عنوان ذخیره گاه طبیعی جهان به ثبت رسیده است.
    اما این زیست بوم با تمام دار و ندارش رو به نابودی است، زیرا به گفته مسئولان سازمان محیط زیست، کاهش بارش باران پایین بودن بازده آبیاری کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و عدم اختصاص آب کافی برای تامین نیاز بیولوژیکی رودخانه های منتهی به دریاچه از عوامل تشدیدکننده بحران و کویری شدن منطقه به شمار می رود.

    بادهای نمکی تهدیدی جدی برای آذربایجان
    چند سالی است که عوامل مختلف دست به دست هم داده اند تا منحصر به فردترین تالاب جهان به دلیل میزان پسرفت آب، به تهدیدی جدی برای ساکنان منطقه تبدیل شود.
    در نتیجه پسروی آب دریاچه وسعت آن به میزان قابل توجهی کاهش یافته و برخی قسمت های جنوبی دریاچه غیرقابل دسترسی و تبدیل به نمک زار شده است که این پدیده می تواند فجایع زیست محیطی بسیار زیادی را همراه داشته باشد که یکی از آنها، به جای ماندن روستاهای خالی از سکنه در شرق این دریاچه است و هم اکنون پنج روستای حاشیه این دریاچه، خالی از سکنه شده اند.
    شوره زارهای حاشیه دریا روز به روز وسیع تر و آب های زیرسطحی نیز شورتر می شوند.
    بادهای نمکی در آینده به یکی از تهدیدهای جدی منطقه تبدیل می شود و به گفته مسئولان امر، مزارع درجه یک حاشیه دریاچه ارومیه با تهدید نابودی مواجهند.
    براساس برآورد کارشناسان 70درصد علت کاهش آب دریاچه ارومیه، شرایط طبیعی و اقلیمی از قبیل تبخیر است و تنها 30درصد توسط عوامل انسانی صورت می گیرد.
    معاون برنامه عمران سازمان ملل متحد با ابراز نگرانی از وضعیت کنونی دریاچه ارومیه می گوید: حفاظت این زیست بوم بین المللی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
    «الیزا ساگین» می گوید: در این راستا، سازمان ملل متحد در قالب حفاظت از عرصه های محیط زیست در جهان برنامه های زیادی را در دست اجرا دارد.
    از 13 سال گذشته عمق دریاچه ارومیه 6 متر کاهش یافته است و با ادامه این روند تا 10 سال آینده کل دریاچه ارومیه از بین می رود، برخی از کارشناسان نیز مرگ دریاچه ارومیه را هفت سال دیگر پیش بینی کرده اند.
    دریاچه ارومیه بزرگ ترین دریاچه داخلی ایران در شمال غرب کشور بین دو استان آذربایجان شرقی و غربی قرار گرفته است و قدمت آن را 400 هزار سال تخمین می زنند.

    «آرتیمیا» موجودی با ارزش اقتصادی بالا
    آرتیمیا نام موجودی است با ارزش که طول آن کمی بیشتر از یک سانتی متر است و به غیر از دریاچه ارومیه و منطقه ای در آمریکا در هیچ جای دیگر دنیا به صورت طبیعی زندگی نمی کند.
    از آرتیمیا در صنایع داروسازی، آرایشی، غذایی، نساجی، پرتوزدایی هسته ای استفاده می شود، به خصوص توسعه صنایع آبزی پروری مانند میگو و ماهیان خاویاری وابستگی مستقیمی به این محصول دارند.
    کاربردهای فراوان آرتیمیا سبب شده است، تعدادی از کشورها از جمله چین و ویتنام اقدام به تکثیر و تولید این محصول کنند، هر چند میزان تحمل آرتیمیا به شوری آب تا 200 گرم در لیتر است ولی اکنون شوری آب دریاچه از 300 گرم در لیتر گذشته است و این جانور در حالت خطر نابودی قرار دارد، این امر سبب شد برداشت آرتیمیا که از سال 87 آغاز شده بود، در سال 79 از سوی سازمان حفاظت از محیط زیست متوقف شود.
    کارشناسان اعتقاد دارند، اگر دریاچه در وضعیت طبیعی خود باشد، تنها از طریق برداشت آرتیمیا سالانه چیزی در حدود 2 تریلیون تومان درآمد نصیب کشور می شود، در حالی که تمام درآمد بخش کشاورزی استان حاصل خیز آذربایجان غربی در بهترین شرایط 700 تا 800 میلیارد تومان برآورد می شود.
    بسیار تاسف برانگیز است زمانی که بدانیم هر کیلو از آرتیمیای تولید شده در کشور چین به قیمت 200 تا 300 دلار برای مصرف در صنعت پرورش آبزیان وارد بازار ارومیه می شود.

    لجنی در حکم دارو، خاکی در حکم غذا
    ویژگی دیگر دریاچه ارومیه نمک مرغوب دریاچه است که از زمان های دور برای مصارف خوراکی، استحصال می شود همچنین املاح بسیار ارزشمندی از جمله پتاس و فسفر را نیز می توان استحصال کرد که کارخانه پتاس مراغه در همین راستا ساخته شده ولی مشکلات زیست محیطی را در پی داشته است.
    منبع ارزشمند دیگر دریاچه گل و لجنی است که در واقع اجساد موجودات ریز داخل دریا هستند و در مداوای بیماری ها و امراض پوستی و جلدی موثر واقع می شوند.
    این مواد سیاه رنگ سرشار از پروتئین بوده و ارزش صادراتی دارد که می تواند با فرآوری و بسته بندی مناسب صادر شود همچنان که از گل و لجن دریاچه بحرالمیت در اردن برای ساخت لوازم آرایشی استفاده می شود.

    120 هزار هکتار شوره زار در حاشیه دریاچه
    مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی با اشاره به تنوع زیستی پارک ملی دریاچه ارومیه و وجود 548 گونه گیاهی، 239گونه پرنده و 27 گونه پستاندار در آن اظهار داشت: 60درصد از مساحت دریاچه، 50درصد جوامع انسانی و 31درصد حوزه آب ریز دریاچه در مدیریت استان آذربایجان شرقی قرار دارد که تبعات ناشی از بحران دریاچه تاثیرات بیشتری را به استان وارد می کند.
    بیوک رئیسی با اشاره به مصرف بیش از 87 درصدی آب حوزه آب ریز دریاچه در مصارف کشاورزی و راندمان پایین آن در در این خصوص افزود: در چند سال اخیر بیش از 120 هزار هکتار از اراضی حاشیه دریاچه به شوره زار تبدیل شده که این موضوع می تواند زنگ خطری در کویری شدن منطقه، شور شدن خاک ها، خشکیدن قنات ها و از بین رفتن کشت و زرع د رمنطقه باشد.

    پرونده انتقال آب ارس به ارومیه در فراموش خانه
    در حالی که انتقال آب ارس به دریاچه ارومیه سال گذشته از سوی استاندار وقت، معاون عمرانی استاندار آذربایجان شرقی و تعداد دیگری از کارشناسان و مسئولان به شدت پیگیری می شد، اما به نظر می رسد در خوشبینانه ترین حالت، دیگر خبری از این پیگیری های شدید وجود ندارد.
    موافقان انتقال آب رودخانه ارس به دریاچه ارومیه با تاکید بر اینکه در حال حاضر مهم ترین راهکار پیشنهادی برای جلوگیری از روند خشکیدن این دریاچه انتقال آب از رودخانه های پر آب منطقه از جمله ارس به آن است، پیگیری جدی این طرح را خواستارند.
    آنان معتقدند بی توجهی مسئولان به اتخاذ تصمیم مناسب و عدم اجرای طرح هایی از این دست موجب وارد آمدن خسارات جبران ناپذیری بر محیط زیست منطقه می شود.
    البته برخی از کارشناسان با ارائه طرح هایی خواستار انتقال آب دریای خزر و حتی آزاد کردن آب ذخیره شده در پشت حدود 40 سد و بند موجود در رودخانه های حوزه آبریز دریاچه ارومیه در استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان هستند، اما طبیعی است انتقال آب رودخانه ارس با توجه به نزدیکی جغرافیایی و محقق بودن ایران در برداشت سهم حق آبه خود از این رودخانه طرحی عملیاتی و اجرایی تلقی شده و موافقان بیشتری داشته باشد.
    محمد اشرف نیا، معاون عمرانی استاندار آذربایجان شرقی در این زمینه می گوید: آب رودخانه پر آب ارس از طریق خط لوله به اراضی اطراف و حتی پشت تبریز منتقل می شود، بنابراین ادامه این خط لوله می تواند تا دریاچه ارومیه امتداد یابد.
    محمدرضا میرتاج الدینی، نماینده تبریز و عضو هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی نیز انتقال آب ارس به دریاچه ارومیه را یکی از راهکارهای موثر و مفید برای برون رفت، دومین دریاچه شور جهان از این وضعیت بحرانی می داند. وی در عین حال معتقد است این طرح نمی تواند در آینده نزدیک عملیاتی شود.
    دکتر ناصرآق، عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه و پژوهشگر مسایل زیست محیطی همچنین با تاکید بر ضرورت آبرسانی به دریاچه ارومیه تصریح می کند: برای خروج دریاچه ارومیه از وضعیت بحرانی، آبرسانی به این دریاچه به همراه ممانعت از بهره برداری از چاه های غیرمجاز و مکانیزه کردن کشاورزی منطقه موثر است.
    وی هشدار می دهد؛ در صورت تداوم این وضعیت با شدت فعلی، دریاچه ارومیه در کمتر از 10 سال آینده به طور کامل خشک می شود.

    دیدگاه های مخالف انتقال آب ارس
    با این حال طرح مزبور دارای مخالفانی است که دیدگاه هایی قابل تامل دارند.
    رحیم میدانی، مدیرعامل سابق آب منطقه ای آذربایجان شرقی و کارشناس حوزه آب معتقد است؛ انتقال آب رودخانه هایی چون ارس به دلیل محدود بودن میزان حقابه جمهوری اسلامی ایران از این رودخانه مرزی نمی تواند کاهش تصاعدی آب دریاچه ارومیه را جبران کند.
    وی همچنین اجرای این طرح را مقرون به صرفه ندانسته و می گوید: هر طرح برای اجرا باید از لحاظ اقتصادی توجیه داشته باشد که به نظر می رسد طرح مزبور فاقد توجیه اقتصادی است.
    میدانی به تعهد شرکت آب منطقه ای آذربایجان شرقی در انتقال آب رودخانه ارس به اراضی شرق و شمال شرق دریاچه ارومیه اشاره و خاطرنشان می کند: پس از اجرای کامل پروژه یاد شده، بخشی از آب انتقال یافته به این اراضی از طریق تبخیر و نیز نفوذ به لایه های زیرزمینی در حقیقت به دریاچه ارومیه منتقل می شود که می تواند در حل و فصل قسمتی از بحران این دریاچه موثر باشد.
    این کارشناس حوزه آب، با اشاره به این که جریان طبیعی آب دریاچه ارومیه 5/6 میلیارد مترمکعب در سال است، ادامه می دهد: میزان آب مورد نیاز برای رفع بحران دریاچه ارومیه در سال 2 میلیارد متر مکعب است بنابراین این روش کارساز نیست.
    به گفته مدیرعامل سابق آب منطقه ای آذربایجان شرقی، میزان آب موردنیاز سالانه برای برگرداندن دریاچه ارومیه به وضع یک دهه قبل حدود 4 میلیارد مترمکعب در سال است.
    این عضو سازمان نظام مهندسی، خشکی دریاچه ارومیه را از نوع چرخشی اعلام و اظهار می کند: پس از سال ها وضعیت دریاچه ارومیه به حالت عادی بازخواهد گشت و خشکی موجود به خاطر نوعی سیکل هیدرولوژیکی است.
    «میدانی» به سند راهبردی حفاظت پایدار از دریاچه ارومیه اشاره و خاطر نشان می کند: در این سند ذکر شده که 65 درصد از کاهش آب ورودی به دریاچه ارومیه نه به خاطر سدسازی ها، بلکه به دلیل تغییرات اقلیمی است.
    غلامرضا هاشمی، سرپرست آب منطقه ای آذربایجان شرقی نیز با اشاره به غیراقتصادی بودن پروژه انتقال آب ارس به دریاچه ارومیه معتقد است: در صورت اجرای فرضی این پروژه و پس از کسر نیازمندی های آب شرب، صنعت و کشاورزی استان از محل این منبع، تنها یک پانزدهم کمبود 4 میلیارد مترمکعبی سالانه آب دریاچه ارومیه جبران می شود.
    هاشمی اضافه می کند: جبران این میزان کسری نه تنها تاثیر قابل لمسی بر توقف روند بحرانی دریاچه ارومیه نخواهد داشت بلکه تنها در شرایطی ممکن است که جمهوری اسلامی ایران بر مبنای پروتکل های همکاری حداکثر حق آبه خود از ارس را برداشت کند. به طور کلی می توان عوامل موثر در نابودی دریاچه ارومیه را در گروه اصلی به شرح زیر بیان کرد:
    عوامل طبیعی: خشکسالی های اخیر، افزایش دمای هوا و تبخیر آب دریاچه
    عواملی انسانی: احداث سد و عدم رعایت حق آبه دریاچه، احداث میان گذر به روش غیر مناسب، ورود انواع فاضلاب های شهری و مواد شیمیایی صنعتی به دریاچه، خالی شدن سفره های آب زیرزمینی از راه حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در حوضه آبریز، تغییر کاربری اراضی در بخش تالاب های آب شیرین حاشیه جنوبی، مصرف بی رویه آب های همجوار و افزایش مصرف در بخش کشاورزی و صنعتی و راندمان کم آبیاری در بخش کشاورزی.

    فاجعه زیست محیطی
    همچنان که دریاچه های قم و ساوه قبلاخشک شده اند، اینک نگرانی شدیدی وجود دارد که اگر دریاچه ارومیه به سمت خشک شدن پیش رود چه فاجعه زیست محیطی عظیمی رخ می دهد، مطمئنا در نخستین گام اقلیم آذربایجان تغییر خواهد کرد و کشاورزی در استان های همجوار معنای خود را از دست می دهد.
    خشک شدن دریاچه یعنی پایان کشاورزی، پایان گردشگری، پایان آرتیمیا، پایان آب و هوای معتدل، پایان کار اسکله ها و شناورها و پایان شرایط زیستی برای جانواران و پرندگان و آغاز یک فاجعه زیست محیطی.هم اکنون دریاچه با 6 متر کاهش عمق آب مواجه شده است که دو متر از حد آستانه پایین تر است و تاکنون بیش از 20 درصد کل دریاچه خشکیده است، بنابراین برای حفظ حیات منطقه باید کاری کرد.
    رعایت حق آبه دریاچه ارومیه توسط وزارت نیرو، اصلاح الگوی آبیاری کشاورزی منطقه، ایجاد تصفیه خانه برای فاضلاب های شهری وصنعتی، استفاده از حق آبه رودخانه های مرزی مانند ارس و انتقال آن به دریاچه ارومیه، مهار یک تا 4 میلیارد مترمکعب آبی که از شمال غرب کشور خارج شده و به کشورهای همسایه مانند عراق سرازیر می شود و انتقال آن به دریاچه ارومیه، استفاده از روش ماسک پاشی بر روی دریاچه برای جلوگیری از تبخیر بیشتر آن و راه کارهای مشابه دیگر از ضروریاتی است که باید هر چه سریع تر جامه عمل به خود بپوشند.هر چند در 27 مهرماه سال 87 سند ملی دریاچه ارومیه با کمک مالی و فنی برنامه عمران ملل متحد توسط وزرای ذی ربط و استانداران استان های آذربایجان شرقی و غربی و کردستان به امضا رسید که نخستین سند فرابخشی کشور در بخش محیط زیست به شمار می رود ولی باید اعتقادی قوی همراه این عزم ملی باشد.