ایران‌بوم

گچ خام دارای انواع مختلف بوده که یکی از انواع آن گچ خاکی یا کلوخی می باشد.این ماده در مجاورت آتش پخته شده ، و پس از بخار شدن آب آن (که می تواند ناشی از بارندگی یا جابجایی باشد)عمل گیرش را انجام می دهد . انسان درگذشته ی دور، این پدیده را حس کرده و متوجه خاصیت گچ شد. با شکل گرفتن تمدن و ساختن سر پناه از این ماده برای اتصال آجرها جهت رج های دیوار و بعد ها به صورت گسترده تر در بنا ها مورد استفاده قرار گرفت.

از گچ در قدیمی ترین بناهای دنیا ، یعنی اهرام ثلاثه مصر که سابقه نزدیک به چهار هزار و پانصد ساله دارد ،بعنوان مواد چسبنده مقاوم بعد از ازاره در بین سنگ ها و جهت کلاف سازی آن ها استفاده شده است .

در هزاره اول قبل از میلاد در شهر دورانتاش و در معبد شاهان ایلامی در بنای چغازنبیل ودر هفت تپه خوزستان ، وجود ملات گچ و کاربرد آن باعث استقرار قوسهای بیضی شکل شده است.

همچنین کاربرد گچ درپوشش قوسی کانال ها در قسمتی از بناهای تخت جمشید از دوره هخامنشیان،مشخص است.

ملات گچ در دوره ساسانیان در اسکلت سازی بناها و همچنین نما سازی گچی به شکل گلهای(روزاس) کاربرد فراوانی داشته است.

بطور کلی از ملات گچ در پوشش قوس ها و طاق های رفیع و پوشش شبستان ها و ایوان های بلند و گنبد های آجری و در اسکلت بناهای اسلامی در ادوار مختلف استفاده فراوان شده است.

بنابر این می توان گفت این ملات از عناصر لا ینفک واز مصالح مهم ساختمانی از روزگار باستان تا امروز بوده است.

گچ چیست

گچ ماده ای است معدنی که در طبیعت به صورت سنگ گچ وجود دارد ،سنگ گچ با فرمول شیمیاییCaso4+2H2O (سولفات کلسیم آبدار) شناخته می شود و یکی از ارزنده ترین مواد ساختمانی به شمار می رود .

سنگ گچ بر دو نوع است :

1- سولفات کلسیم آبدار ،که به آن ژیپس می گویند .

2- سولفات کلسیم بدون آب که به آن انیدرید می گویند

در طبیعت سنگ گچ بصورت خام است که درون آن 4الی5مولکول آب بصورت متبلور وجود دارد؛این ماده جزء سنگ های رسوبی تخریبی محسوب می شود و بصورت محلول در آب دریا وجود دارد .هنگامی که در نقاطی از دریا ،آب تبخیر شود این ماده (سنگ رسوبی)دیگر نمی تواند بصورت محلول باشد ،بناچار مقداری از آن نا محلول شده و رسوب می کند سپس بر اثر فعالیت های شیمیایی ،این لایه سنگی که یک نوع ورقه شفاف است بصورت معادن گچی در می آید که از نظر زمین شناسی ارزش فراوان دارد .

خواص فیزیکی گچ و روش پخت آن

سنگ گچ ورقه شفافی است که بر اثر شعله مستقیم آتش کدر می شود و نیاز به 180 الی 200 درجه سانتیگراد حرارت دارد ،تا به گچ تبدیل شود .

در طول زمان پخت در کوره 4 الی 5 مولکول آب ذخیره درون خود را از دست می دهد و بصورت گچ زنده در می آید و در موقع ترکیب با آب ،مولکول های از دست داده را دوباره جذب می کند و بر اثر همین فعل و انفعالات افزایش حجم پیدا می کند که این، یکی از ویژگی های بسیار عالی گچ را نشان می دهد که برای قالب گیری بسیار مفید است زیرا کلیه فضاهای خالی قالب را پر می کند.

پس از حرارت دادن زمان نرم کردن گچ فرا می رسد که یا بوسیله دستگاههای تمام اتوماتیک انجام می شود و یا بصورت دستی آن را می کوبند.

سنگ گچ را در سه نوع کوره می پزند:

1- کوره تنوری یا سنتی

2- کوره تاوه ای

3- کوره خفته گردنده

گچ هر چه در کوره حرارت ببیند سست تر و کم قدرت ترمی شود،به همین دلیل در ملات قیر چارو از گچ نیم پخته نیم کوب استفاده می کردند.

گچ از جمله مصالحی است که به علت خواص خود می تواند از اولین قدم در ایجاد یک بنا که پیاده کردن حدود زمین می باشد تا استفاده به عنوان آژند(ماده های خمیری شکل که میان مصالح بنایی را پر می کند و نقش پیوند دهنده دارد جهت تیغه زنی وایجاد طاق ضربی )،اندود(ماده های خمیری شکل که با استفاده از دست یا ماله بر روی سفت کاری بنا کشیده می شود جهت آستروسفید کاری)وآمود( رو کاری یا رو سازی بنا از جمله تزیینات گچ بری)بکار رود.بطور کلی تا آخرین مراحل کار ونصب سنگ باز هم گچ مورد نیاز است ، حتی در نقاشی ساختمان هم از گچ استفاده می شود.

خواص گچ

گچ خواص گوناگونی دارد که این خواص باعث نقش آفرینی این ماده تقریبا در تمام مراحل ساختمان سازی می شود.

1-زود گیر بودن :

ملات گچ از جمله ملاتهایی است که بسیار زود گیر بوده و در حدود 10دقیقه سخت می گردد.با توجه به این مزیت می توان از گچ در طاق زنی و ساخت تیغه های نازک که باید قبل از چیدن هر ردیف آجر،(ردیفی که قبلا چیده شده است) سخت شده ودر جای خود ایستا شود؛ استفاده کرد.

2-ازدیاد حجم به هنگام سخت شدن:

گچ تنها ملاتی است که در موقع سخت شدن ازدیاد حجم پیدا می کند و پس از خشک شدن تقلیل حجم پیدا نمی کند؛ این خاصیت گچ باعث پر شدن کلیه خلل در گچ ودر نتیجه باعث جلوگیری از ترک خوردن لایه گچ و جلوگیری از لانه سازی حشرات در آن می شود.

3- مقاومت در برابر آتش سوزی:

گچ سخت شده مانند سنگ گچ دارای دو مولکول آب تبلور می باشد که اگر لایه گچ در مقابل حرارت ناشی از آتش سوزی قرار بگیرد این آب تبلور در برابر حرارت دوباره از گچ جدا شده وبه صورت یک لایه نازک از آب در مقابل آتش قرار گرفته و برای مدت دو تا سه ساعت می تواند در مقابل سرایت آتش به فضاهای دیگر مقاومت نماید.

4- خاصیت اکوستیک بودن:

گچ در مقابل ارتعاشات صوتی رفتار مطلوبی دارد، بصورتی که تقریبا 60الی 75 درصد این ارتعاشات را به خود جذب کرده و مانع از انعکاس آن می شود.

5- خاصیت پلاستیک بودن :

نتیجه این خاصیت،شکل پذیری گچ به شکل ها و نقوش زیبا بوسیله هنر گچبری است.

6- رنگ :

گچ پس از خشک شدن سفید رنگ می شود و جلوه زیبایی به ساختمان می دهد.

7- خاصیت رنگ پذیری :

گچ پس از خشک شدن تقریبا هر نوع رنگی را به خود می گیرد.

8-خاصیت ترکیب شدن با رنگ :

گچ می تواند با انواع رنگ ها اعم از معدنی و یا گیاهی ترکیب شود.

سخت شدن گچ :

پودر گچ دارای 5/0 مولکول آب تبلور است که اگر در مجاورت آب قرار گیرد 5/1 مولکول دیگر آب جذب کرده و با 2 مولکول آب تبلور سخت شده و به سنگ گچ تبدیل می گردد، که البته به سختی سنگ گچ اولیه نیست؛ولی این مقدار سختی برای استفاده هایی که از گچ می شود کافی است.

9- مقاومت گچ :

گچ در مقابل نیرو های فشاری 30 کیلو گرم و در مقابل نیرو های کششی 5 کیلو گرم مقاومت می کند، که برای استفاده در ساختمان کافی است.

10- ارزانی

11- فراوانی : گچ از لحاظ فراوانی در طبیعت در ردیف پنجم قرار دارد و تقریبا در تمام نقاط روی زمین به وفور دیده می شود.

نقاط ضعف گچ :

مقاوم نبودن در مقابل آب:

گچ در مقابل آب و رطوبت بسیار ضعیف است.لایه های سفید کاری گچ در مقابل رطوبت طبله کرده و به صورت جدا از هم در دیوار ظاهر می شوند و پس از آنکه رطوبت از بین رفت و محل خشک شد گچ طبله شده به حالت اولیه باز نمی گردد به همین علت از بکار بردن گچ در مکان هایی که با آب در تماس هستند ،مانند سرویس بهداشتی،حمام و آشپز خانه وهمچنین در مناطق شمالی که از رطوبت بالایی بر خوردار است ، باید خودداری کرد.

البته راه هایی برای مقاوم کردن گچ در مقابل رطوبت وجود دارد.مثلا برای اینکه گچ را در مقابل آب مقاوم کنیم باید گچ بدون آب تبلور( انیدریدcaso4 )را کاملا پودر کرده و با محلول زاج خمیر کنیم، بعد دوباره آن را به کوره برده تا500 درجه حرارت دهیم و پس از آسیاب کرده و به گرد گچ تبدیل کنیم و این گچ در نمای ساختمان ،سرویس،حمام ها،آشپز خانه و...قابلیت استفاده دارد.

nدر بعضی موارد در فضاهایی از آپارتمان که در معرض رطوبت یا بخار آب قرار می گیرد مانند سقف حمام ها،سرویس یا آشپز خانه برای آنکه بخار آب به گچ آسیبی نرساند روی آن را با یک یا چند لایه رنگ روغن می پوشانند، تا بدین وسیله مقاومت آن در مقابل آب و مخصوصا بخار آب زیادتر گردد ولی رنگ روغن نمی تواند به طورکامل گچ را در مقابل آب مقاوم نماید و پس از مدتی گچ طبله می کند.

انواع سنگ گچ

1- سنگ گچ بلوری : این سنگها یا از برگهای نازک هیدروسولفات کلسیم که به همدیگر چسبیده اند (سنگ گچ لایه لایه) و یا از تارهای بلوری هیدرو سولفات کلسیم که به هم می چسبند(سنگ گچ ابریشمی) درست شده اند.

2- سنگ گچ غیر بلوری : سنگ های گچ غیر بلوری فراوانند و کاربرد گچ پزی دارند.

3- سنگ گچ مرمری : این سنگ مصرف گچپزی ندارد و جنبه تزیینی دارد و از آن برای ساختن پایه چراغ،زیر سیگاری و وسایل زینتی می کنند.کف سرسرا و تالارو پلکان و ستون های کاخ لاله زار تهران در خیابان سعدی،با سنگ گچ مرمری آهارساخته شده اند.

هم اکنون در مشهد و قم با سنگ گچ مرمری،مجسمه، ستون، کاسه ،بشقاب،قاب عکس و مانند اینها می سازند.

4- سنگ گچ های خالص :این سنگ گچ بی رنگ بوده و چنانچه در ترکیب آن زغال باشد رنگش خاکستری و هرگاه هیدراکسید آهن باشد بر حسب نوع اکسید، رنگ های زرد روشن ،کبود ویا سرخ خواهد بود.

بهترین گچ ساختمانی گچ کبود است که دم به آبی بزند .

اندازه دانه های گچ

پس آنکه گچ را از کوره بیرون آوردند آنرا به آسیاب برده و با آسیاب های ساچمه ای وغیره آنرا خرد کرده به صورت پودر درمی آوردند و برای مصرف به بازار عرضه می کنند،بدیهی است هر قدر دانه های گچ ریزتر باشد گچ مرغوبتر بوده وبرای کارهای ظریف تر مورد استفاده قرار می گیرد. گچ دانه درشت برای استفاده در ملات بهتر است؛ به طورمثال ساسانی ها برای ساخت ملات از گچ نیم پخته و نیم کوب استفاده می کردند.

قطر بزرگترین دانه گچ مورد استفاده در کارهای ساختمانی نباید از6/0 میلیمتر بزرگتر باشد ونود درصد آن باید ریزتر از15/0 میلیمتر بوده و5/99 درصد آن باید ریزتر از 2/0 میلیمتر باشد.

وزن مخصوص گچ بر حسب ریزی و درشتی دانه و همچنین لرزیده ونلرزیده ی آن متفاوت است و بطور کلی وزن مخصوص گچ از 85/0 تا4/1 تن بر متر مکعب می باشد.

گچ اگر در مجاورت آهن،روی،سرب قرار بگیرد با آن ترکیب شده و تولید سولفات می کند و در نتیجه موجب ضعیف شدن قطعه بکار رفته می شود.

در ساختمان ها مخصوصا ساختمان هایی که اسکلت آن فلزی بوده و سقف طاق ضربی باشد باید حتما روی تمام قطعات فلزی را قبل از اجرای طاق ضربی و مصرف هر گونه گچ با یک لایه رنگ روغن مخصوص که به آن ضد زنگ می گویند پوشانیده شود تا بدین وسیله از فساد آهن جلو گیری شود.

ساختن ملات گچ و ملات گچ و خاک

ابتدا قدری آب درون استانبولی می ریزند (حداکثر نصف حجم استانبولی چون اگر در ساخت ملات گچ،میزان آب، زیاد تر از حد لازم باشد؛ گچ کشته می شود. ) آنگاه گچ و یا مخلوط گچ و خاک را درون آب به اندازه ای می ریزند که که سطح گچ و یا گچ و خاک از سطح آب بالاتر بیا ید و تقریبا آب دیده نشود آنگاه این مخلوط را تقریبا 5تا 6 دقیقه بحال خود گذاشته و بعد از یک گوشه ملات را هم زده وازآن استفاده می کنند. اما برای ساختن سایر ملات ها آب را روی ماده می پاشند.(علت پاشیدن گچ و خاک درون آب آن است که تمام ذرات گچ در مجاورت آب قرار گیرد.)

مقدار آبی که یک کیلو گرم پودر گچ احتیاج دارد تا ملات شود از لحاظ تئوری 2/0 لیتر است یعنی تقریبا 20 درصد وزن گچ ولی عملا برای اینکه شکل پذیری بهتری در ملات گچ ایجاد شود، و کارگران مجال کار کردن با آن را داشته باشند ، باید به ملات گچ حدود 70 تا80 در صد وزنش آب اضافه نمود.

گچ در موقع ملات سازی تقریبا تا حدود 15 تا20 درجه گرم تر از محیط کارگاه می شود بنابر این از لحاظ تئوری می توان آنرا در دماهای زیر صفرنیز مصرف کرد ولی عملا در کارگاه باید از این کار خودداری کرده و ملات گچ را در دماهای کمتر از5یا6 درجه بالای صفر مصرف ننماییم.

گچ بعد از پختن به دو صورت بکارمی رود :

1- به صورت زنده : که به جهت ساخت قالب های مخصوص اندود روی بناها بکار می رود و برای ساختن آن، گچ را توی آب ریخته و بلا فاصله کاررا آغاز می کنند .قدرت گیرایی گچ زنده بسیار زیاد است.در طاق زنی سنتی که آجر روی آجر می آید و بلافاصله باید بچسبد از گچ زنده استفاده می کردند. البته باید توجه داشت گچ زنده عمدتا با خاک در طاق زنی ها مورد استفاده قرار می گیرد؛چون خاک هم خاصیت چسبندگی دارد وهم مدت گیرایی را زیاد می کند.

2- بصورت گچ کشته : به علت زود گیر بودن گچ زنده ملات آن را بسیار کم درست می کنند ( حداکثر به اندازه یک استانبولی ) لذا نمی توان سطوح زیادی را با آن سفید کرده و کاملا صیقلی کرد( زیرا قبل از آنکه بتوانیم سطح گچ را با ماله پرداخت کنیم؛ گچ سخت شده و حالت پلاستیک بودن خود را از دست می دهد؛سخت شدن ملات گچ را با خشک شدن نباید اشتباه گرفت) از گچ کشته روی اندود استفاده می کنند؛ تا بتوان سطحی وسیع وکاملا صیقلی بدست آورد.

گچ کشته ملات گچی است که سخت نمی شود وتا قبل از خشک شدن حالت پلاستیسیته خود را از دست نمی دهد.

البته باید توجه داشت که ضخامت گچ کشته حداکثر نباید از یک میلیمتر تجاوز کند زیرا در غیر اینصورت پوسته پوسته شده و از سطح کار جدا می شود. رنگ آمیزی معمولا روی گچ کشته،صورت می گیرد.

ساختن گچ کشته:

برای ساختن ملات گچ کشته، ابتدا گچ را از الک های بسیار ریز رد می کنند؛ آنگاه آن را مانند ملات معمولی گچ می سازند. ولی بلافاصله پس از آنکه دانه های گچ را داخل آب ریختند با دست آنرا مالش داده و مانع سخت شدن آن می شوند. و بدین طریق پس از ده تا دوازده دقیقه که ملات گچ را مالش دادند؛ این ملات سخت نمی شود که به آن در اصطلاح بنائی،گچ کشته می گویند.

ملات کشته به علت آنکه سخت نمی شود به کارگران گچ کار فرصت می دهد تا سطوح وسیعی را بوسیله ماله کاملا صیقلی کنند.

در بعضی از مناطق ایران بجای گچ کشته، روی قشر نهایی را گچ نظر می کشیدند که نتیجه اش زیاد مطلوب نبود و پس از مدتی گچ پوسته پوسته می شد. معمولا وقتی از گچ نظر استفاده می کردند،که زیرین گل و ریگ بود .این روش بیشتر در مناطق مرکزی چون یزد و کرمان معمول بوده است.

ملات گچ در قسمت های مختلف ساختمان به دو گونه مصرف می شود :

1- ملات گچ وخاک :

ملات گچ جزء ملات های زود گیراست.خاک مورد مصرف در این ملات خاک رس است که باید سَرَند (الک) شده و به نسبت 50 درصد با گچ مخلوط شود.

به نسبت زودگیر یا دیرگیرتربودن گچ ممکن است درصد خاک بیشتر یا کمتر از 50 درصد باشد. هر قدر گچ زودگیرتر باشد یا به اصطلاح کارگاهی هر قدر گچ تیزتر باشد باید درصد خاک مورد مصرف در ملات گچ و خاک بیشتر باشد. وجود خاک درملا ت گچ وخاک اولا ملات را پلاستیک تر می کند ثانیا ملات را دیر گیرتر می کند و بالاخره از لحاظ اقتصادی نسبت به ملات گچ به صرفه تر است.

از ملات گچ وخاک علاوه بر تیغه های 5 سانتیمتری ، در زیر سازی سفید کاری نیز استفاده می کنند . بدین طریق که روی دیوار آجری را ابتدا شمشه گیری کرده و سپس بین فاصله های شمشه گیری را با ملات گچ وخاک پر می نمایند.همچنین ازاین ملات درساختن طاقهای ضربی هم استفاده می شود.

باید توجه کرد که استفاده از ملات گچ و خاک فقط در مناطقی که رطوبت هوا زیاد نیست و اصولا آب و هوا خشک است، منطقی است و در شهرهای مرطوب مانند گیلان و مازندران این ملات به سرعت رطوبت هوا را گرفته و فاسد می شود .

عیب ملات گچ و خاک این است که ترک می خورد . سابقا برای جلو گیری از ترک خوردگی موی اضافه و باقیمانده در دباغی ها را که مخلوطی از پشم و کرک بود،داخل اندود گچ و خاک می ریختند.

2- ملات گچ

اگر در محلی از ساختمان به ملاتی نیاز داشته باشیم که از ملات گچ وخاک زود گیر تر باشد ویا رنگ سفید ملات گچ برای ما مطرح باشد؛ از ملات گچ استفاده می کنند؛مانند سفید کاری اتاقها و همچنین در محل هایی که احتیاج به تکیه گاه موقت داریم و می خواهیم آجر را با یک تکیه گاه نه چندان محکم به دیوار متصل کنیم(اصطلاحا به آجری که بوسیله گچ به سطح عمودی دیوار چسبانیده می شود پکفته یا پاکوفته می گویند).در بسیاری موارد روی گچ کاری را رنگ نمی کردند،چون سفید را مقبول می دانستند ولی برای ازاره هایی که در معرض تماس و آلودگی قرار داشت داخل گچ کتیرا می ریختند؛که مانند مرمر مصنوعی می شد.(گاهی نیز به اندود گچ لاجورد

(رنگ آبی)،شنگرف(رنگ آب هندوانه ای)، یا روی سخته(آنتیموان،رنگ زرد کمرنگ) ویا برگ کاسنی (رنگ سبز)اضافه می کردند، تا رنگی شود. امروزه برای رنگ آمیزی از رنگ روغن روی گچ استفاده می کنند.

زمان گرفتن ملات گچ

گچ ساختمانی باید زود شروع به گرفتن و سخت شدن کند و سخت شدن آن نیز باید زود به پایان برسد. گچ ساختمانی مرغوب آن است که شروع زمان گرفتن آن زود تر از 8 دقیقه و بیشتر از25 دقیقه نباشد؛ و پایان سخت شدنش زودتر از 20 دقیقه و دیر تر از یک ساعت نباشد.

اندازه گیری زمان شروع وپایان گرفتن گچ

اگر در یک ظرف مقداری آب بریزیم و روی آن به مقداری لازم گچ اضافه کنیم؛ شروع زمان سخت شدن ملات گچ از لحظه ای است که اگر داخل مخلوط را بوسیله میخی خط بیاندازیم بلا فاصله جای خط پر نشود؛ و پایان زمان سخت شدن از لحظه ای است که اگر روی ملات سخت شده را با انگشت ضربه بزنیم روی ملات در محلی که ضربه زده ایم آب ظاهر نشود.(مقداراین ضربه باید در حدود 5/0 کیلوگرم بر سانتیمتر مربع باشد)

باید توجه داشت که گچ سخت شده شکل پذیری خود را از دست می دهد و دیگر قابل مصرف نیست.

خشک شدن گچ با توجه به گرمی و سردی هوا ممکن است از چند ساعت تا چند روز طول بکشد .خشک شدن گچ زمانی پایان می یابد که رنگ آن کاملا سفید شود.

همان طور که گفته شد، با افزودن بعضی مواد به ملات گچ وملات گچ وخاک می توان این ملات را زود گیر یا دیر گیر تر نمود که بعضی از این مواد به شرح زیر است:

اگر 2 درصد وزن گچ ، به آن نمک طعام NaCIاضافه کنیم؛ گچ را زود گیر کرده ایم که آغاز گرفتن پس از3 دقیقه است و اگر10 درصد وزن گچ به آن نمک طعام اضافه کنیم آن را دیر گیر تر کرده ایم که آغاز گرفتن پس از 12 دقیقه است.و هر چه از این مقدار بیشتر نمک طعام اضافه کنیم زمان گیرش به تعویق می افتد.مثلا با افزودن 10درصد زمان گیرش به تعویق می افتدو به 5/12 دقیقه می رسد.

سریش نیز گچ را کند گیر می کند اگر به ملات گچ ازیک درصد تا6 درصد وزن آن سریشم اضافه کنیم آغاز گرفتن آن از 5/12 دقیقه تا 38 دقیقه به تاخیر می افتد. اگر به ملات گچ از1/0 تا5/0 درصد وزن گچ سریشم اضافه کنیم زمان آغاز سخت شدن آن از 10 دقیقه تا 2 ساعت به تاخیر می افتد.

با افزودن 5/0درصد تا یک درصد وزن گچ براکس به فرمول H2O و Na2B4O7 زمان آغاز گرفتن گچ از 15 دقیقه تا 5/1 ساعت به تاخیر می افتد.

اگر به ملات گچ تا یک درصد وزن آن زاج سفید اضافه کنند زمان آغاز گرفتن آن تا 5/15 دقیقه به تاخیر می افتد ولی اگر مقدار زاج سفید را اضافه کرده و آن را تا 5درصد برسانند ملات گچ تند گیر شده و زمان آغاز گرفتن آن به 7 دقیقه می رسد.تاثیر زاج در عمل گیرش دقیقا عکس نمک طعام است.

کتیرا هم که برای مرمری کردن گچ مورد استفاده قرار می گرفت؛گچ را کند گیر می کند.

گچ از لحا ظ شیوه ساخت به صورت بکار می رود:

1- گچ تیز یا اصطلاحا تیزون

2- گچ بوم

3- گچ آسترکاری

4- گچ خوش مایه

گچ تیز یا تیزون : در ظرف به مقدار یک پیمانه آب ریخته ودو پیمانه گچ را بطور ملایم بر کل سطح آب می پاشیم تا کاملا سطح آب را بپو شاند سپس هم می زنیم (ورز می دهیم)این گچ پس از استفاده خیلی سفت و سخت می گردد. از این گچ بیشتر در ساخت قالبهای مخصوص استفاده می شود.

گچ آستر کاری:

برای آستر کاری مخلوطی از خاک رس و گچ را به نسبت 2 پیمانه گچ و 1 پیمانه خاک رس با آب مخلوط می کنیم ،اگر بخواهیم مقاومت گچ بیشتر شود این نسبت می تواند به یک به یک نزدیک شود و بالعکس.

گچ بوم:

گچی سفت و سخت است که هم می تواند با رنگ های پودری موجود ترکیب شود و هم اینکه قابلیت دَم بُر خوردن را نداشته باشد (در مقابل برش خوردن مقاوم بوده و خراشیده نشود )برای ساختن این گچ تقریبا 5/1 پیمانه آب و یک پیمانه گچ مخلوط می شود.

بوم سازی یا بستر سازی: تهیه یک زمینه ی تخت جهت اجرای طر حهای تزیینی روی آن مانند گل سازی و ... بوم بایستی از مقاومت بالایی بر خوردار باشد .

بوم کار : سطح زمینه ای است کاری که با مخلوط ملات گچ و پودر رنگِ بوم سازی ساخته شده و زمینه را برای کار و رو سازی آماده می کند.

دَم بُر : نام قلم گچبری است که با نوک تیز آن گچ را برش می دهند .

گچ خوش مایه:

معمولا بر روی بوم کار، بکار رفته و گچبری ها و گل و برگ سازی بوسیله آن صورت می گیرد.

از اینرو برای ساخت گچ خوش مایه اولا گچ بایستی خوب الک شده کاملا نرم باشد؛همچنین باید به نسبت درصد آب و گچ بایستی بسیار دقت کرد، چرا که اگر خیلی سفت شود قابل برش خوردن نیست واگر نرم باشد نمی توان آنرا بکار گرفت؛ بنا براین برای پیدا کردن نسبت مناسب ابتدا مقدار کمی گچ را در ظرفی به نسبت 5/3 پیمانه آب ویک پیمانه گچ ریخته،می گذاریم خودش را بگیرد ؛ پس از آزمایش و پیدا کردن نسبت صحیح آب و گچ ،برای ساخت کلی اقدام می کنیم.

کاربرد گچ خوش مایه :

1- ساختمان سازی ،اصطلاحا روسازی گچبری و یا گل و برگ سازی

2- ابزار زنی

ضخامت گچ خوش مایه برای کار های گچ بری :

1- گچ اندازی با ضخامت 2 الی 3 میلی متر

2- گچ اندازی با ضخامت 1 الی 5 سانتی متر و یا بیشتر برای گچ بری برجسته مانند دور قلاب سقفی ،ساخت حاشیه و غیره

3- گچ اندازی به ضخامت 15 الی 20 سانتی متر برای سر ستون ..،چنگ و موتیف های گل سازی و غیره .

علت ترک خوردن گچ کاری

گاهی در ساختمان ملاحظه می کنیم که سطوح گچ کاری شده پس از خشک و سخت شدن ترک می خورد وشکل بسیار بدی به محل آن می دهد این ترک خوردگی می تواند به دلایل زیر باشد:

1- اگردر موقع ساختن ملات گچ مقدار گچی را که در آب می ریزیم از حد معینی کمتر باشد(درصد وزن آب نسبت به گچ زیاد باشد )بطوریکه نتواند پس از انبساط حجم آب مصرف شده در ملات را پر کند؛ گچ پس از خشک شدن تقلیل حجم پیدا کرده و ترک می خورد.

2- اگر کلفتی ملاتی را که روی دیوار می کشیم از 7تا8 سانتیمتر بیشتر باشد و آنرا در یک نوبت بکشیم لایه های رویی گچ در اثر مجاورت با هوا به سرعت خشک می شوند در حالی که هنوز لایه های درونی مرطوب هستند و اگر این لایه ها هم بخواهند خشک شوند یعنی آب آن ها تبخیر شود ناچارا باید راهی برای خروج بخار آب لایه های زیرین بوجود آید؛بنابراین گچ ترک می خورد.

3- اگر در فصل سرما ودرجات زیر صفر اقدام به گچکاری کنیم و آب ملات گچ قبل از انبساط و سخت شدن گچ یخ زده فعل و انفعالات شیمیایی برای سخت شدن در ملات متوقف می شود و پس از آنکه یخ ذوب شد گچ فاسد شده و دیگر به انبساط خود ادامه نمی دهد در نتیجه در سطح گچ کاری شده ترک خوردگی مشاهده می شود.

4- حرکت نسبی اجزای مجاور سفت کاری ساختمان ،افت ملات در لایه های زیرین و گیرش سریع ملات از عواملی هستند که ترک خوردن سطح گچ کاری را موجب می گردند.

5- برخی ترکها در گچ کاری بر اثر نشست های ساختمان بوجود می آید ،اگر این ترکها مربوط به ترک های نا متقارن با شد معمولا با زاویه 45 درجه نسبت به افق ظاهر می شوند و اگر مربوط به نشست های متقارن باشند، افقی اند.

منابع تهیه ی گچ :

گچ از آسیاب کردن سنگ گچ بدست می‌آید. سنگ گچ از گروه مصالح ساختمانی از جنس کلسیم است.

سنگ گچ بر دو نوع است :

1-سولفات کلسیم بدون آب که به آن ایندریت می گویند.

2- سولفات کلسیم آبدار ،که به آن ژیپس می گویند .

سنگ گچ از سنگهای ته ‌نشینی است و به علت میل ترکیب شدیدی که دارد، به طور خالص یافت نمی‌شود و به صورت ترکیب با کربن یا اکسید‌های آهن یافت می‌شود. سنگ گچ موجود در طبیعت بیشتر مخلوط با آهک و خاک رس می‌باشد.

خواص گچ :

1- زودگیر بودن: ملات گچ از جمله ملاتهایی است که بسیار زودگیر می‌باشد و در حدود 10 دقیقه سخت می‌گردد. این خاصیت به ما امکان می‌دهد که تیغه های 5 سانتی متری و همچنین طاق های ضربی که باید قبل از چیدن هر ردیف آجر، ردیفی قبلی سخت شده و در جای خود ایستا باشد، را با این ملات بسازیم.

2- خاصیت ازدیاد حجم: گچ تنها ملاتی است که در موقع سخت شدن در حدود یک درصد به حجمش اضافه می‌شود و پس از خشک شدن تقلیل حجم پیدا نمی‌کند. با استفاده از این خاصیت است که ما می‌توانیم سطوح وسیعی را با آن اندود کنیم. زیرا این اندود به علت آن که در موقع سخت شدن ازدیاد حجم پیدا می‌کند، کلیه خلل و فرج خود را پر کرده و در آن ترک و شکاف ایجاد نمی‌شود. در نتیجه حشرات نمی‌توانند در آن جا لانه کرده و بالاخره برای اندود داخل اطاقها کاملاً بهداشتی می‌باشد.

3- مقاومت در مقابل آتش سوزی: باتوجه به اینکه گچ سخت شده مانند سنگ گچ دارای دو ملکول آب تبلور می‌باشد، اگر لایه گچ در مقابل حرارت ناشی از آتش سوزی قرار بگیرد، این تبلور در اثر حرارت دوباره از گچ جدا شده و به صورت یک لایه از آب در مقابل آتش قرارگرفته و برای مدت دو تا سه ساعت می‌تواند در مقابل سرایت آتش به فضاهای دیگر، مقاومت نماید.

4- خاصیت اکوستیک بودن گچ: گچ در مقابل ارتعاشات صوتی رفتار مطلوب دارد و تقریباً بین 60 الی 75 درصد این ارتعاشات را به خود جذب نموده و مانع انعکاس آن می‌شود. در نتیجه از ایجاد پژواک جلوگیری می‌کند. این حد جذب ارتعاش برای اطاق‌های زندگی و کلاسهای درس و حتی سالنهای کوچک کنفرانس کافی می‌باشد. البته سالنهای بزرگ اجرا موسیقی و یا تئاتر، می‌باید با وسایل بهتری اکوستیک شوند.

5- ارزانی گچ

6-خاصیت پلاستیک بودن گچ: ملات گچ به علت خاصیت شکل پذیری فوق العاده ای که دارد، با آن می‌توان شکل‌ها ‌و نقشهای زیبایی به وسیله هنر گچ‌بری بوجود آورد و بدین وسیله در فضاهای ساختمان زیبائی مخصوص ایجاد کرد.

7- رنگ گچ: ملات گچ پس از مصرف و خشک شدن سفید رنگ می‌شود و این سفیدی به ساختمان جلوه خوبی می‌دهد. در نتیجه یکی از بهترین اندودهای ساختمان می‌باشد.

((معمولا پس از انجام کار گچبری به منظور جلوگیری از ساییده شدن موتیف های تزیینی از ماده لعابداری نظیر کتیرا و یا نشاسته و حتی شیر استفاده می کردند وآن را بر روی عنصر گچبری ها می مالیدند. یکی از دلایل رنگ شکری گچبری ها همانا مالیدن و یا کشیدن ماده لعابدار بر روی آنهاست. از گل سفید و گل سر شوی یا گیوه و سفیداب هم به جای کتیرا و نشاسته بهره گیری شده است.))

8- مقاومت گچ :گچ در مقابل نیرو های فشاری 30 کیلو گرم و در مقابل نیرو های کششی 5 کیلو گرم مقاومت می کند، که برای استفاده در ساختمان کافی است.

9- فراوانی : گچ از لحاظ فراوانی در طبیعت در ردیف پنجم قرار دارد و تقریبا در تمام نقاط روی زمین به وفور دیده می شود.

نقاط ضعف گچ

1- مقاوم نبودن در مقابل آب:گچ در مقابل آب و رطوبت بسیار ضعیف است.لایه های سفید کاری گچ در مقابل رطوبت طبله کرده و به صورت جدا از هم در دیوار ظاهر می شوند و پس از آنکه رطوبت از بین رفت و محل خشک شد گچ طبله شده به حالت اولیه باز نمی گردد به همین علت از بکار بردن گچ در مکان هایی که با آب در تماس هستند ،مانند سرویس بهداشتی،حمام و آشپز خانه وهمچنین در مناطق شمالی که از رطوبت بالایی بر خوردار است ، باید خودداری کرد.

2- ایجاد خوردگی در فلزات: گچ در تماس با فلزاتی مانند آهن، سرب، روی واکنش نشان داده و تولید سولفات می کند و در نتیجه باعث خوردگی و زنگ زدگی فلز میشود. برای حفاظت فلزات باید قبل از گچ کاری آنها را با رنگ پوشاند. مثلا پیش از ساختن طاق های ضربی تیر های فولادی باید آنها را با رنگ پوشاند یا لوله های سفید آب از گچ دور نگه داشته شوند.

انواع ملات های گچی :

دوغاب گچ:برای ساختن دوغاب گچ، مانند ساختن ملات گچ عمل می‌ کنند. فقط از آب بیشتری استفاده می‌شود. بطوریکه ملات کاملاً رقیق و روان باشد. از دوغاب گچ برای پر کردن درزهای طاق ضربی استفاده می‌کنند.

ملات گچ : این ملات از پاشیدن گرد گچ در آب و همزدن آن ساخته می شود. به این ملات گچ تیز یا دستی نیز گفته می شود.زیرا به سرعت سفت می شود. از این ملات برای اندود کردن دیوار ها و سقف ها و همچنین بعنوان چسباننده قطعات ساختمانی مانند سنگ ،آجر، نصب چارچوب ها و ... استفاده میشود.

ملات گچ و خاک :از مخلوط گچ و خاک رس بدست می آید. افزودن خاک رس به این ملات آن را کند گیر و مقرون به صرفه می کند. از این ملات بعنوان اندود و برای طاق های ضربی استفاده می کنند.

ملات گچ و ماسه : وقتی خاک رس در دسترس نباشد می توان از ماسه ریز بعنوان پر کننده استفاده کرد.

ملات گچ کشته: برای ساختن این ملات ذرات گچ باید بسیار ریز و نرم باشد؛ پس گچ را از الک هایی با سوراخ ریز می گذرانند.سپس به آنها آب اضافه می کنند و آن را ورز می دهند.در این حالت ملات گچ گیرش خود را از دست می دهد و اصطلاحا ملات گچ کشته بدست می آید.این نوع ملات پس از سفت شدن دارای مقاومت فشاری بسیار کمی است و بهمین دلیل برای اندود و سفید کاری مناسب نیست. از آن برای پرداخت نهایی سطوح گچ کاری شده و گچبری کردن استفاده میشود.

عوامل موثر بر زمان گیرایش گچ :

1- نوع گچ: هر چه درجه پخت سنگ گچ بالاتر باشد آب بیشتری از دست می دهد و در نتیجه گچ حاصله دیر گیر تر می شود.

2-اندازه ذرات : هر چه ذرات گچ ریزتر باشد سطح ویژه آن بیشتر است و در نتیجه با آب بهتر ترکیب شده و گچ زود گیرتر می شود.

3-درصد آب مصرفی: هرچه درصد آب مصرفی بیشتر باشد زمان گیرش طولانی تر می شود.

4- مواد افزودنی: اضافه کردن موادی مانند کلرید سدیم – گرد آهک شکفته- خاک رس- کلرید کلسیم- سریش و سریشم نجاری باعث افزایش زمان گیرش ملات گچی می شود.

نکته: میزان افزایش کلرید سدیم به گچ باید بیش از دو درصد وزنی گرد گچ باشد در غیر این صورت گرفتن ملات گچ تسریع شده و زود گیر می شود.

نکته: گچ ساختمانی مرغوب آن است که زمان گرفتن آن زودتر از 8 دقیقه شروع نشود و از 25 دقیقه هم دیرتر نشود. پایان سخت شدن آن نباید زودتر از 20 دقیقه و دیرتر از یک ساعت باشد.

گچ

گچ از مصالحی است که در صنایع ساختمان‌ سازی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و به علت ویژگیهای آن از زمانهای قدیم در بسیاری از ساختمانهای قدیمی مصرف داشته است. گچ از جمله مصالحی است که به علت خواص خود می تواند از اولین قدم در ایجاد یک بنا که پیاده کردن حدود زمین می باشد تا استفاده به صورت موارد زیر کاربری داشته باشد :

آژند(ماده ای خمیری شکل که میان مصالح بنایی را پر می کند و نقش پیوند دهنده دارد جهت تیغه زنی وایجاد طاق ضربی )

اندود(ماده ای خمیری شکل که با استفاده از دست یا ماله بر روی سفت کاری بنا کشیده می شود جهت آستروسفید کاری)

آمود( رو کاری یا رو سازی بنا به صورت تزیینات گچ بری)بکار رود.

بطور کلی تا آخرین مراحل کار ونصب سنگ باز هم گچ مورد نیاز است ، حتی در نقاشی ساختمان هم از گچ استفاده می شود.

عوامل موثر بر مقاومت توده ی گچی :

1-نوع گچ: نوع گچ و نحوه پختن آن بر مقاومت ملات مؤثر است.

2-درصد آب مصرفی: سخت شدن ملات گچ در جاهای نمناک تا چند ماه طول میکشد و در این مدت مقاومت ملات گچ بتدریج افزایش می یابد. هر چه آب ملات گچ بیشتر باشد زمان گیرش آن افزایش یافته و مقاومت آن بسیار کم می شود. زیرا پس از تبخیر آب در توده گچی ایجاد سوراخ و روزنه های اضافی می کند.

3-گرمای محیط: معمولاً لایه های گچی مجاور با لوله های بخاری یا شومینه پس از مدتی ترک می خورند. زیرا در اثر گرما بطور مداوم منبسط ومنقبض شده و آب خود را بشدت از دست می دهند.

علل ترک خوردن گچ کاری

1- اگر در موقع ساخت ملات گچ، مقدار گچی که در آب می‌ریزیم از مقدار معینی کمتر باشد (درصد وزن آب نسبت به گچ زیاد باشد) بطوریکه گچ نتواند پس از انبساط ، حجم آب مصرف شده در ملات را پر کند، در نتیجه گچ پس از خشک شدن تقلیل حجم داده و می‌ترکد.

2- اگر کلفتی ملاتی که روی دیوار می‌کشیم از 7-8 سانتی متر بیشتر باشد و آنرا در یک نوبت بکشیم، لایه های روی گچ در اثر مجاورت با هوا به ندرت خشک می‌شوند. درحالی‌که هنوز لایه‌های درونی مرطوب هستند و اگر این لایه‌ها‌ هم بخواهند خشک شوند یعنی آب آنها تبخیر شود، ناچاراً باید در سطح گچ کاری، ترکهایی ایجاد شود تا امکان خروج بخار آب لایه‌های زیرین حاصل شود.

3- اگر در فصل سرما و درجات زیر صفر اقدام به گچ کاری بنمائیم و آب ملات گچ ، قبل از انبساط و سخت شدن گچ ، یخ بزند، فعل و انفعالات شیمیایی برای سخت شدن در ملات متوقف می‌شوند. پس از آنکه یخ آب شد، گچ فاسد می‌شود و دیگر به انبساط خود ادامه نمی‌دهند در نتیجه در سطح گچ کاری شده ترک خوردگی مشاهده می‌گردد.

4- بعضی از ترکها در گچ کاری به علل فوق نبوده و در اثر نشستهای ساختمان بوجود می‌آید. این نوع ترکها معمولاً با زاویه 45 درجه نسبت به افق ظاهر می‌شود.

انواع گچبری :

گچبری شیر و شکری :

از گچبریهای اصیل وقدیمی دوران اسلامی است. فرورفتگی وبرجستگی آن بسیارکم حدوداَ 2 الی 3 میلیمتراست.

دراکثرخانه های قدیمی یزد دربالای پنج دریها وسه دریها نمونه های خوب آن دیده می شود.نقشهای بالای پنج دریها وسه دریها به دودسته افقی وعمودی تقسیم می شوند که یک درمیان کنارهم قراردارند یعنی یک نقش افقی کناریک نقش عمودی قرارمی گیرد وهمین طورتکرار می شود.این نقشها ریزو ظریف اند وانواع گوناگون دارند که چند نمونه آن به قرار زیراست :

1 – خیزو یا خیزآب :

یعنی موج آب که هم به صورت نقش شکسته اجرا می شود وهم گردان وجزو نقش های افقی است.درسرزمین های کویری چون یزد که مردم درآرزوی آب وسبزه وآبشاربودند این نقشها زیاد مرسوم بود.

2- نیژ:خزه:عشقه: (nizh: ashagheh)

که نقش گیاهانی است که به درخت می چسبند و رونده اند مثل خزه، پیچک و...

3- غژر یا ژغر = زغر = آبشار

4-برساوشده:

خوشه انگوریا گندم درنقشهای عمودی یا نقشهایی ازحیوانات تخیلی چون اژدها وسیمرغ ویا حیواناتی که دردسترسشان بود درترکیب با هم مثل مارولک لک، تازی وآهو...نقش این حیوانات آن قدربرساو شده که شکل واقعی خود را ازدست داده وبه صورت یله وآبستره درمی آمد.( یله اصطلاح فارسی و معادل آبستره Abstract فرنگی است.)

((برساو: استيلیزه: برساب: مثلاَ، برساو شده کوه یک مثلث است برساو شده خورشید یک گل آفتاب گردان است.)) (برساو نیز فارسی است و معادل استیلیزه فرنگی است .)

گچ بری با نقش برجسته

دراین نوع گچبری، گچ را درزمینه به صورت اندود کار می کردند بعد نقش مورد نظر را روی آن در می آوردند.برجستگی این نوع گچبری بیشتر از شیروشکری است طبیعی است که نقوش گل وبته برای گچبری برجسته و نقوش هندسی برای گچبری شیروشکری مناسب تر بوده است.

گچبری زبره (zebreh) :

برجستگی این گچبری از نوع گچبری برجسته بیشتر اما از نوع برهشته کم تر است در این گچبری گوشه های نقش بدون مالش وپرداخت کردن کار می شده وگوشه ها تیز بوده اند.لذا گوشه ها، نقش بریدگی وتیزی پیدا می کرد.این گچبری ریزه کاریهای زیادی ندارد وبیشتر در کتیبه های بناهای مذهبی ایران دیده می شود

گچ بری برهشته ( هشته = بیرون آمده ):

. برجستگی این نوع گچبری نسبت به زمینه زیاد است به طوری که قسمت های گچبری شده برآمده وبیرون زده است.اگر چه سابقه تاریخی گچبری برهشته به پیش از اسلام می رسد، مثلا ُکاخ بیشاپور در دوره ساسانی اما نمونه های آن را می توان در دوره رازی و آذری دید؛ مثل بنای دوازده امام یزد مربوط به قرون چهارم وپنجم هجری یا محراب های قرن هشتم مثل محراب الجایتو مسجد جامع اصفهان و محراب مسجد گلپایگان ، که گچ بری های بسیار نفیسی دارند.

گچ بری لکه یا کلوخی :

این نوع گچ بری در قرن سیزدهم هجری به دلیل نفوذ هنر مغرب زمین به ایران معمول شد که به نحو زننده ای برجستگی آن زیاد بود و به نام گچبری کلوخی مشهور شد.در کاخ های دوره ناصری گچبری ها بیشتر کلوخی بودند نمونه های آن در کاخ بادگیر تهران (بالای ازاره های ایوان رو به جنوب)و همینطور در کاخ الماس دیده می شود که حتی طرحهای آن نیز ایرانی نیست.

گچ بری پته :

سابقه گچبری پته به قرن هشتم هجری می رسد.در این نوع گچبری کرباس را آهار می زدند به طوری که مثل مقوا می شد بعد روی آن گچ می کشیدند و روی آن،گچ بری مورد نظر را انجام می دادند. پس از آن کرباس گچبری شده را به صورت آمود روی دیوار می چسباندند.برای چسباندن کرباس روی دیوار علاوه بر چسب از میخ استفاده می کردند.البته سر میخ ها را به شکل های گوناگون مخروطی و... در می آوردند که خود جزء تزیین می شد.نمونه خوب گچبری پته را در زیر گنبد سلطانیه(قسمت های گلابی شکل)می توان دید.

به طور کلی گچ بری ها یا به صورت قالبی یا در جا کار می شدند؛که گچ بری پته از نوع قالبی است؛از این نظر که جداگانه ساخته و نصب می شده است.

گچ بری مشبک ( توری) :

گاهی پنجره ها یا روزن ها را نیز با گچبری درست می کردند،مثلاُ در مسجد شاه ولی تفت، قطعات گچ مثل تور به هم بافته شده که به باریکی یک سنجاق هستند ونمونه ای از شاهکارهایی هنر گچبری محسوب می شوند. شیوه کا ر این گچبری بدین صورت بوده است که گچبر ابتدا لایه ای از گچ را با فاصله حدود 15الی 25 سانتیمتراز زمینه اصلی بوجود می آورد؛و بعد از این که گچ خود را گرفت به طرح اندازی نقش مورد نظر پرداخته ودرمرحله آخر زمینه طرح را خالی می کرد تا طرح مورد نظر را به صورت مشبک بوجود آورد.

گچ بری معرق ( تراش ) :

روش گچبری معرق همانند کاشی معرق است.ابتدا ملات گچ رنگی را که از قبل آماده شده روی سطح صافی می ریختند و پیش از آنکه گچ خود را بگیرد آنرا به شکل دلخواه می بریدند سپس قطعات بریده شده از گچ را با رنگ های مختلف و نقوش مورد نظر در کنار هم می چیدند و پشت آن ملات گچ می ریختند تا تمام زمینه کار یکپارچه شود و در نهایت قطعه بدست آمده را بوسیله دوغ آب گچ در محل کار می چسبانند.نمونه این کار در مشهد اردهال کاشان و محراب مسجد میدان ساوه یافت میشود. پیاده کردن نقش،یا نقش اندازی و گرته زنی به این صورت بوده که ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ رسم کرده و طرح را سوزن سوزن می کردند؛سپس گرد ذغال را داخل کیسه ای پارچه ای ریخته و روی سوراخ ها به کیسه ضربه می زدند تا گرد از سوراخ ها به سطح زیرکاغذ نفوذ کرده و نقش را پیاده کند.

گچ بری لایه ای

نوع دیگر از گچبری تراش است وبیشتر برای گچبری رنگی که بخواهند به چند رنگ مختلف در آید کار می شود، روش کار بدین صورت است که لایه گچ کشته را در محلی که قبلاً با گچ زنده زیر سازی و صاف شده است، می کشند و لایه های بعد را نیز به همین ترتیب کار می کنند؛ هر لایه رنگ خاصی دارد و بعد با کاردک و ابزار گچبری شروع به در آوردن طرح ها با رنگ های مختلف می کنند،ضخامت هر لایه نباید بیشتر از 1 تا 2 میلیمتر باشد زیرا باعث ترک خوردن لایه گچ می شود.

گچبری توپر و تو خالی

این اصطلاح برای تکنیکی به کار برده شده که از نظر عمل و تاثیر با گچبری برجسته کاملاً فرق دارد،در این تکنیک طرح تزئینی در سطح صاف به عمق کمتر از2سانتی متر کنده می شود تا در عقب، سطحی به موازات سطح جلو تشکیل دهد و خطوط اصلی طرح یا مستقیم و یا با ضربات مایل که از حیث عمق یکنواخت است کنده و بریده می شود.

گچبری کشته بری

در ابتدا گچ زبره نیم کش بر روی محلی که بخواهند کشته بری انجام دهند کشیده شده و بعد روی آنرا گچ نرمه می کشند و پس از آنکه این گچ خود را گرفت یک لایه دیگر گچ نرم به قطر 1تا 2 میلیمتر میکشند و پس از گرفتن این گچ که آب آن زیادتر و نرمتر از لایه زیرین بود طرح را روی آن پیاده می کردند و با استفاده از دَم بُر اطراف طرح را خط می انداختند تا به زمینه سفت زیرین برسند. پس از آن بوسیله بومخار قسمت های اضافی را از زمینه جدا می کردند تا طرح کشته بری بدست آید. این شیوه بیشتر در دوره صفوی رایج بود.

گچ بری تخمه کن ( تخمه بری )

در برخی از کارهای گچ‌بری مثل کاشی بصورت (لعاب پران) عمل می‌کردند، که این گچ‌بری را تخمه کن می‌گویند یعنی برای تنوع قسمتی از گچ‌بری را که معمولا وسط نقش بوده به اندازه یک عدس می‌پراندند.

عمده ماده اصلی برای استفاده در تخمه درآوری،گچ سفید و نرم است که اول بایستی مقدار گچ لازم غربال شده و به یک درجه از نرمی برسد؛ آنگاه بایستی با آب مخلوط شده و خمیر نرم ویکدستی را بوجود آورد؛ سپس خمیر گچ در سطح دیوار مالیده شده و صاف و یکدست می گردد واین زمینه ی کار تخمه درآوری می باشد .این نوع گچبری به سه روش اجرا میشود.

نکته مهم دیگر در این تزئین که فرق این تزئین را با نقاشی روی گچ از لحاظ ظاهر مشخص میکند؛ این است که در نقوش تخمه درآوری سایه روشن وجود ندارد در حالی که در نقوش دیگر روی گچ ممکن است سایه پردازی انجام شود.

دیگر اینکه از لحاظ استحکام نقوش و ماده بکار رفته شده روی زمینه و ظرافت ، قابل مقایسه با روش های دیگر نیست .

دیگر اینکه نقوش آبرنگی روی گچ در اثر مرور زمان ممکن است فرسوده شده و شفافیت خود را از دست دهند؛ همچنین مواد رنگی چسبندگی خود را کم می کنند؛ لذا رنگ در سطح تزئین به خطر افتاده و امکان ریزش و از بین رفتن آن وجود دارد .

اما در نقوش تخمه درآوری به لحاظ این که گچ و رنگ در عمق فرو رفته و مجدداً به سطح آمده این عوارض مشاهده نمی شود و هنگام عمل مرمت نیز کار با اصول بهتری انجام می شود.

شایان ذکر است که انتخاب مکان مورد نظر برای روش تخمه در آوری مهم است زیرا رطوبت از عواملی است که با گچ سازگاری ندارد و قرار گرفتن محل تزئین در جریان رطوبت هر چند کم باشد به علّت خاصیت مکش رطوبت توسط گچ،اثر را نابود می کند و رنگ ها و گچ پوسیده می شوند.

به همین علت یکی از موارد استفاده این تزئین روی سردر ها و مقرنس ها میباشد که احتمال نفوذ رطوبت کم است و یا در بدنه هایی از دیوار به کار میرود که درصد رطوبت آن بسیار ناچیز باشد ویا اصلاً نداشته باشد.

آنچه مسلم است این است که بسیاری از نقوش و رنگ ها را میتوان در سطح مورد اطمینان با روش تخمه درآوری به اجرا در آورد و از ظرافت این تزئین نسبتاً با دوام بهرمند گردید.

ابزار های مورد استفاده برای اجرای روش تخمه درآوری در تزئین دیوار عبارتند از: انواع کاردک های نوک پهن و نوک باریک،ظرف مخصوص خمیر کردن گچ(استانبولی)،ماله برای صاف کردن سطوح گچ و غربال

تنگ بری :

در این روش از حفره های گچی به شکل تنگ ها یی در تزئینا ت استفاده می شود.نمونه ها ی این گچ بری را در عالی قاپو اصفهان یا مسجد شیخ صفی اردبیل می توان دید.

گره در گچبری :

همزمان با بکار بردن گره ها در آجر، کاربرد گره در گچبری نیز آغاز میشود نمونه بارز آنرا میتوان در محراب مسجد جامع فَریومد مشاهده نمود که نفیس ترین نوع گره کاری گچبری است

تکنیک های گچ بری :

غیرازتکنیک قالب گیری که با استفاده ازقالب تهیه می شد وسپس با استفاده ازخمیرگچ، گچ قالبی را درقسمت مورد نظر می چسباندند، گچبری با تکنیکهای مختلف دیگری صورت می گرفته، که معمولی ترین نوع آن موسوم به کنده کاری یا گچبری عمقی است.دراین تکنیک روش کاربدین صورت است که ابتدا گچ آماده (خمیرگچ) را برای زیرسازی وآماده کردن متن برروی قسمت مورد نظرمی کشند، پس ازآن که گچ خشک شد واصطلاحاَ خود را گرفت، نقش را روی آن انداخته وبا وسایل گچبری ازقبیل دم بر، نقاله، پرگار،بومخواروکاردک ، طرح مورد نظررا می برند. برای نقش اندازی روی سطح گچی می توانند عیناَ نقش را روی سطح گچی آماده بکشند و یا اینکه ازراه "گرته زنی" نقش راروی سطح پیاده می کنند.

پنبه آبزنی

1- در عمل گچ‌بری بوجود آمدن زائده‌هایی به نام پلیسه اجتناب ناپذیر می‌باشد. این خلل و فرجها و ناهمواریها توسط پنبه کاملاً نرم و بدون داشتن هر زائده‌ای در پنبه کاملاً خیس و به آرامی ‌بر سطح گچ‌بری کشیده می‌شود.

2-در مواردی که خلل و فرجها و کرموهایی بر سطح گچ‌بری بوجود می‌آید در این حالت گچ کشته سفت با انگشت در محل کرموها کشیده می‌شود، سپس با پنبه خیس بر سطح کرموها کشیده می‌شود که این عمل سبب اصلاح و پرداخت کامل حرکات بریده شده طرح می‌شود.

آسیب شناسی گچ :

برای پاک کردن نقاشی های نفیس روی گچ ،در گذشته از آمونیاک استفاده می شد که به آن آسیب وارد می کرده است.امروزه بجای آمونیاک از دی متیل فرم آمید استفاده می شود.

اگر در گچبری ترک داشته باشیم، درمحل ترک با تزریق پلی وینیل استات + کازئبنات کلسیم ، استحکام بخشی می کنیم.

اگر گچبری طبله کرده باشد و مقدار این طبله زیاد باشد، اول روی قسمت طبله شده را برای استحکام یک لایه پارالوئید می کشند و تزئینات را به کمک اهرم هایی نگه می دارند تا فرو نریزند، سپس پشت آن را کاملا تمیز کرده ،فضای خالی را با خرده چوب و چسب و پریمال پر می کنند،بعد تا جایی که امکان داشته باشد و موجب تخریب گچبری ها نشود ،سعی می شود بوسیله همین جک ها و اهرمهای مکانیکی قسمتهای طبله کرده را به جای اولیه خود باز گردانند.

منابع و ماخذ:

مصالح ساختمانی،احمد حامی،انتشارات دانشگاه تهران،چاپ شانزدهم،1384

مصالح ساختمانی،آژند، اندود ،آمود در بنا های کهن ایران-مهندس زهره بزرگمهری-انتشارات تعاون میراث فرهنگی و گردشگری

مصالح شناسی -سیاوش کباری ، انتشارات دانش وفن

معماری ایران(اجرای ساختمان با مصالح سنتی) - حسین زمر شیدی –انتشارات زمرد

تکنولوژی گچکاری و گچ بری - مرتضی مطیفی فرد – موسسه فرهنگی تکوک زرین

معماری ایران(مصالح شناسی سنتی)حسین زمر شیدی – انتشارات زمرد