ایران‌بوم

همه اجزای جهان هستی ضمن ایفای نقشی که هر یک به عهده دارند، با یکدیگر در تعامل به سر می برند و در کنار هم یک مجموعه عظیم و در عین حال هماهنگ را به وجود آورده اند. این مجموعه چنان دقیق و حساب شده طراحی شده که هر گونه تغییر در هر یک از این اجزاء به هم خوردن تعادل و موازنه کل این مجموعه را در پی خواهد داشت. خداوند در قرآن بارها به این نظم، هماهنگی و توازن با بیان های مختلف اشاره نموده است:
إِنَّا کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ( قمر /49).
همانا ما هر چیزی را به اندازه آفریدیم.
وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً ( فرقان/2).
و هر چیز را بیافرید و آن را اندازه نهاد، اندازه ای درست و تمام.

« این آیه بیانگر این مطلب است که تدبیر همه امور در ید قدرت خداوند است؛ پروردگار جهانیان که هم در آفرینش و هم در تقدیر امور یکتاست و شریکی ندارد و اینکه خلقت و آفرینش در این جهان به واسطه علل و اسبابی انجام می پذیرد که قبل و همزمان با شیء هستند و این امر مستلزم ارتباط اشیاء با یکدیگر است، به گونه ای که وجود هر شیء و آثار وجودی آن، دسته ای از علل و عوامل را قبل و همزمان با آن مقدر می سازد و تقدیر وجود هر شیء هم وابسته به تقدیر علت های قبل و مقارن با آن است. حوادثی که در عالم جاری است، بر نظام مشهودی استوار است که تابعی است از علل و اسباب پیش و همزمان با آن. و از آنجا که خالق هستی یکتاست، پس هیچ مدبری جز او وجود ندارد و تدبیر همه امور با اوست» . (1) خداوند، خالق همه چیز است و همه چیز را سامان بخشیده است و این خلقت به شکل و اندازه ای است که مصلحت اقتضا می کند و هیچ خلل و تفاوتی در آن وجود ندارد. (2) او هر چیز را به مقتضای حکمت خدایی خویش خلق کرده و از سر اعتدال و تعادل، بعضی را در تناسب با یکدیگر قرار داده است. (3)
انسان تنها موجودی است که قادر است موازنه طبیعت را بر هم زند و حیوانات هر چه درنده و عظیم الجثه باشند، قادر به دخالت در این تعادل طبیعی نیستند. انسان با دخل و تصرف در محیط و جابه جایی ها و کم و زیاد کردن عوامل زیست محیطی که منجر به اخلال در نظم و تعادل محیط زیست می گردد، بیش از همه خود را دچار مشکلات ناشی از آفات گیاهی و بیماری های حیوانی قرار می دهد. مطلب زیر مثال گویایی است که اهمیت حفظ موازنه و کنترل طبیعی حاکم بر هستی را به خوبی نشان می دهد:
سال ها قبل کشاورزان استرالیایی گیاه کاکتوس را که بومی آن منطقه نبود، در کنار نرده های مزارع خود کاشتند. مدتی نگذشت که کاکتوس ها سطح زیادی از این کشور- به اندازه سطح جزیره انگلستان- را فرا گرفتند. به طوری که زراعت ها از بین رفت و امر کشاورزی در آن منطقه مختل شد و تلاش های مردم در کنترل این وضعیت مؤثر واقع نشد و مجبور به خروج از روستای خود شدند. « سپاه بی صدا و لجوج کاکتوس ها » به مرور استرالیا را در تصرف خود در می آورد تا اینکه دانشمندان و محققین پس از مطالعات و جستجوی فراوان حشره ای را یافتند که منحصراً از ساقه و برگ ها و اندام های کاکتوس تغذیه و به سهولت زاد و ولد می کرد. آن ها با استفاده از پراکندن این حشره در منطقه موفق به حل مشکل به وجود آمده شدند. با معدوم شدن کاکتوس ها، حشرات همه به جز عده کمی که کاکتوس های باقی مانده را کنترل می کردند از بین رفتند. (4)
خداوند در آفرینش جهان تمامی ذرات عالم را به اندازه و در تعادل با سایر اجزاء هستی خلق کرده، سپس آن ها را در مسیر صحیحی که برای آن ها منظور شده هدایت می کند:
قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى‌ ( طه /50).

گفت: پروردگار ما آن [ خدای ] است که به هر چیزی آفرینش- وجود خاص- آن را داد و سپس راه نمود و طبیعت و گیاهان نیز از این قاعده مستثنی نیستند و هر رویشی از زمین، محاسبه شده و در توازن با سایر اجزاء هستی است:
وَ الْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَ أَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ وَ أَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ مَوْزُونٍ‌ ( حجر / 19).
و زمین را گستردیم و در آن کوه های استوار افکندیم و در آن از هر چیز سنجیده و به اندازه رویانیدیم.

درباره معنای « موزون » نظرات مختلفی وجود دارد. از ابن عباس نقل شده که « موزون به معنی از هر چیز به مقدار معلوم و تعیین شده می باشد ». (5) عده ای نیز آن را به معنای هر چیزی که دارای وزن است، مثل طلا، نقره، آهن و فلزات و ... دانسته اند. (6) البته سید مرتضی این نظر را رد کرده و معتقد است که ظاهر آیه خلاف این مطلب را می گوید و منظور از موزون مقداری است که به اندازه نیاز باشد، نه کم و نه زیاد، آن هم زیادی که مضر و بیهوده باشد. مثلاً می گویند سخن و رفتار فلانی موزون است یعنی در کلام و رفتارش افراط و تفریط ندارد. (7)
طنطاوی درباره این آیه می گوید:
ای آیه یکی از بدایع قرآن و معجزه ای از اعجاز علمی آن و حکمتی آشکار و شگفت است. این تفسیر در نظام عالم متجلی است و وزن و میزان و محاسبه و نیکو قرار گرفتن هر چیز در جای خود از اختصاصات این جهان و هستی است که در کتاب خداوند آمده است. و همین بس که در سوره الرحمن آمده : و وُضِعَ المیزان. الاّ تَطغَوا فیِ المِیزانَ.

خداوند ستارگان را در گردش، وضع، حرکات و نورشان معین کرده، عناصر را با مقادیر تعیین شده و در نسبت های مشخص نسبت به یکدیگر قرار داد چنانکه گویی صف های منظمی هستند همان گونه که در سوره مؤمنون آمده است: وَ أنبَتنا فیها مِن کُلِّ شَیءٍ مَوزُون. (8)

ال. سی. ویفلین، (9) متخصص فیزیولوژی گیاهی، نمونه ای از تعادل و توازن در طبیعت را این گونه بیان می کند: نوعی سرو سرخ در دره کنس تیوت (10) می روید که برگ های آن مواد آهکی را به مقدار زیادی جذب می کند. از طرفی، نوعی کرم خاکی نیز در آن منطقه وجود دارد که با ولع، برگ های سرو سرخ را می خورد و املاح کلسیم را دفع می کند و این املاح دفع شده در خاک دوباره مورد استفاده سایر گیاهان قرار می گیرد. (11) لذا موازنه طبیعت مانع از خروج جهان خلقت از تعادل حاکم بر آن شده است و تدبیر الهی به زیبایی و بدون هیچ خللی چرخ هستی را به گردش در می آورد.
میان عالم گیاهان و حیوانات که مکمل یکدیگرند، موازنه عجیبی وجود دارد. حیوانات و از جمله انسان به تنفس خود اکسیژن هوا را جذب کرده و دی اکسید کربن را که یک گاز خفه کننده است وارد هوا می کنند. در حالی که گیاهان به عکس عمل کرده و در مقابل نور خورشید، دی اکسید کربن هوا را گرفته و اکسیژن تولید می کنند. طبق محاسبات دانشمندان، گیاهان روی زمین در هر سال 150 میلیارد تن کربن را با 250 میلیارد تن هیدروژن ترکیب کرده، 400 میلیارد تن اکسیژن در هوا آزاد می سازند که بخش عمده ای از این واکنش توسط جلبک های میکروسکپی که در زیر اقیانوس ها زندگی می کنند انجام می پذیرد. اگر این عمل گیاهان نبود، به دنبال تنفس انسان ها و حیوانات، در مدت کوتاهی اکسیژن جو پایان می پذیرفت. متقابلاً در صورت عدم تنفس حیوانات و انسان ها، گیاهان با کمبود دی اکسید کربن مواجه می شدند و در نتیجه حیات در روی زمین از بین می رفت. (12)
ساختمان اصلی بدن همه گیاهان و رستنی ها مانند درختان، جنگل ها، بوته ها و خزه ها ترکیبی است از آب و کربن. حیوانات کربن دفع می کنند و گیاهان کربن را جذب و اکسیژن دفع می نمایند. اگر این دو عمل موجودات زنده زمین متوقف می گردید، همه ی اکسیژن توسط حیوانات و یا همه کربن ها توسط گیاهان مصرف می شد و در نتیجه به هم خوردن توازن در طبیعت، هر دو گروه منقرض می شدند. این در حالی است که جانوران و انسان ها به مقدار کمی دی اکسید کربن نیاز دارند همان طور که گیاهان به کمی اکسیژن!(13)
گیاهان به نوعی یکی از اجزای محیط زیست، نقش بسزایی در این توازن دارند. در واقع جنگل های طبیعی یکی از انواع بوم سازگان هستند که بخش مهمی از سیستم زیست کره (14) یا محیط زیست انسانند که ضمن تأثیرگذاری بر سایر بوم سازگان های جهان هستی و محیط، از آن ها تأثیر می پذیرند. (15) برای مثال از دست رفتن درختان حاشیه رودخانه توسان در آریزونا، در اثر پمپاژ آب های زیرزمینی، موجب از بین رفتن استحکاماتی شده که ریشه های آن ها برای بستر رودخانه فراهم می کرد و آسیب پذیری بستر رودخانه را در مقابل فرسایش بالا می برد. در پی این نابودی درختان، سیل با تغییر مسیر آبراه ها، به جاده ها، پل ها و ساختمان ها آسیب زیادی وارد کرد. (16)

مبارزات بیولوژیک در طبیعت که امروزه پس از استفاده از سموم و مواد شیمیایی گوناگون و به کارگیری روش های مختلف مبارزه با آفات و بیماری های گیاهی، مورد توجه و اقبال بسیاری از محققین و متخصصین علوم کشاورزی قرار گرفته است، نمونه بارز دیگری از موازنه حاکم بر طبیعت است. انسان طی سال ها و به دنبال صنعتی شدن جوامع، با دخل و تصرف های نابجای خود در محیط زیست و طبیعت موجبات بر هم زدن تعادل آن را فراهم کرد و پس از مدتی در دام طغیانگری خود گرفتار آمد. سپس برای رهایی از این معضل دست به دامن مواد شیمیایی و سنتزی گردید که هر چند در وهله اول وی را تا حدودی در گریز از این مشکل یاری کردند اما پیامدهای سوء و ناخوشایندی به دنبال داشتند که موجب شد این شکاف ایجاد شده در نظام متعادل هستی عمیق تر گردد. به همین دلیل محققین بر آن شدند تا راهکاری هماهنگ و همسو با چرخه محیط زیست بیابند که نتایج حاصل از این تحقیقات، منجر به بازگشت انسان به دامان طبیعت گردید. تا جایی که برای مبارزه با آفات و عوامل بیماری زای گیاهان، از الگوهای طبیعی موجود در هستی بهره گرفتند. به عنوان مثال Chrysanthemum گیاهی است از cineraiaefilumخانواده کاسنی که کاپیتول ها و ساقه های گلدار و برگ دار این گیاه حاوی ماده ای است به نام پیرتر، که از خشک کردن اندام های گیاه به دست می آید. گرد پیرتر دارای خاصیت سمی برای بسیاری از حشرات و جانوران خونسرد است و جالب اینکه سمیت این ماده در مورد انسان و جانوران خونگرم بسیار کم است. از این گرد نخستین بار در کشاورزی و برای از بین بردن آفات مو، سبزی ها و درختان میوه استفاده شد و پس از مشاهده نتیجه مثبت آن به تدریج برای نابود کردن شته ها، شپش، کک و مگس نیز به کار برده شد. امروزه این گیاه در صنعت، برای تهیه ماده مؤثری به نام پیرترین (17) که یک حشره کش قوی است استفاده می شود. (18)

هر چه در این جهان هستی و طبیعت زیبا جستجو و مطالعه شود، بیشتر و بهتر مفهوم این آیه شریفه آشکار می گردد که:
الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ ( ملک / 3 ).
آن که هفت ملک آسمان را مطابق- یا بر - یکدیگر بیافرید. در آفرینش خدای رحمان هیچ تفاوت- اختلاف و خلل و بی نظمی- نمی بینی. پس دیگر بار دیده را بگردان و بنگر، آیا هیچ شکافی- خلل و نقصی- می بینی؟
امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در این باره چنین می فرمایند:
قَدَّرَ ما خَلَقَ فَأحکَمَ تَقدیرَهُ وَ دَبَّرَهُ فَألطَفَ تَدبیرَهُ و وجَّهَهُ لِوَجهَتِهِ فَلَم یَتَعَدَّ حُدُودَ مَنزِلَتِهِ وَ لَم یَقصُر دُونَ الاِنتَهاءِ إِلَی غَایَتِهِ وَ لَم یَستَصعِب إِذ أُمِرَ بِالمضِیِّ عَلَی إِرادَتِهِ.
آنچه را آفرید با اندازه گیری دقیقی استوار کرد، و با لطف و مهربانی نظمشان داد، و به خوبی تدبیر کرد. هر پدیده را برای همان جهت که آفریده شد به حرکت درآورد، چنان که نه از حد و مرز خویش تجاوز نماید و نه در رسیدن به مراحل رشد خود کوتاهی کند، و این حرکت حساب شده را بدون دشواری به سامان رساند تا براساس اراده او زندگی کند. (19)

رابطه گیاه با هوا

خداوند در قرآن تأکید فراوانی بر وجود نظم در جهان و پدیده های طبیعی و هماهنگی و تعامل بین این پدیده ها و هدفمندی نظام خلقت نموده است:
الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّى‌ وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدَى‌ (اعلی 2-3).
آن که آفرید- آفریدگان را - و راست و هموار ساخت- سامان بخشید. و آن که اندازه کرد پس راه نمود.
خداوند « هر شیء را که خلق نمود بر مقادیر مخصوص و حدود معینی در ذات، صفات و افعالش قرار داد و به اسبابی که متناسب با این مقادیر و اندازه ها باشد تجهیز کرد، سپس آن ها را به سوی آنچه برای آن ها تقدیر شده هدایت نمود ». (20)
وَ کُلُّ شَیْ‌ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ (رعد/8)
و هر چیزی نزد او به اندازه است.
« قدر » و « تقدیر » به معنای بیان کردن کمیت یک چیز است و می گوییم: قدَّرته و قدَرته ( وزن آن را معین کردم )، قدَّره هم یعنی او را قدرت بخشید. خداوند اشیاء را به دو صورت تقدیر می کند:
الف) با قدرت بخشیدن به اشیاء.
ب) اینکه شیء را به شکلی خاص و به مقدار معینی که مطابق با حکمت الهی است قرار دهد. (21)
خداوند، جهان هستی و اجزای آن را به اندازه و با مقادیر حساب شده آفرید، سپس هر یک را در مسیری که برای آن تعیین کرده هدایت نمود تا رسالت خود را در این مجموعه دقیق و متعادل به انجام برسانند.
گیاهان که یکی از اجزای مهم طبیعت و محیط زیست به شمار می روند، با عوامل زیست محیطی دیگر در ارتباط و تعاملند. هوا یکی از منابع اصلی محیط زیست است که با گیاهان ارتباط تنگاتنگی دارد، به طوری که سایر موجودات زنده، حیات خود را مرهون این همکاری و مشارکتند.

گیاهان و تنفس

اصلی ترین عمل حیاتی و نشانه زندگی در انسان و حیوانات، عمل تنفس است که با جذب اکسیژن و دفع دی اکسید کربن صورت می گیرد، در نتیجه برای انجام این عمل و زنده ماندن، نیاز به مقدار قابل توجهی گاز اکسیژن دارند. به عبارتی اکسیژن مهم ترین نیاز انسان و حیوان است و این نیازمندی تا آخر عمر و در هر حالتی با آن ها همراه است. از طرفی بالا رفتن میزان دی اکسید کربن در هوا، موجب اختلال در ترکیبات جوی شده سلامت انسان، جانوران و محیط زیست را تهدید می کند. تدبیر حکیمانه الهی به وسیله گیاهان این مسئله را در نهایت ظرافت و زیبایی حل نموده است. خداوند در قرآن گیاهان را « مَتَاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعَامِکُمْ‌ » خوانده است:
أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَ مَرْعَاهَا وَ الْجِبَالَ أَرْسَاهَا مَتَاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعَامِکُمْ‌ ( نازعات/ 33- 31 ).
[ و ] از آن آبش و گیاهانش- یا چراگاهش- را بیرون آورد. و کوه ها را [ بر آن ] استوار و پابرجا گردانید تا شما و چهارپایانتان را بهره مندی و کالایی باشد.
فَأَنْبَتْنَا فِیهَا حَبّاً وَ عِنَباً وَ قَضْباً وَ زَیْتُوناً وَ نَخْلاً وَ حَدَائِقَ غُلْباً وَ فَاکِهَةً وَ أَبّاً مَتَاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعَامِکُمْ‌ عبس/ 32- 27 )

پس در آن دانه ها رویانیدیم و انگور و سبزی و درخت زیتون و خرما و بوستان های پردرخت و میوه و علف، تا برخورداری باشد برای شما و چهارپایان شما.
«مَتاع » از نظر لغوی یعنی « هر چیزی که انسان به واسطه آن احتیاجاتش را برطرف می کند » (22) و آن را « انتفاع ممتدالوقت » نیز گفته اند. (23) تقریباً همه مفسران، متاع را بهره و منفعت معنی کرده اند. (24) گفته شده متاع آن چیزی است که انسان از آن بهره می برد و مقدار و مدت زمان استفاده در آن مطرح نیست. هر چه در آسمان است و هر چه از زمین خارج شود به منظور استفاده انسان و چهارپایان است، که خود چهارپایان هم مورد بهره برداری انسان هستند. (25)

با توجه به معنای متاع که برطرف کننده نیاز، آن هم به صورت پیاپی است، همچنین با توجه به اینکه تنفس اصلی ترین عمل حیاتی انسان و حیوانات است، می توان گفت تأمین اکسیژن مورد نیاز برای تنفس، یکی از مصادیق متاع است.

عموم دانشمندان معتقدند که در طول تاریخ زمین، فتوسنتز گیاهی منشأ تأمین اکسیژن هوا بوده است. فتوسنتز یکی از بزرگ ترین فرآیندهای بیوشیمیایی روی زمین است که طی آن، پس از اینکه هوا به داخل فضای بین سلولی برگ ها جریان پیدا کرد، گیاه دی اکسید کربن هوا، انرژی خورشیدی و آب را دریافت کرده، پس از یکسری فعل و انفعالات، مواد آلی ( هیدرات های کربن مورد نیاز گیاه ) و اکسیژن تولید می کند. (26) به طور مثال یک درخت راش با ارتفاع 25 متر در هر ساعت 1/7 کیلوگرم اکسیژن تولید می کند و در همان زمان 2/53 کیلوگرم دی اکسید کربن مصرف می کند. این مطلب نشان دهنده تأثیر درختان در پالایش هوا از آلودگی های حاصل از دی اکسید کربن و نیز دلیل تلطیف هوا توسط گیاهان و جنگل هاست. در یک روز آفتابی و در شرایط متعادل اکولوژیک، برای تأمین اکسیژن مورد نیاز یک فرد 25 مترمربع از سطح برگ های درختان لازم است، که میزان اهمیت گیاهان را در حفظ سلامت انسان و محیط زیست مشخص می نماید. مقدار اکسیژن آزاد شده نسبت به سطح برگ ها متغیر است، لذا درختان پهن برگ به خاطر مساحت بیشتر برگ هایشان اکسیژن بیشتری را آزاد می کنند ولی به دلیل دائمی بودن برگ ها در درختان برگ سوزنی این کمبود آزادسازی اکسیژن جبران می شود. (27) طنطاوی مکانیسم تنفس گیاهان و فتوسنتز را به تفصیل شرح داده، از آن با عنوان تعامل بین گیاه با انسان و سایر موجودات یاد کرده (28) و در جای دیگر فتوسنتز و موازنه اکسیژن و دی اکسید کربن در هوا را مطرح می کند. (29) با افزایش روزافزون co2 کره زمین، به خصوص در شهرهای بزرگ، اهمیت این ویژگی و قابلیت مهم گیاهان که جذب دی اکسید کربن و افزایش اکسیژن هواست، به خوبی آشکار می گردد.

تصفیه کننده هوا

در تفسیر اطیب البیان ذیل آیه 31 سوره نازعات، به نقش گیاهان در تلطیف هوا اشاره شده است. (30) گیاهان علاوه بر جذب دی اکسید کربن جو قادرند سایر آلاینده های هوا مانند گازهای دی اکسید گوگرد و فلوئور که سمی هستند و دیگر گازهای متصاعد شده از واحدهای صنعتی را، که عامل مهمی در آلوده کردن هوا و محیط زیستند، در نسوج و برگ های خود جذب کنند. به این ترتیب جنگل ها به مثابه فیلترهای تصفیه کننده در پالایش هوا نقش عمده و مؤثری دارند. نتایج حاصل از تحقیقات نشان می دهد درختان و جنگل ها قادرند حتی تا پنجاه درصد میزان رادیواکتیو موجود در هوا را که به صورت غبار است جذب کنند. این امر ضرورت وجود درختان و جنگل کاری در حوالی نیروگاه های هسته ای را آشکار می کند. (31) آزمایش های انجام شده نشان می دهد حتی کاهش سی تا شصت درصد از مواد رادیواکتیو موجود در هوا- که توسط درختان و جنگل ها امکان پذیر است- اهمیت بسیاری در حفظ و سلامتی محیط زیست دارد. زیرا اگر مقدار مواد رادیواکتیوی که مرگ و میر را به صد درصد می رساند ، به یک سوم تقلیل یابد، میزان مرگ و میر به پنجاه درصد و اگر به دو سوم تقلیل یابد میزان مرگ و میر به صفر می رسد. (32) همچنین شاخ و برگ گیاهان و درختان، غبار و گرد و خاک جابه جا شده توسط باد را در هوا جذب کرده، موجب تصفیه هوا می شوند. (33)
از دیگر تأثیرات گیاهان، کاهش آلودگی سرب است که رسوب آن در بدن انسان، چه از طریق تنفس و چه از راه دستگاه گوارش، موجب مسمومیت، کم خونی، اختلالات تنفسی و عصبی می گردد. انواع گیاهان با جذب سرب کمک فراوانی به حفظ سلامت محیط زیست و انسان ها می کنند. (34) گیاهان علاوه بر اینکه مستقیماً به پاک سازی هوا از آلاینده ها می پردازند، به طور غیرمستقیم هم در تصفیه هوا از عوامل زیان بار برای موجودات زنده تأثیرگذارند. خداوند در قرآن از آسمان به عنوان « سقفی محفوظ » یاد می کند:
وَ جَعَلْنَا السَّمَاءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ هُمْ عَنْ آیَاتِهَا مُعْرِضُونَ‌ ( انبیا/32).
و آسمان را سقفی نگاه داشته ساختیم و آنان از نشانه های آن رویگردانند.

تقریباً همه مفسرین درباره نقش حفاظتی آسمان اتفاق نظر دارند. آنچه مورد اختلاف آرا در مورد این آیه شده است آن چیزی است که از آن حفاظت می شود. برخی مفسرین گفته اند آسمان ها و فرشتگان از صعود شیاطین و استراق سمع آن ها حفاظت می شود، (35) بعضی هم علاوه بر این عقیده، گفته اند ممکن است منظور این باشد که آسمان از تزلزل و افتادن محفوظ است.(36) عده ای نیز ضمن پذیرش این دو رأی، نظر سومی هم اضافه کرده اند و آن اینکه از تعرض و نقص و انهدام محفوظ گشته است. (37)

از آنجا که سقف پوششی است برای کسانی که زیر آن قرار دارند نه بالای آن، می توان گفت تفسیر اول با کلمه سقف سازگار نیست. (38) در این آیه منظور از آسمان، جوی است که گرداگرد کره زمین را فرا گرفته است و براساس تحقیقات دانشمندان صدها کیلومتر ضخامت دارد. این قشر متشکل از گازها و هوا، با وجود لطافت ظاهری که از آن حس می شود، به قدری محکم و مقاوم است که از ورود و اصابت هر شیء و پدیده مخرب مانند بمباران شهاب سنگ ها به زمین جلوگیری می کند. گاه نیز مانند یک فیلتر عمل کرده، ضمن عبور دادن میزان مناسب نور و گرمای مفید خورشید که برای موجودات زنده زمین لازم است، مانع تابش اشعه های مضر و کشنده آن شده، هوای اطراف زمین را تصفیه می نماید. (39) در تأیید این مطلب که منظور از آسمان، جو است به فرمایش امام صادق (علیه السلام) استناد می شود که به مفضل فرمودند:
فکر فی لون السماء و ما فیه من صواب التدبیر فإن هذا اللو أشد الألوان موافقة و تقویة للبصر. (40)

ای مفضل در رنگ آسمان بیندیش که خدا آن را این چنین آبی آفریده که موافق ترین رنگ ها برای چشم انسان است و حتی نظر کردن به آن دیده را تقویت می کند.
امروز همه این را می دانیم که رنگ آبی آسمان چیزی جز رنگ هوای متراکم شده اطراف زمین نیست، بنابراین منظور از آسمان در این حدیث همان جو زمین است. (41) جو مانند پوششی است که زمین را از سرد و گرم شدن بیش از حد و تابش تشعشعات مضر حفظ می کند. لایه ازن بخش مهمی از جو زمین است که علی رغم مقدار ناچیزش در جو، نقش مهمی در حفظ حیات بر زمین دارد. این لایه مانند یک فیلتر عمل کرده، مانع از عبور اشعه ماوراء بنفش می شود که عامل تهدید کننده زندگی و سلامت موجودات زنده و از جمله انسان است. (42) به طوری که کاهش تراکم و ضخامت این لایه موجب نگرانی محققین و متخصصین محیط زیست شده است لذا می توان گفت این آیه به نوعی به کارکرد جو و لایه ازن اشاره دارد. نکته قابل توجه اینکه مطالعات دانشمندان نشان داده است که گیاهان و جنگل ها نقش عمده و بسزایی در تثبیت لایه ازن دارند. (43)
گیاهان با عمل فتوسنتز ضمن تأمین اکسیژن مورد نیاز جو، جلوی مشکلات ناشی از تراکم دی اکسید کربن در هوا را نیز می گیرند. برای مثال در عصر حاضر، به دنبال احتراق سوخت های فسیلی مقدار زیادی گاز دی اکسید کربن که عامل عمده ایجاد لایه ای به نام دام حرارتی زمین محسوب میشود، در اتمسفر رها می گردد. این لایه مانند یک سپر عمل کرده مانع از بازگشت تشعشعات حرارت زای خورشیدی تابیده شده به زمین می شود و در نتیجه موجب افزایش گرمای متوسط زمین و ایجاد پدیده گلخانه ای (44) می گردد. گیاهان که کار جذب و تثبیت دی اکسیدکربن جو را انجام می دهند و اکسیژن مورد نیاز موجودات زنده را فراهم می کنند، نقش بسیار مهمی در جلوگیری و برطرف کردن چنین پدیده ای دارند. (45)

رابطه گیاه و آب

در قرآن 13 آیه ( بقره/22؛ انعام/99؛ ابراهیم/32؛ نحل/10؛ طه/53؛ حج/63 و 5؛ نمل/60؛ لقمان/10؛ سجده/27؛ فاطر/27؛ زمر/21؛ ق/9) مستقیماً به نزول باران و به دنبال آن رویش گیاهان اشاره دارند که از آن ها به آیات زیر اشاره می شود:
الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیهَا سُبُلاً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِنْ نَبَاتٍ شَتَّى(طه/53)
آن [ خدای ] که زمین را برای شما بستری- فرشی گسترده- قرار داد و در آن برای شما راه هایی پدید کرد، و از آسمان آبی فرستاد، پس با آن انواع گوناگون از گیاهان و رستنی ها را بیرون آوردیم.
وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَرَاکِباً وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنَابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَ غَیْرَ مُتَشَابِهٍ انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ‌ ( انعام/99).
و اوست که از آسمان آبی فرستاد، پس بدان هر چیز روییدنی را برآوردیم، و از آن [ جوانه و ساقه ای ] سرسبز خارج ساختیم که از آن دانه های روی هم چیده بیرون می آوریم. و از شکوفه نخل، خوشه های نزدیک به هم و بوستان هایی از انگور و زیتون و انار، همگون و ناهمگون [ به بار آوردیم ].
در 9 آیه [ نحل /65؛ عنکبوت / 63؛ روم/24؛ فاطر/9؛ زخرف/11؛ جاثیه/5؛ ق/11؛ فصلت/39) نیز زنده شدن زمین پس از بارش باران مطرح شده که به طور غیرمستقیم اشاره به روییدن گیاهان در زمین دارد.
إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنْفَعُ النَّاسَ وَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ بَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ‌ ( بقره/164)
همانا در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمدوشد شب و روز، و کشتی ها که در دریا به سود مردم روان می شوند، و آبی که خدا از آسمان فرو فرستاد و با آن زمین را پس از مردگی اش زنده کرد و از هر جنبنده ای در آن پراکند، و گرداندن بادها و ابر رام شده میان آسمان و زمین، نشانه هایی است برای مردمی که خرد را به کار برند.
برخی مفسرین احیای زمین را به معنی رویش گیاهان در آن دانسته اند. (46) زیرا نشانه زنده بودن زمین، وجود موجودات زنده و تحرک و پویایی در آن است و گیاهان، مهم ترین موجودات زنده خاک هستند. همان طور که آب برای زمین و گیاه حیات بخش است، گیاهان نیز در حفظ آب ها و نزولات جوی نقش دارند. بارش باران سبب رویش گیاهان می شود، سپس گیاهان نقش محافظت از آب را ایفا می کنند. به طوری که با وجود پوشش گیاهی، قدرت جذب و نگهداری آب توسط خاک بیشتر می شود و هر چه از میزان پوشش گیاهی زمین کاسته شود، خاک قدرت جذب و نگهداری آب را از دست داده، موجب گریز آب می گردد که در پی آن، میزان جذب آب توسط خاک و احیای منابع زیرزمینی کاهش یافته است. (47)
وَ نَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُبَارَکاً فَأَنْبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِیدِ (ق/9)
و از آسمان آبی با برکت فرود آوردیم پس بدان بوستان ها و دانه های دروکردنی- مانند گندم و جو و ارزن- رویانیدیم.

گیاهان از طرفی به وسیله ریشه ها در استحکام خاک و جلوگیری از فرسایش آن مؤثرند و از سوی دیگر شاخ و برگ درختان در دریافت آب باران و برگرداندن آن به محیط سهیم هستند که در آیه بالا نیز به هر دو دسته یعنی گیاهان زراعی که در جلوگیری از فرسایش نقش عمده ای دارند و هم درختان که تنظیم کننده های میزان دریافت آب توسط زمین هستند اشاره شده و در ادامه آیه با عبارت « »(48) به زنده کردن زمین از طریق بارش باران و به دنبال آن، رویش گیاهان، اشاره می کند.

درختان با جذب برگاب (49) میزان جریان آب بر روی زمین و رطوبت هوا را کنترل و اصلاح می کنند. زیرا تاج پوش درختان و درختچه ها، از یک سو با تعریق آب، مقدار رطوبت هوا را افزایش می دهند، و از سوی دیگر مانع تأثیر تابش اشعه خورشید و حرکت هوا در تبخیر سطحی خاک شده، رطوبت موجود در خاک را حفظ می کنند. (50) مسئله دیگری که در مورد جریان و تنظیم آب وجود دارد این است که جنگل قادر است حجم قابل توجهی از آب را در خود جذب کند، زیرا مقدار زیادی از آن در اثر تبخیر توسط گیاهان دوباره به هوا برمی گردد و مقداری نیز به داخل خاک نفوذ می کند. وجود پوشش گیاهی و هرموس در جنگل موجب بالا رفتن قدرت جذب و ذخیره آب سطحی می گردد و میزان کمی از آن در سطح خاک جریان پیدا می کند. (51) هر هکتار جنگل قادر است 500 تا 2000 متر مکعب آب را در خود ذخیره کند. به عبارتی توان نفوذپذیری در خاک های جنگلی چهل برابر بیشتر از اراضی غیرجنگلی است. (52)

رابطه گیاهان با زمین

شاید بتوان گفت در میان ارتباطات گیاهان با سایر عوامل طبیعت، نزدیک ترین ارتباط میان گیاه و زمین وجود دارد. زیرا زمین پرورشگاه و موطن اصلی و یکی از منابع مهم تغذیه ای گیاهان است. البته این ارتباط یک تعامل دو جانبه است و گیاه نیز نقش مؤثر و تعیین کننده ای در حفظ خاک و ترکیبات آن دارد. در قرآن آیاتی ( بقره/22؛ ابراهیم /32؛ حج/5 و 63؛ حجر/19؛ طه/53؛ لقمان/10؛ ق/7؛ نمل/60) به طور مستقیم به ارتباط بین گیاهان و زمین اشاره دارند. برای نمونه به آیات زیر اشاره می شود:
وَ الْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَ أَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ وَ أَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ‌ ( ق/7)
و زمین را بگستردیم و در آن کوه های بلند و استوار نهادیم و از هر گونه گیاه زیبا و بهجت انگیز در آن رویانیدیم.
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ(حج/63)
آیا ندیدی که خدا از آسمان آبی می فرستد آنگاه زمین سرسبز می گردد، آری، خداوند باریک بین و آگاه است.

و آیاتی هم ( عنکبوت/63؛ نحل/65؛ روم/19 و 24 و 50؛ فاطر/9؛ فصلت/39؛حدید/17؛جاثیه/5 ) به طور غیرمستقیم و با اشاره به زنده شدن زمین پس از بارش باران و رویش گیاهان، بیانگر ارتباط بین زمین و گیاهان می باشند.
وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیَاهَا لَمُحْیِی الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (( فصلت/39).
و از نشانه های [ قدرت ] او این است که زمین را پژمرده و فرسوده می بینی، پس چون آب بر آن فرستیم بجنبد و بردمد، همانا آن [ خدای ] که آن را زنده کرد زنده کننده مردگان است، که او بر هر چیزی تواناست.
وَ اللَّهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ‌ ( نحل /65 )
و خداست که از آسمان آبی فرو فرستاد پس با آن زمین را پس از مردگی اش زنده کرد. همانا در آن نشانه ای است برای مردمی که بشنوند.
این ارتباط دو طرفه موجب شده تا گیاهان به طرق مختلف در حفظ ترکیبات و ساختار خاک و تأمین سلامت و زیبایی زمین نقش بسزایی داشته باشند. گیاهان مواد خام مورد نیاز خود را از خاک دریافت می کنند و این استفاده دائمی موجب می شود ترکیب عناصر خاک به هم بخورد و حیات خود گیاه نیز به مخاطره بیفتد زیرا گیاه همه مواد خاک را جذب نمی کند و استفاده یک سویه از برخی عناصر، ضمن بر هم زدن ترکیبات خاک، موجب کمبود یا فقدان آن عنصر در زمین می گردد. ولی از سوی دیگر این املاح جذب شده توسط ریشه گیاه، در اثر فتوسنتز در برگ ها به موارد پرورده تبدیل شده، ضمن تأمین رشد گیاه در بافت های آن ذخیره گشته، با مرگ گیاه اندام ها و بافت های آن روی خاک می ریزند و پس از تجزیه توسط میکرو ارگانیسم ها، دوباره به خاک برمی گردند و کمبود این ترکیبات در زمین را جبران کرده، موجب تعادل و توازن ترکیبات در خاک می گردند. (53) این بازگشت عناصر به خاک موجب می شود برخی مواد دیگر نیز که مورد نیاز سایر گیاهان است وارد خاک شود.

مطالعات محققین نشان می دهد که خانواده حبوبات، توانایی اداره چرخه ازت و تثبیت آن در خاک را دارند، این در حالی است که استفاده از کودهای نیتروژنی هزینه بالایی خواهد داشت. به همین دلیل حتی حبوبات می توانند جایگزین مناسبی برای این کودها باشند. (54)

همچنین طبق مطالعات انجام شده ثابت شده که اکثر درختان جنگلی و نیز درختان میوه با قارچ ها در حالت همزیستی زندگی می کنند که موجب افزایش جذب عناصر مورد نیاز خاک می گردد. به عنوان مثال همزیستی درخت کاج با نوعی قارچ به نام Pisolithus tinctorious باعث افزایش جذب فسفر در خاک می شود. این در حالی است که جذب فسفر در کاج های بدون میکوریز کمتر و کندتر صورت می گیرد. (55)
خاک به دلیل خواص و ساختمان فیزیکی ای که دارد به وسیله آب و باد مورد فرسایش قرار می گیرد. فرسایش خاک(56) عبارت است از انتقال لایه های سطحی خاک از منطقه ای به منطقه دیگر که موجب کاهش حاصل خیزی و مقاومت خاک می شود. بررسی های دانشمندان نشان داده است که خاک برای در امان ماندن از فرسایش به وسیله باران و باد، به وجود پوشش گیاهی متشکل از درختان، درختچه ها و گیاهان علفی نیاز مبرم دارد. درختان و درختچه ها با تاجپوش خود ضربات حاصل از قطره های باران را گرفته و در مقابل باد نیز مانند یک دیوار دفاعی عمل می کنند که به اصطلاح به آن ها بادشکن (57) یا دیوار سبز می گویند. گیاهان علفی نیز با تشکیل یک پوشش حفاظتی بر روی خاک و بالا بردن قدرت نگهداری آب در آن، مقاومت آن را در برابر باد و باران افزایش می دهند. (58) پوشش گیاهی در خاک موجب می شود قطرات باران مستقیماً روی ذرات خاک کوبیده نشود و جریان آب نیز در این سطوح در تماس با گیاهان کند می گردد. علاوه بر این، تنه، ساقه، برگ و سایر بخش های پوسیده گیاهان و درختان، مواد آلی را به خاک برگرداند، حاصل خیزی خاک را افزایش می دهند. (59) وقتی خاک پوشش گیاهی خود را از دست می دهد، در معرض مستقیم عوامل کلیمایی قرار گرفته و به دلیل از بین رفتن مواد آلی خاک، ذرات آن فاقد چسبندگی شده، ساختمان ناپایداری پیدا می کند که به سادگی در برابر باد، باران و سایر عوامل از هم پاشیده و ذرات آن در اثر کمترین نیرویی جابه جا می شود. (60)

جایگاه و ضرورت وجود گیاهان و به عبارت دیگر فضای سبز در محیط زندگی انسان ها امری بدیهی است و همان طور که انسان بدون ریه قادر به تنفس و زندگی نیست، محیط زیست هم بدون ریه های سبز خود قادر به ادامه حیات نمی باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1-محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج15، ص 176.
2- ابوجعفر محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج18، ص 137؛ ابواسحاق احمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج7، ص 123؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج3، ص 434.
3- رشید الدین میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج7، ص 6.
4-ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج15، ص 14.
5- ابوجعفر محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج14، ص 11؛ محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج6، ص 326؛ ابوبکر عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ج2، ص 1254؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج19، ص 132؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج6، ص 514؛ عبدالرحمان محمد ثعالبی، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ج3، ص 397؛ ملافتح الله کاشانی، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج5، ص 158؛ اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، ج4، ص 453؛ محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج7، 257؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص 139؛ حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج7، ص 93؛ علی اکبر قرشی، احسن الحدیث، ج5، ص 344.
6- محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج6، ص 326؛ ابوبکر عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ج2، ص 1254؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج6، ص 514؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج3، ص 54؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج11، ص 13؛ ملافتح الله کاشانی، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج5، ص 158، ملامحسن فیض کاشانی، الصافی ج3، ص 104؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص 139؛ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج4، 2134.
7- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج6، ص 541؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص 139؛ محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج7، 257.
8- طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن، ج8، ص 16.
9- L.C. wafleen
10-Cannectiout
11- محمد رضا نوری، بهداشت در قرآن، ص 657.
12- علی اکبر قرشی، /حسن الحدیث، ج3، ص 429.
13- کرسی موریسن، راز آفرینش انسان، ص 35.
14-Biospher
15- هنریک مجنونیان، درختان و محیط زیست.
16- دانیل و کلر بوتکین، شناخت محیط زیست، ص 390.
17- Pyrethrine
18- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج3، ص 131- 134.
19-نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، خطبه 26/91، ص 112.
20- محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج20، ص 265.
21- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج1، ص 657.
22- خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج2، ص 83؛ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج11، ص 14.
23- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج1، ص 757.
24- برای نمونه: مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل، ج4، ص 578؛ محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 261؛ محمود زمخشری، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، ج4، ص 697؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج20، ص 141؛ محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج15، ص 236؛ احمد بن مصطفی مراغی، المراغی، ج30، ص 32؛ عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج13، ص 382؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج26، ص 102.
25-محمد جواد نجفی خمینی، تفسیر آسان، ج18، ص 95.
26-6CO2+6H2o C6H12O6+6O2
27- هنریک مجنونیان، درختان و محیط زیست، ص 365-367.
28- طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن، ج11، ص 18-19.
29 - همان، ج4، ص 86.
30- عبدالحسین طیب، الطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج13، ص 382.
31- محمدرضا مروی مهاجر، جنگل شناسی و پرورش جنگل، ص 141.
32- هنریک مجنونیان، درختان و محیط زیست، ص 361.
33- علی رضا اسدی اتوئی، ارزش های زیست محیطی جنگل، ص 15.
34- همان، ص 159.
35-هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج3، ص 818؛ ملامحسن فیض کاشانی، الصافی، ج3، ص 339؛ عبد علی بن جمعه عروسی حویزی، نور الثقلین، ج3، ص 428؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج14، ص 280؛ عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج9، ص 169.
36- محمود زمخشری، الکشاف عن الحقایق غوامض التنزیل، ج3، ص 115؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج7، ص 74؛ محمود آلوسی، روح المعانی، ج9، ص 138.
37- محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج7، ص 245؛ ملافتح الله کاشانی، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج6، ص 59؛ حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج8، ص 358.
38- ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج13، ص 400.
39-همان، ج13، ص 398.
40- مفضل بن عمر جعفی، توحید مفضل، ص 127.
41-ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج1، ص 121.
42- اسماعیل رستمی، منابع طبیعی و حفاظت از آن ها، ص 47.
43- علی رضا اسدی اتوئی، ارزش های زیست محیطی جنگل، ص 16.
44- تجمع گازهای جذب کننده تشعشعات حرارت زا و در رأس آن ها گاز دی اکسید کربن، موجب ایجاد یک تله حرارتی و شرایطی شبیه گلخانه ها برای زمین می شود که به آن پدیده گلخانه ای می گویند.
45- هنریک، مجنونیان، درختان و محیط زیست، ص 344.
46-محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج2، ص 56؛ فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع، ج1، ص 94؛ رشید الدین میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج1، ص 436؛ جلال الدین سیوطی، تفسیر جلالین، ج1، ص 28؛ اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، ج1، ص 268؛ محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج1، ص 431؛ احمد بن مصطفی مراغی، المراغی، ج2، ص 36.
47- عیسی ولایی، الگوهای رفتار با طبیعت ( محیط زیست ) از دیدگاه قرآن و سنت، ص 63.
48- همان، ص 11.
49- interception:آن مقداری از بارندگی که قبل از اینکه به زمین برسد به وسیله تاج پوش گیاهان گرفته می شود.
50- هنریک، مجنونیان، درختان و محیط زیست، ص 235.
51-محمد رضا مروی مهاجر، جنگل شناسی و پرورش جنگل، ص 140.
52- علی رضا اسدی اتوئی، ارزش های زیست محیطی جنگل، ص 14.
53- احمد قهرمان، گیاه شناسی پایه، ج2، ص 325.
54- دینا عزیزیان، مورفولوژی مقایسه ای گیاهان آوندی، ص 242.
55- منوچهر زرین کفش، خاک شناسی جنگل، ص 79.
56-Soil erosion
57- Wind break
58- اسماعیل رستمی، منابع طبیعی و حفاظت از آن ها، ج1، ص 70-90.
59- همان، ص 150.
60- هنریک مجنونیان، درختان و محیط زیست، ص 211.