زیست بوم
فرصتی برای ترویج پرنده‌نگری در ایران
- زيست بوم
- نمایش از شنبه, 20 مهر 1392 16:26
- بازدید: 3140
برگرفته از تابناک
علیرضا اسلام پناه
دیدن پرندگان، نوعی گردشگری است که سال‌هاست در بین مردم دنیا رواج یافته و علاقه‌مندان فراوانی با رفتن به طبیعت به این تفریح سالم می‌پردازند. آرامش و لذت دیدن پرنده به حدّی است که بسیاری از روانشناسان آن را راهکاری برای آرامش فکری و تقویت روحیه افراد می‌دانند.
پرنده‌نگری بخشی از فعالیّت بوم گردی (اکوتوریسم) به شمار آمده و گونه‌ای از سرگرمی است که مربوط به مشاهده و بررسی پرندگان در طبیعت می‌شود.
در کشور ما بر اساس آخرین فهرست آمده در مجلّات علمی بالغ بر ۵۱۷ گونه پرنده شناسایی شده است. از این تعداد که متعلّق به هشتاد خانواده و ده راسته‌اند، نزدیک ۳۲۰ گونه در ایران زادآوری می‌کنند؛ نود گونه مهاجر زمستانه و ۲۴ گونه مهاجر عبوری‌اند. مابقی نیز جزو پرندگان کمیاب، اتفاقی و رها شده از قفس هستند.
به لحاظ آماری ۷۰ در صد پرندگان ایران مهاجرند و در زمستان و یا تابستان برای زادآوری به ایران می‌آیند. زاغ بورگونۀ اندمیک یا بومی انحصاری پرندگان ایران است؛ گونه‌ای که در هیچ کشور دیگری دیده نمی‌شود و بیشتر در منطقۀ خوارتوران شاهرود زیست می‌کند. این گونه همه ساله گردشگران و محققّان بسیاری را برای دیدن و مطالعه به سوی خود جلب می‌نماید.
پارک ملّی و منطقۀ حفاظت شدۀ توران در ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شاهرود و در نزدیکی شهر زیبای بیارجمند با یک میلیون و ۴۶۵ هزار هکتار وسعت بزرگ‌ترین پارک ملّی کشور از لحاظ تنوع جانوری و پوشش گیاهی است. نام فارسی این پرنده «زاغ بور» یا «بور زاغ» و یا «زاغ کویری» است و نام انگلیسی آن (Iranian Ground – Jay).
نام علمی آن Podoces Pleskie و از خانواده کلاغیان (Corvidae) محسوب می‌شود. رنگ نخودی ـ نارنجی به همراه نوار سفید آذین شده روی بال‌های این پرنده به همراه سیاهی اعجاب انگیزی که در تلألو خورشید جلایی به رنگ سبز ـ آبی نمایان می‌سازد، این گونه را منحصر‌به‌فرد کرده است. صدای خوش این پرنده از سایر کلاغ‌ها متمایز است. زاغ بور ۲۴ سانتی‌متر طول دارد و به هُد هُد بدون تاج سر شباهت دارد. زاغ بور صدایی دلنشین و آهنگین دارد که این ویژگی بر جذابیتش افزوده است. این پرنده رفتاری بسیار فریبکارانه و عجیب دارد، به گونه‌ای که بیشتر روی زمین راه رفته و به سرعت می‌دود تا از جلوی دیدگان پنهان شود.
زاغ بور بر خلاف سایر کلاغ‌ها که اشیای براق را مخفی می‌کنند، همانند مورچه غذا ذخیره می‌کند. این پرنده قلمرو طلب تنها یک جفت اختیار می‌کند و وقتی در محدوده‌ای یک جفت از این پرنده دیده شد باید مطمئن بود که به شعاع ۵۰۰ متری نمی‌توان زاغ دیگری را دید. پرندگان نر و ماده در پرورش و بزرگ کردن جوجه‌ها همکاری می‌کنند.
اردیبهشت ماه فصل زادآوری و جوجه‌کشی زاغ بور در بوته زارهای پارک ملّی توران شاهرود است. به خاطر ترس از خورده شدن جوجه‌ها توسط مار‌ها، این پرنده روی گیاهان قیج، کاروان کش و یا طاق و در فاصله ۸۰ سانتیمتری از سطح زمین لانه می‌سازد. زاغ بور هر سال بین چهار تا شش عدد تخم می‌گذارد. این پرنده لانه خود را در میان بوته‌های بیابانی ساخته و کف آن را با پشم گوسفند، الیاف گیاهی و گِل می‌پوشاند. در اواسط اسفند ماه زمانی که هنوز سردی زمستان در دشت می‌وزد، زاغ ماده تخم‌های شیری رنگ خالدار خود را در لانه می‌گذارد.
جوجه‌ها پس از نزدیک بیست روز با چشم‌های بسته سر از تخم بیرون می‌آورند. در روزهای آغازین تولد بدنشان بدون پر است. لاروِ پروانه‌ها غذای اصلی این جوجه‌ها را تشکیل میدهد. جوجه‌ها تقریبا پس از پانزده روز از لانه بیرون می‌آیند تا همراه پدر و مادر روی زمین بدوند و شیوه زندگی را بیاموزند. تا زمانی که تخم و یا جوجه‌ها در لانه باشند، پرنده بالغ در صورت احساس خطر به سرعت از لانه دور شده و سر بوته‌ای می‌نشیند و آواز سر میدهد تا دشمن آن را دنبال کرده و از لانه دور شود. پرندگان شکاری، گربه‌سانان کوچک، مار و روباه از دشمنان طبیعی این پرنده به شمار می‌روند.
زاغ بور به طور مکرّر بر زمین راه رفته و با نوک قوى خود دانه‌ها را از روى زمین جمع مى‌کند، سپس بعضى را خورده و برخی را با خود حمل مى کند، چند گام را به سرعت طی نموده و در سایه بوته قیچ آرام مى گیرد و اطراف را وارسى مى‌کند، سپس با کمال احتیاط از نوک خود بهره گرفته و در زمین چاله اى کوچک حفر مى‌کند، دانه را در چاله قرار داده و روى آن را مى پوشاند. جالب این که همه دانه‌ها را یک جا دفن نمى کند، بلکه هر دانه را با فواصل نامعیّن در یک چاله قرار مى نهد. این فعالیت از صبح هنگام تا غروب چندین بار تکرار مى شود. هنگام ظهر اندکى به استراحت مى پردازد و دوباره تلاش خود را از سرمى گیرد.
هرچند نام زاغ بور با تلاش یکی از کار‌شناسان طبیعت ایران، به «زاغ ایرانی» تغییر یافت لیکن از نوع زندگی و رفتار این پرنده کنجکاو و جستجوگر چیز زیادی نمی‌دانیم. اخیراً یکی از خبرگزاری‌ها در گزارشی، این پرنده را خجالتی، انزوا طلب و انسان گریز معرفی کرده بود حال آنکه قضیه دقیقاً عکس است و رفتار‌ها و تعامل ویژه «زاغ بور» با انسان‌ها و چوپانان باعث شده از او به عنوان «خروس گله» یاد کنند. پرنده‌ای که دویدن را به پرواز کردن ترجیح میدهد. رفتار زاغ بور به راستی غریب است. بیشتر وقت‌ها در حال دویدن است. بعضی از آنان با دیدن انسان یا خودرو احساس خطر کرده و فرار می‌کنند اما برخی دیگر ترس چندانی از انسان ندارند، البته فاصله ایمنی را رعایت نموده و به فعالیت‌هاى روزمره خود مى‌پردازند، مهم آن که در این بین زیرچشمى مراقب تمام رفتارهاى انسان هاى پیرامون خود هستند. از این روست که محلی‌ها این پرنده را احمق دَوون می‌نامند.
این پرنده یکی از عوامل موثر در بیان‌زدایی محسوب می‌شود، ولی به دلیل تعداد کم آن در عرصه‌ها، این نقش نمی‌تواند خیلی پر رنگ باشد. اگر جمعیّت زاغ بور به خصوص در مناطقی که کویر در حال پیشروی است، بیشتر شود دیگر نیازی به عملّیات بیابان زدایی از قبیل مالچ پاشی، کاشت آتریپلکس (اسفناج وحشی) و تاغ کاری نیست. در حال حاضر با مطالعات پراکنده‌اى که انجام شده نمى‌توان درباره وضعیت زیستى زاغ بور اظهارنظر قطعى کرد اما به نظر مى‌رسد خطرى جدّى نسل آن را تهدید نمى کند به ویژه آنکه اهالى و چوپانان مناطق بیابانى آن را خوش یُمن می‌دانند. گفته می‌شود این پرنده کویری در خطر انقراض نیست، ولی جمعیّت آن رو به کاهش است.
گفتنی است، پیشنهاد ثبت ملّی این گونه منحصر بفرد از سوی کمیته ملّی طبیعت گردی ایران مطرح شده است و می‌تواند به عنوان یکی از مهم‌ترین مظاهر طبیعت ایران زمین به جهانیان معرفی شده و گردشگران و مشتاقان طبیعت را به سوی قارّۀ کوچک (شاهرود) بکشاند. امید آنکه با تشکیل پرونده ثبت «زاغ بور» به عنوان تنها گونه بومی کشور، شاهد شکوفایی صنعت گردشگری بخش مستعد و محروم بیارجمند شاهرود بوده و همزمان با تعیین روز پرنده نگری در تقویم کشور، پیوند گردشگران و رشته پرنده نگری برقرار گردد.
برای دیدن زاغ بور می‌بایست به شاهرود و از آنجا به سمت خوارتوران سفر کنید، سفر به شاهرود علاوه بر مسیر اتوبان تهران ـ مشهد (کیلومتر ۴۰۰) از طریق خطوط ریلی و هوایی نیز امکان پذیر است. اوایل تابستان و پاییز فصول مناسبی برای دیدن زاغ بور‌اند.
مشاهده پرندگان منطقه پارک ملی توران با سفری تخصصی به این منطقه لذت بخش و به یادماندنی است. جدای از مناظر کویری خوارتوران مانند روستای رضا آباد و آرامگاه جرجیس نبی، مشاهده حیات وحش منطقه از جمله گورخر آسیایی می‌تواند از موارد برنامۀ سفر شما باشد..
در منطقه ای که واقعاً بهشت است، و جایی که بهاران می توان چاقاله بادام وحشی و اهلی را در یک روز خورد و شام شما هم "ماست جوش"
