زیست بوم

اراده ملی؛ حلقه مفقوده نجات دریاچه ارومیه

برگرفته از روزنامه اطلاعات، شماره  25780، چهارشنبه 18 دی 1392

حسین کرامت
خبرنگار روزنامه اطلاعات در ارومیه
 

دریاچه ارومیه یکی از محیط‌های طبیعی است که به لحاظ اهمیت فوق‌العاده‌ای که دارد، در سال 1354 به‌عنوان محوطه رامسر و در سال 1356 به‌عنوان ذخیره گاه زیست کره زمین انتخاب شده است و زیستگاه تابستانی پرندگان بومی و مهاجر، تعدیل هوا در منطقه و زیستگاه گونه‌های در معرض خطر انقراض، از جمله ارزش‌های مهم اکولوژی آن است.

این دریاچه با مساحتی افزون بر 5 هزار و 822 کیلومتر مربع، بیستمین دریاچه جهان از لحاظ وسعت محسوب می‌شود. طول دریاچه از 130 تا 146 کیلومتر متغیر بوده و عرض آن در پهن ترین قسمت 58 کیلومتر و در کم‌عرض‌ترین قسمت، که در محلی بین کوه زنبیل و جزیره اسلامی واقع شده، 15 کیلومتر بوده است. وسعت حوضه آبریز دریاچه نیز 51 هزار و 762 کیلومترمربع است که از این مقدار حدود 5 هزار و 822 کیلومترمربع وسعت خود دریاچه، مستقیماً با ارتفاع آب آن رابطه دارد و با افزایش یا کاهش حجم آب آن، تغییر می‌کند.

دریاچه‌ای با 102 جزیره

دریاچه ارومیه دارای 102 جزیره کوچک و بزرگ است که جزیره «کبودان» یا «قویون داغی»، بزرگترین جزیره دریاچه با 3/2 کیلومترمربع وسعت تنها جزیره‌ای است که در آن آب شیرین یافت می‌شود. از دیگر جزایر مهم دریاچه می‌توان اشک، آرزو و اسپیر را نام برد. از نظر طبقه‌بندی شیمیایی آب، دریاچه ارومیه تیپ کلروره دارد و باقیمانده خشک عناصر محلول در آب آن (T.D.S) در دوران پرآبی در حدود 180 و در زمان کم آبی، در حدود 420 گرم در لیتر است.

لازم به توضیح است که سهم آب ورودی به دریاچه ارومیه از رودخانه‌های استان آذربایجان‌غربی 53 درصد، از استان کردستان 32 درصد و از رودخانه‌های استان آذربایجان‌شرقی 15 درصد است.

عوامل موثر برکاهش سطح آب دریاچه ارومیه

به گفته کارشناسان، عوامل گوناگونی برکاهش سطح آب دریاچه ارومیه تأثیر‌گذار بوده است، که به آن‌ها اشاره می‌شود.

* بارش: آمار بارندگی ایستگاه‌های مبنای غرب حوضه دریاچه ارومیه از سال آبی 77-78 لغایت 86-87 و مقایسه آن با بارش‌های دراز مدت: در این رابطه گفتنی است که تا سال آبی 79-80 در اکثر ایستگاه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه، مقدار نزولات جوی به‌طور فاحشی نسبت به میانگین دراز مدت کاهش داشته است، به‌طوری‌که میزان تغییرات کاهش در بعضی از ایستگاه‌های باران سنجی از سال آبی 77-78 لغایت 79-80 تا 79 درصد و در سال آبی 80-81 در بعضی از ایستگاه‌های مبنا تا 14 درصد کاهش داشته است. همچنین از سال آبی 81-82 تا 82-83 علیرغم افزایش بارندگی‌ها در حوضه، در برخی از ایستگاه‌های مبنا تا 36 درصد کاهش را شاهد بودیم و در سال آبی 85-86 افزایش بارندگی‌ها در کل حوضه و به ویژه در بعضی از ایستگاه‌ها تا حدود 43 درصد نسبت به میانگین دراز مدت بوده است.

اما بررسی آمار بارندگی در ایستگاه‌های مبنا نشان‌دهنده‌ کاهش شدید بارندگی نسبت به میانگین دراز مدت در سال آبی 86-87 است. به طوری‌که این کاهش در ایستگاه‌های باران‌ سنجی حاشیه دریاچه ارومیه، به 59 درصد هم می‌رسد. توضیح اینکه متوسط بارندگی در ایستگاه‌های باران سنجی حاشیه دریاچه ارومیه در یک دوره 25 سال در حدود 250 میلیمتر برآورد شده است، که با شروع دوره خشکسالی، بارندگی بر سطح دریاچه ارومیه به حدود 100 میلیمتر در سال آبی 78-79 (معادل 40 درصد متوسط بارندگی دوره 25 ساله) رسیده است.

کمترین مقدار بارندگی ثبت شده در سال آبی 86-87 در بین ایستگاه‌های مبنا به میزان 104 میلیمتر در ایستگاه باران سنجی «موش‌آباد» در حاشیه دریاچه ارومیه بوده است.

جریان رودخانه‌ها

حجم کل تخلیه رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه نیز در سال آبی 86-87 در حدود 504 میلیون مترمکعب بوده که این مقدار نسبت به سال آبی 85 -86، در حدود 82 درصد و نسبت به میانگین دراز مدت در حدود 84 درصد کاهش یافته است.

تبخیر آب دریاچه ارومیه

اندازه‌گیری میزان تبخیر آب در ایستگاه‌های حوضه دریاچه ارومیه، با استفاده از تشتک تبخیر کلاس A موجود در ایستگاه‌های تبخیر سنجی انجام می‌گیرد. ایستگاه‌های تبخیر سنجی فعال در غرب دریاچه ارومیه عبارتند از یالقوز آغاج، بندر گلمانخانه، داشخانه، تازه کند و اباجالوسفلی، که با بررسی آمار ایستگاه‌های مزبور مشاهده شود که متوسط تبخیر آب از 1156 میلیمتر در سال آبی 74-75 به مقدار 1586 میلیمتر در سال آبی 79-80 رسیده است.

براساس این آمار، مشخص می‌شود که با کاهش میزان بارندگی تا سال 79-80، میزان تبخیر نیز همزمان افزایش داشته است، به‌طوری‌که میزان تغییرات افزایش تبخیر در ایستگاه‌های حاشیه دریاچه ارومیه نسبت به میانگین دراز مدت از سال آبی 74-75 لغایت 79-80 از 1/9 تا 17 درصد بوده است.

دمای سالانه ایستگاه‌ها

بررسی میانگین سالانه دمای سه گانه (حداقل، حداکثر و میانگین) ایستگاه‌ها در حوضه آبریز دریاچه ارومیه نشان‌دهنده نوسانات سالانه دما در حول و حوش میانگین دوره آماری تا سال 1374 است.

به‌طوری‌که در بعضی از سال‌ها، میانگین دما از میانگین دوره آماری بیشتر و در بعضی سال‌ها کمتر بوده و از این سال به بعد سیر صعودی دمای سالانه نسبت به میانگین دوره آماری شروع شده است.

طرح احیای دریاچه ارومیه

آنچه بیان شد، عوامل طبیعی خشک شدن آب دریاچه ارومیه را معرفی می‌کند، اما عوامل دیگری نیز در این امر دخیل هستند که روند خشک شدن دریاچه را تشدید کرده‌اند.

ارسلان هاشمی نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی در حالی از امضای طرح دو فوریتی احیای دریاچه ارومیه توسط 60 نماینده و ارائه آن به مجلس خبر می‌دهد که عملیات اجرای خط دوم انتقال آب از زرینه رود به تبریز در منطقۀ «شاهین فولاد» بناب از سال 1389 آغاز شده و به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی، برای اجرای این طرح در مدت 5 سال 3هزار و 600 میلیارد ریال اعتبار پیش‌بینی شده است.

هاشمی طول عملیات لوله‌گذاری این خط را 187 کیلومتر اعلام کرده و گفته‌ است که با بهره‌برداری از آن به همراه طرح انتقال آب ارس به دشت تبریز 60 درصد آب آشامیدنی مورد نیاز تبریز و واحد‌های صنعتی مسیر آن، تامین خواهد شد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی همچنین ظرفیت خط دوم انتقال آب به تبریز را 5 مترمکعب در ثانیه اعلام کرده و این در حالی است که زمانی زرینه رود 48 درصد از آب دریاچه ارومیه را تامین می‌کرد، ولی متاسفانه امروز بخشی از آب این رودخانه به تأمین آب شرب شهرهای آذربایجان‌شرقی اختصاص داده می‌شود.

تبدیل زمین‌های اطراف دریاچه به نمکزار

خشک شدن دریاچه ارومیه، خطر تبدیل شدن قسمت زیادی از زمین‌های استان‌های آذربایجان‌غربی و آذربایجان‌شرقی به نمکزار را به همراه دارد.

به گفته حسن عباس‌نژاد مدیرکل محیط زیست آذربایجان‌غربی، در حال حاضر قسمت جنوبی دریاچه ارومیه به‌طور کامل خشک شده و از ناحیه شرق نیز به شدت در حال کویری شدن است، چرا که از سال 1375 به بعد دریاچه ارومیه نزدیک به 30 میلیارد مترمکعب آب از دست داده و فقط 2 میلیارد مترمکعب آب باقی‌ مانده که این مقدار حدود 6 درصد از کل آب دریاچه ارومیه است.

عباس نژاد، رطوبت خارج شده از دریاچه ارومیه در گذشته را عامل وقوع بارندگی و کنترل آب و هوای منطقه می‌داند و با بیان این که افزایش دما در این منطقه به‌دلیل نبود رطوبت، دلیل اصلی کاهش بارندگی بر روی دریاچه ارومیه بوده است، می‌افزاید: سدسازی عمده‌ترین دلیل خشک شدن این دریاچه است، چرا که رودها و سیلاب‌ها اصلی‌ترین منابع تأمین کننده اب دریاچه ارومیه‌اند، اما متاسفانه در سال‌های اخیر با سدسازی جلوی جاری شدن رودها و سیلاب‌ها به دریاچه ارومیه، گرفته شده است.

به گفته وی، در دولت قبلی 24 پروژه نجات دریاچه ارومیه تصویب شده بود، اما پیگیری چندانی نشد و اعتبار اختصاص یافته برای عملی کردن این پروژه‌ها نیز بسیار اندک بود و دولت تدبیر و امید نیز با اینکه نشست‌هایی را پیرامون این موضوع برگزار کرده ولی هنوز اعتباری برای نجات دریاچه ارومیه اختصاص نیافته است.

سید جواد محمودی – معاون امور عمرانی استاندار آذربایجان‌غربی نیز در مصاحبه با خبرنگاران در آذرماه 1390 اعتبارات مورد نیاز برای مطالعه و اجرای 24 پروژه نجات دریاچه ارومیه را 1320 میلیارد تومان اعلام کرده بود.

وی همچنین شهریور ماه سال گذشته در جمع خبرنگاران گفته بود: کارهای مربوط به احیای دریاچه ارومیه به میزانی که اعتبار در اختیار دستگاه‌های اجرایی بوده، انجام شده است، اما 40 میلیارد تومان پول داده شده در مقابل 1000 میلیارد تومان، رقم قابل توجهی نیست.

به گفته وی، برای انتقال آب از رودخانه ارس به دریاچه ارومیه به 12 هزار میلیارد اعتبار نیاز است که مجلس شورای اسلامی فقط 250 میلیارد ریال برای آن مصوب کرده که آن هم با کسریات قانونی به سختی از 160 میلیارد ریال تجاوز می‌کند.

گفتنی است که ابراهیم فتح الهی – معاون سیاسی اجتماعی وقت استاندار آذربایجان‌غربی شهریور ماه 1390 در حضور خبرنگاران از اختصاص 1000 میلیارد تومان اعتبار برای نجات دریاچه ارومیه خبر داده و گفته بود که دولت برای نجات تالاب‌های ایران یک میلیارد دلار اعتبار مصوب کرده که 1000 میلیارد تومان آن، به استان‌های آذربایجان‌غربی و شرقی ابلاغ شده است.

مصرف آب در حوضه دریاچه ارومیه

به گفته رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی، مصرف آب در اراضی آبی حوضه دریاچه ارومیه، کمتر از میانگین مصرف آن در استان آذربایجان‌غربی است.

سید علی مختاری در این رابطه‌ می‌افزاید: براساس مطالعات انجام گرفته از سوی شرکت آب منطقه‌ای استان در دشت‌های نقده و مهاباد، بخش کشاورزی در این نواحی 30 الی 40 درصد آب تولیدی حوضه‌های استان را مصرف می‌کند و در اراضی زراعی و باغی حوضه دریاچه ارومیه نزدیک به 6 هزار مترمکعب برهکتار آب مصرف می‌شود که 4 هزار مترمکعب کمتر از حد متوسط استان است.

وی با اشاره به وجود دیدگاه مبتنی برمصرف بی‌رویه و خارج از استاندارد آب در بخش کشاورزی استان آذربایجان‌غربی اظهار می‌دارد: اساس مطالعات انجام شده مصرف آب در حد نیاز آبی خالص بوده و با احتساب آب برگشتی به سفره‌های آب زیر زمینی، بهره‌وری آب در این استان در حد قابل قبول است.

وی درباره اقدامات انجام شده در زمینه بهینه‌سازی مصرف آب کشاورزی در استان آذربایجان‌غربی می‌افزاید: به کارگیری ناظران شرکت‌های فنی و مهندسی کشاورزی، آموزش‌های مهارتی بهره‌برداران، مکانیزم‌های تشویقی با تقویت و حمایت از اشتغال خانگی و صنایع دستی با تأکید بر معیشت پایدار در بخش کشاورزی، اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی عمومی از طریق برنامه‌های آموزشی و ترویجی در خصوص مدیریت مصرف آب دریاچه ارومیه و نقش مردم و جوامع محلی در احیای این دریاچه، از اقدامات جهاد کشاورزی استان در این زمینه است.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان‌غربی همچنین می‌گوید: اجرای طرح‌های آبیاری تحت فشار در سطح 130هزار هکتار از اراضی حوضه دریاچه ارومیه و افزایش راندمان آب با استفاده از انتقال آب با لوله از چاه‌های آب تا مزارع به طول هزار متر، از جمله دیگر اقداماتی است که به منظور ارتقای بهره‌وری آب در استان، صورت گرفته است.

مختاری همچنین می‌گوید: اصلاح الگوی کشت در قالب کشت محصولات مقاوم به شوری‌ آب، تهیه سیستم نقشه‌ای کاداستر زراعی و باغی در حوضه دریاچه ارومیه، لایروبی کانال‌های درجه 3 و 4 انتقال آب با حفظ حریم بستر و پاک‌سازی حریم، توقف واگذاری اراضی جدید و مطالعه و شناسایی اراضی مستعد برای بخش سیلاب و تغذیه آب‌های زیرزمینی و نیز گسترش عملیات آبخیزداری و آبخوانداری، از جمله دیگر اقدامات قابل توجه انجام شده به وسیله جهاد کشاورزی برای کمک به احیای دریاچه ارومیه است.وی ادامه می‌دهد: به منظور تغییر الگوی معیشتی در بخش کشاورزی، امکانات لازم برای توسعه پرورش گیاه «آرتمیا» با بهره‌گیری از بخش خصوصی در اراضی حاشیه دریاچه ارومیه فراهم می‌شود.

آذربایجان‌غربی دارای یک میلیون هکتار اراضی قابل کشت است که در حدود 740 هزار هکتار آن، کشت انجام می‌شود و نیز حدود یک سوم این اراضی در حوضه دریاچه ارومیه قرار دارد.

ساماندهی نظام‌های بهره‌برداری

محمد پرستار ـ مدیر کل دفتر آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، ساماندهی نظام‌های بهره‌برداری از منابع آب را به عنوان یکی از ارکان مهم در استقرار مدیریت جامع منابع آب با هدف نجات دریاچه ارومیه ارزیابی می‌کند و می‌گوید: حجم آب دریاچه ارومیه در شرایط طبیعی باید حداقل 21 میلیارد مترمکعب باشد که در سال‌های اخیر به کمتر 8 میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.وی می‌افزاید: وضعیت مصارف آب در حوضه دریاچه ارومیه در حدود 56 درصد شامل منابع آب‌های سطحی و 44درصد منابع آب‌های زیرزمینی است.

وی با اشاره به این که سطح زیر کشت محصولات کشاورزی در حوضه دریاچه ارومیه در 32 سال گذشته در حدود 3 برابر افزایش یافته، اظهار می‌دارد: با افزایش اراضی زیرکشت در حوضه دریاچه ارومیه، مصرف آب تبدیل به یکی از مسائل مطرح در این حوزه شده و اجرای مدیریت الگوی مشارکتی آب در بخش کشاورزی را ضروری کرده است.

وی یادآور می‌کند: کارگروه دریاچه ارومیه میزان حقابه دریاچه و سهم آب 3 استان در حوضه دریاچه را مشخص کرده است. بر این اساس 3 میلیارد و 700 میلیون مترمعکب حقابه دریاچه است که استان‌های مزبور موظفند این میزان آب را به دریاچه رهاسازی کنند که سهم آذربایجان‌غربی با یک میلیارد و 870 مترمکعب، از 2 استان دیگر بیشتر است.

مدیر آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، افزایش کارآیی و بهره‌وری آب با به کارگیری الگوی مدیریت مشارکتی، حفاظت کمی و کیفی از آب کشاورزی و سازه‌های آبیاری و نیز ترویج تشکیل تعاونی‌های آب بران را از جمله اهداف اجرای پروژه مدیریت مشارکتی آب با همکاری مؤسسه جایکا ژاپن ذکر می‌کند و با اشاره به نتایج رضایت‌بخش اجرای الگوی مدیریت مشارکتی آب توسط گروه ژاپنی با یک تیم از کارشناسان گلستانی ـ که پیش از این در پروژه‌ای مشابه در آن استان مشارکت داشتند ـ می‌افزاید: ارتقاء کارآیی و بهبود سیستم مصرف آب از 76صدم کیلوگرم به 6/1 کیلوگرم بر مترمکعب آب در منطقه تازه آباد استان گلستان، از نتایج اجرای این پروژه بوده است.

این نتیجه با تمامی دشواری‌هایش با مشارکت کشاورزان حاصل شده است و برای موفقیت در اجرای طرح‌های آینده نیز مشارکت و همکاری هرچه بیشتر کشاورزان، ضرورت دارد.

انتقال آب از دریای مازندران

طرح‌های انتقال آب روخانه‌هایی مانند «زاب» و «ارس» و همچنین دریای مازندران به دریاچه ارومیه، مهم‌ترین برنامه‌های دستگاه‌های ذی‌ربط برای جلوگیری از خشک شدن دریاچه ارومیه است، اما بسیاری از کارشناسان و مسئولان محیط‌زیست و برخی از نمایندگان مجلس انتقال آب از دریای خزر و یا رودخانه ارس به دریاچه ارومیه را طرحی هزینه‌بر و بی‌فایده عنوان کرده‌اند و این پروژه را برای اکوسیستم مبدأ همراه با خطرات جدی زیست‌محیطی دانسته‌اند. همچنین بار‌ها گفته شده است به دلیل سوءمدیریت و نظارت ناکافی بر حوزه آبخیز ارومیه، هر میزان آب که به این دریاچه منتقل شود، درمانی مقطعی است و بحران را به صورت ریشه‌ای حل نخواهد کرد.

• < قبلی
• بعدی >