ایران‌بوم

به اعتقاد دیرین شناسان دو خانواده مهم گوشتخواران یعنی گربه‌سانان و سگ‌سانان، دارای منشأ مشترکی هستند و حدود 50 میلیون سال پیش از یک جد مشترک جدا شده‌اند، چرا که سنگواره‌هایی که ویژگی‌های هر دو خانواده را داشتند، تقریباً مربوط به این زمان بودند. دانشمندان با بررسی تفاوت‌های کمی در ژن‌ها و توالی‎ DNA ‎در سگ سانان و گربه سانان، توانسته‌اند برآورد کمی مناسبی از جهش‌هایی که در این دو خانواده در طول 40 میلیون سال گذشته رخ داده را مشخص کنند.‏‎ ‎

بیشتر پژوهشگران بر این عقیده هستند که گربه‌ای با نام‎ Pseudaelurus ‎که حدود 9 تا 20 میلیون سال پیش می‌زیسته آخرین جد مشترک گربه سانان امروزی بوده است (البته لازم به ذکر است که‎ Pseudaelurus ‎‏ نخستین گربه نیست، گربه‌های دندان خنجری به حدود 35 میلیون سال پیش باز می‌گردند ولی تمامی نوادگان آنها منقرض شده‌اند). مطالعات مولکولی اخیر مبین آن است که تمامی گربه‌های امروزی از یکی از چندین گونه‎Pseudaelurus ‎ که حدود 11 میلیون سال پیش در آسیا می‌زیسته، تکامل یافته‌اند‎.‎

حدود 4 تا 6 میلیون سال پیش اشتقاق تدریجی گربه‌های بزرگ و متوسط جثه آغاز شد و حدود 8/1 تا 8/3 میلیون سال پیش منجر به ظهور گربه‌های بزرگ، از جمله پلنگ شد. پلنگ‌ها در بخش‌های وسیعی از قاره آسیا پراکنده شده‌اند و از طریق پل‌های زمینی دو سر دریای سرخ به آفریقا رفته و تمامی زیستگاه‌های قابل سکونت این قاره سیاه را به اشغال خود درآورند.‏

‎ ‎

رده‌بندی پلنگ

پلنگ یکی از 37 گونه گربه سانان دنیا محسوب می‌شود (البته برخی از متخصصین اعتقاد دارند که این خانواده 36 عضو دارد). اعضای این خانواده در تمامی نقاط جهان به جز استرالیا، قطب شمال و قطب جنوب زندگی می‌کنند. در گذشته در ایران 10 گونه گربه سان زندگی می‌کردند که با انقراض شیر ایرانی و ببر خزر، امروزه پلنگ بزرگ جثه‌ترین گربه سان کشور محسوب می‌شود. با این اوصاف وضعیت رده‌بندی پلنگ ایرانی به طور خلاصه به قرار زیر است:‏

شاخه: مهره‌داران (‏Vertebrata‏)‏‎ ‎

‎ ‎رده: پستانداران (‏Mammalia‏)‏

راسته: گوشتخواران (‏Carnivora‏)

خانواده: گربه‌سانان (‏Felidae‏)‏

زیرخــانواده:‏‎ ‎گربـــه‌های بـــزرگ (‏Pantherinae‏)‏

جنس: پلنگ (‏Panthera‏)‏

گونه:‏‎ ‎پلنگ (‏pardus‏)‏

زیرگونه:‏‎ ‎ایرانی (‏saxicolor‏)‏

براساس حوزه پراکنش جغرافیایی و تغییرات ظاهری، از گذشته تاکنون پلنگ همواره مورد توجه متخصصین رده‌بندی بوده است و به دلیل حوزه انتشار وسیع و تنوع رنگ و خال‌ها، تا 27 زیرگونه (13 زیرگونه در آفریقا و 14 زیرگونه در آسیا) شناسایی و طبقه‌بندی شده‌اند ولی مطالعات ژنتیکی در یک دهه اخیر مبین آن بوده است که پلنگ‌های سرتاسر دنیا متعلق به 9 زیرگونه که عبارت هستند از:‏

‏1‏‎ ‎‏- پلنگ آفریقایی‎ P.p.pardus ‎

‏2- پلنگ عربی‎ P.p.nimr ‎

‏3- پلنگ آمور یا خاور دور‎ P.p.orientalis ‎‏4- پلنگ شمال چین‎ P.p.japonensis ‎

‏5- پلنگ جنوب چین‎ P.p.delacouri ‎

‏6- پلنگ جاوه‎ P.p.melas ‎

‏7- پلنگ سری لانکا‎ P.p.kotiya ‎

‏8- پلنگ هندی‎ P.p.fusca ‎

و پلنگ ایرانی‎ P.p.saxicolor ‎که از هندوستان به طرف غرب آسیا، تمامی پلنگ‌ها را شامل می‌شود (به استثنای شبه جزیره عربستان)‏

‎ ‎

پراکنش جهانی پلنگ‏

در میان گربه سانان بزرگ دنیا، پلنگ از گسترده‌ترین پراکنش جغرافیایی برخوردار است. در گذشته در شمال آفریقا و همچنین عمده قسمت‌های جنوب صحرای بزرگ آفریقا وجود داشت. خارج از آفریقا، گستره پراکنش پلنگ به سمت شرق تا آسیای صغیر، ایران، هندوستان، سری لانکا، آسیای جنوب شرقی، چین، تبت و خاور دور و روسیه امتداد داشت ولی امروزه محدوده پراکنش آن بسیار محدودتر شده است.‏

بقایای سنگواره‌های پلنگ در نهشته‌های پلئیستوسن در سرتاسر اروپا، خاورمیانه، هندوستان، جاوه و آفریقا یافت شده و شواهد سنگواره‌ای نشان از آن دارد که پلنگ‌های جاوه و فلسطین بسیار بزرگتر از ریخت‌های امروزی بوده‌اند. براساس اعلام مجامع جهانی، این گونه را در ایران، افغانستان و پاکستان می‌توان «نادر»، در فلسطین، عمان، عربستان سعودی، قفقاز، یمن و ترکمنستان «درمعرض خطر» و در عراق، کویت، لبنان، قطر، ترکیه، امارات عربی متحده، اردن و سوریه «منقرض شده» طبقه بندی کرد. عراق نیز از کشورهایی بوده است که تا همین اواخر وجود پلنگ در آن مشکوک بود ولی با کشته شدن یک پلنگ در اثر برخورد با مین ضدنفر در سال گذشته در سلیمانیه، حضور پلنگ در آن دوباره قطعی شد.‏پراکندگی پلنگ در ایران بسیار قابل توجه است، تمامی استان‌های ایران میزبان این گربه بزرگ هستند، هر چند که هنوز بررسی‌های بیشتری برای کسب اطمینان از حضور پلنگ در استان همدان نیاز است.‏

‎ ‎

زیستگاه‌های مهم پلنگ ایران

منطقه حفاظت شده البرز مرکزی شمالی، پارک ملی توران، پارک ملی تندوره، پارک ملی ساریگل، پارک ملی کلاه قاضی، پارک ملی بمو، پارک ملی کویر، پارک ملی گلستان و منطقه حفاظت شده بیرک زیستگاه پلنگ ایرانی هستند.

وضعیت جهانی پلنگ

وضعیت پلنگ در مناطق مختلف دنیا بسیار متضاد است. به طوری که در برخی بخش‌های گستره پراکنش این جانور «به شدت در خطر» انقراض است، حال آن که در برخی نقاط دیگر به عنوان یک آفت شمرده می‌شود. در فاصله سال‌های 1974 تا 1982، تمامی پلنگ‌ها به عنوان آسیب پذیر در لیست سرخ طبقه بندی شده و تجارت بین المللی پلنگ ممنوع اعلام شد. با این حال، از سال 1983 به چندین کشور آفریقایی اجازه داده شد که تعداد محدودی مجوز شکار تروفه پلنگ صادر کنند. پلنگ درحال حاضر در ضمیمه شماره 1 ‏CITES‏ قرار دارد و برای 13 کشور آفریقایی سهمیه‌ای به میزان 2590 قلاده پلنگ در سال برای شکار توسط شکارچیان صادر می‌شود. این جانور در حال حاضر به عنوان یک گونه حمایت شده در کشور است و شکار آن قاچاق محسوب می‌شود. از نظر اتحادیه جهانی حفاظت، وضعیت پلنگ ریسک کم/نزدیک به تهدیدشده(LR/nt – Near Threatened‏ ) است، ولی در سطح خردتر اگر وضعیت هر زیرگونه به صورت مجزا مورد بررسی قرار گیرد، در بسیاری از مناطق در حال نابودی است. زیرگونه پلنگ ایرانی «در معرض خطر» انقراض طبقه‌بندی شده و به هیچ وجه به وفور پلنگ در آفریقا یا هندوستان نیست. در مورد وضعیت جمعیت پلنگ در آفریقا آمار دقیقی وجود ندارد و بیشترین آماری که ذکر می‌شود، حدود 000/700 قلاده پلنگ در قاره آفریقا است که با استفاده از مدل سازی آماری چنین آماری ارائه شده است. در هندوستان، بر اساس اندازه‌گیری ردپاها که در سال 2001 انجام گرفت، 9844 قلاده پلنگ برآورد شد. در کشورهای عربی، زیرگونه‌ای از پلنگ زیست می‌کند که از سایر زیرگونه‌ها کوچک جثه‌تر است و جمعیت آن در سرتاسر شبه جزیره عربستان، کمتر از 200 قلاده است، ولی بدون شک، درمعرض خطرترین زیرگونه پلنگ دنیا، پلنگ آمور یا خاور دور است. از این زیرگونه که در بخش‌های شرقی سیبری و همچنین کره زیست می‌کند، فقط جمعیت کوچکی باقیمانده که مهمترین زیستگاه آن در روسیه سال‌ها است که از 35 قلاده فراتر نرفته است.‏

پراکنش پلنگ در ایران

در سال 2005 برآورد شد که کمتر از 1300 قلاده پلنگ در غرب آسیا در محدوده‌ای که قفقاز، ترکمنستان، جنوب روسیه، پاکستان، افغانستان و ایران را در برمی گیرد، زیست می‌کند. نکته قابل توجه آن که حداقل 60 تا 70 درصد این جمعیت، در داخل مرزهای ایران است. ایران بدون شک آخرین قلمرو زیست برای پلنگ ایرانی در غرب آسیا به شمار می‌رود.‏

بیش از 30 درصد جمعیت پلنگ در ایران، در شمال شرقی کشور وجود دارد. استان‌های خراسان رضوی و شمالی، گلستان، مازندران و سمنان هنوز بیش از بسیاری از دیگر استان‌ها پلنگ دارند. در جنوب، فارس را باید پرجمعیت‌ترین استان کشور در نیمه جنوبی کشور دانست. در جنوب شرقی کشور، اطلاعات بیشتری در خصوص وضعیت و پراکنش پلنگ در استان پهناور سیستان و بلوچستان در سال‌های اخیر بدست آمده و حداقل 5 منطقه در سرتاسر این استان، زیستگاه پلنگ است. در شمال شرقی ایران، آذربایجان شرقی متراکم‌ترین استان از نظر پلنگ است و منطقه کیامکی شناخته شده‌ترین زیستگاه این استان است. در مرکز ایران، شهرستان بافق یزد معتبرترین زیستگاه این گربه سان در میان استان‌های کویر مرکزی (مانند اصفهان و یزد) است. ولی اطلاعات موجود درباره بزرگترین گربه سان ایران از غرب کشور بسیار ضعیف است. درباره پلنگ کرمانشاه و کردستان کمتر سخن گفته شده و به نظر می‌رسد ایلام از این نظر اطلاعات بیشتری را در دسترس دارد. در جنوب، استان‌های هرمزگان، بوشهر و خوزستان، پیش از آن که آخرین انشعابات زاگرس وارد جلگه‌های ساحلی شوند، می‌توان آثاری را از پلنگ‌ها مشاهده کرد. در مجموع، شاید به جرأت بتوان گفت که بیشتر مناطق کوهستانی و جنگلی کشور زیستگاه پلنگ بوده و عمدتاً هستند و تقریباً تمامی استان‌های کشور در حوزه پراکنش این جانور قرار دارند.‏

ادامه دارد...