زیست بوم

وقتی بارش سیل‌آسای ابرهای سیاه خسارت‌های سنگین بر جای می‌گذارد - پدیده ویرانگر سیل‌های تابستانی

برگرفته از روزنامه اطلاعات، شماره 25926، دوشنبه 30 تیر 1393

ع.درویشی

تابستان است و چشمداشت شهرنشینان که نسیم خنکی بوزد و روح را بنوازد؛ ولی در دوردست‌ها، روستاییان در تابستان‌ها نیز با پیداشدن ابرهای سیاه در آسمان، بیم سیل می‌دهند. سیلی که می‌خروشد و پیش می‌آید و ریشه‌کن می‌سازد و سرنگون می‌کند و همه‌چیز را به ویرانی می‌کشد و هرچه در سر راه خود می‌بیند -از نمادهای طبیعی گرفته تا خانه‌های انسانی و وسایل را- با خود به ناکجا می‌برد.‏

سیل ممکن است همیشه -چه تابستان یا زمستان- به راه بیفتد، ولی مهم آمادگی برای رویارویی با آن است. با توجه به این که به پیش بینی دانشمندان، تابستان 2014 میلادی (1393) جهان، بدجور داغ خواهد بود و باران و سیل و خشکسالی به همراه خواهد داشت؛ که ایران نیز از این گرما بی‌سهم نخواهد بود. ‏

‏ در تیر 1391 در میان گرمای توان‌فرسا، باران تندی در گیلان باریدن گرفت و سیل، به شالیزارها و دام‌ها آسیب زیادی رساند. به باور کارشناسان هواشناسی، آن باران ترکیبی بود از موج مدیترانه‌ای و موج باران‌زایی که از اروپا به ایران رسیده بود و از شمال/غرب وارد ایران شده بود و به استان‌های شمال و جنوب البرز هجوم برده بود. باران آن تابستان از آذربایجان‌های غربی و شرقی و اردبیل به زنجان، قزوین، گیلان، مازندران، تهران، گلستان و سپس سمنان رسید و استان خراسان را نیز نم‌دار کرد.‏

به هررو هر بارانی، تند یا آرام از جایی سرچشمه می‌گیرد. برخی از این باران‌ها شاید معمول نباشد، ولی در خاطره و تجربه انسان وجود دارد. گاهی در تابستان‌ها نیز بارش باران رخ داده است و در سال‌هایی نیز منجر به سیل شده است. ‏

باران‌های تابستانی

باران تابستان، خوشایند شهرنشینان است، ولی نزد روستاییان و کشاورزان خوشایند نیست، به ویژه شالیکاران یا همان برنجکاران که به باران‌های فصل دروی برنج، نفرین می‌فرستند.

چون ساقه‌های برنج از کوبش قطرات باران می‌خمد و برنج به‌دست‌ آمده، زعفرانی و یا قهوه‌ای می شود که آن را با همه ارزش غذایی خود(چون بخشی از مواد معدنی سبوس را در خود دارد)به نصف قیمت می‌خرند.

چون برنج زعفرانی تنها نزد ویگان(خام گیاه‌غذا ها) محبوب است و بیشتر مردم، مانند شکر سفید و آرد سفید، فقط برنج سفید را می‌پسندند.

‏

گونه‌های سیل

محمدطالب حیدری، مدیر هواشناسی استان کردستان در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات، با اشاره به این که اخبار سیل‌های پراکنده در سطح کشور این روزها تقریبا عادی شده است، می‌افزاید: با یک بررسی ساده مشخص می‌شود که بخش مهمی از درآمد و ارزش افزوده کشور ما در سال، طعمه امواج مهیب و ویرانگر سیل می‌شود.‏

وی با تاکید بر این که هرچند نمی‌توان مانع طغیان سیل شد، اما می‌توان از بسیار خسارت‌های آن کاست، اظهار می‌دارد: به طور کلی سیل‌ در کشور ما دو گونه است، گونه اصلی در دوره سرد سال(نیمه دوم مهرتا نیمه اول خرداد)؛ و دوم سیل‌های دوره گرم سال(نیمه دوم خرداد تا نیمه اول مهر.) ‏

به باور این کارشناش ارشد هواشناسی، در گذشته در دوره سرد سال -پیش از ساخت سدهای کنونی- به ویژه در حوضه کرخه و کارون، بارها شاهد طغیان این رودخانه‌ها در دشت‌ها و جلگه‌های کشور بودیم که شهرها و روستاهای زیادی را در مسیر خود به ویژه در استان‌های خوزستان، بوشهر و سیستان و بلوچستان در گیر می‍‌کرد و خسارت‌های گسترده جانی و مالی بر جای می‌گذاشت. ‏

حیدری معتقد است: این سیل‌ها بیشتر برآمده از بارش‌های جبهه‌ای پاییزه و یا بهاره و یا همزمانی بارش و ذوب برف‌ها بود؛ اما اینک با مهار آب‌ها، خسارت‌های برآمده از طغیان رودخانه‌ها بسیار کمتر شده است؛ اگرچه با بارش‌های سنگین پاییزی و بهاری، هنوز آب‌های سرگردان و جاری در داخل شهرها، خطرناک و خسارت‌زا است. ‏

به گفته مدیر هواشناسی کردستان، اما سیل‌های دوره گرم سال، بر خلاف گونه دوره سرد، در این سال‌ها رو به گسترش است. در خاطره‌جمعی مردم کشور ما سیل‌های مهیبی در دوره گرم سال ثبت شده است؛ مانند سیل 4 مرداد 1366 تجریش و یا سیل استان گلستان در 1380 و یا سیل‌های متعدد و مکرر مشکین‌شهر و سبلان.

وی می افراید: در این چند هفته، اخبار حاکی از وقوع سیل در بخش وسیعی از نوار شمالی کشور بود؛ به ویژه سیل‌های واقع در استان‌های زنجان و کردستان و آذربایجان‌های شرقی و غربی و استان فارس و بوشهر، بازتاب بیشتری یافت. ‏

سیل‌های تابستانه

به باور حیدری، سیل‌های تابستانه دارای ویژگی‌هایی است که ضریب خسارت‌زایی آن‌ها را بالاتر از سیل‌های دوره سرد سال می‌کند.

وی در بیان این ویژگی‌ها می‌گوید: در ماه‌های تیر و مرداد، خاک از گیاهان بهاری به سبب خشکیدن و یا چرای حیوانات، سترده و لخت می‌شود؛ بنابراین آب باران، به سرعت در سطح خاک جریان می‌یابد.

دوم این که در این 2 ماه، سطح خاک به سبب تابش زیاد خورشید و یا بهره‌برداری‌های انسانی و حرکت‌های دام، گسسته و پودری می‌شود. سوم این که بارندگی‌های تابستانی از ابرهای گرم با سازوکار باروری، شکل می‌گیرد و قطرات باران کمی درشت‌تر از ابرهای دوره سرد سال است و بنابراین در برخورد با زمین خشک، توان حمل خاک بیشتری را می‌یابد.

به سخن دیگر میزان حرکت و توان تخریب گل و لای سیلابی برآمده از این بارندگی‌ها بسیار بیشتر از بارندگی‌های دوره سرد سال است؛ و چهارم این که چون تابستان، فصل بارندگی نیست، بیشتر مردم غافلگیر می‌شوند و بی‌توجه به خطر سیل، محصولات کشاورزی و یا ابزارهای کار شامل انواع موتور و لوله‌ها و تاسیسات آبیاری مزارع و باغ‌ها و ماشین‌های کشاورزی را در مسیل ها قرار می‌دهند.

عشایر و دامدارهای چرارو نیز چون دام خود را در ساعات گرم روز در اطراف آبراهه‌ها و بسترهای خشک یا کم‌آب رودخانه‌ها -که خنکتر است- استراحت می‌دهند، با هجوم ناگهانی و بی‌خبر سیل، زمان لازم برای واکنش به هنگام را ندارند و امکان فرار و یا خارج‌کردن اموال خود را نمی‌یابند. حتی دیده شده که خودِ نگهبان دام نیز در زمان استراحت، به وسیله سیل ناگهانی، غافلگیر شده و امکان نجات خویش را از مهلکه نیافته است.

در این میان، بسیار پیش می‌آید که گرماگریزندگان شهری و گردشگران و کوهنوردان نیز در داخل دره‌ها و مسیل‌ها، چادرهاشان را برپا داشته‌اند.

این کارشناس ارشد هواشناسی می‌افزاید: خس و خاشاک طبیعی و شهری و نیز بقایای گیاهی و کشاورزی و درختان در آبراهه‌ها و به ویژه در دهانه پل‌ها در این فصل به حداکثر خود می‌رسد؛ که در زمان رخداد سیل، نخست حرکت آب را سد می‌کند و آب تجمع می‌یابد و سپس با نیروی ویرانگری بیشتری آزاد می‌شود؛ که به ویژه در داخل شهرها، عامل مهم خسارت‌های جانی و مالی است.

بر پایه برآوردهای کارشناسی اگر حجم آب به وسیله مواد سیلابی مانند خاک و شن و بقایای گیاهی و مانند آن به 2 برابر افزایش یابد، سیل در واقع توان انفجاری می‌یابد و قدرت تخریب آن ده‌ها برابر می‌شود. بنابراین همانگونه که گفته شد، خسارت‌های بارندگی‌های تابستانه بسیار زیاد است و طبیعی است که هرگونه تلاشی برای کاهش خسارت اینگونه سیل‌ها، ارزش فراوانی دارد.

توان تخریب سیلاب‌های تابستانی

به گفته حیدری اگر به زبانی ساده از دیدگاه هواشناسی بخواهیم این پدیده را بشکافیم، باید گفت که به طور معمول در این فصل از سال، رشد عمودی ابر به وسیله هوای به نسبت گرمتری در سطوح فوقانی اتمسفر، در شرایط بسط سامانه منطقه‌ای موسوم به پرفشار دینامیکی جنب حاره، در بالاتر از ارتفاع 3 تا 4 کیلومتری، عملاً مسدود می‌شود. بنابراین پیش‌بینی هواشناسی با ملاحظه الگوی نقشه و وجود حجم عظیم هوای به نسبت گرمتر و در سطوح فوقانی از احتمال نبود رشد ابرهای خطرناک، اطمینان خاطر می‌یابد؛ و چون پدیده‌های جوی زیر ارتفاع 3 کیلومتری هم بیشتر شامل گرمای فصل و نسیم‌های محلی است، معمولاً در این شرایط، پدیدهِ جويِ غیرمتعارفی را پیش‌بینی نمی‌کنند؛ هرچند باید احتمال بروز تندبادهای مزاحم و گردبادی و گردوخاک‌های شدید در هر شرایطی بررسی شود؛ اما هر چند سال یک‌بار در تابستان‌های منطقه ما تغییرات معنی‌داری بر روی نقشه‌ها ظاهر می‌شود، مانند خنک‌ترشدن نسبيِ هوای سطوح فوقانی و یا تفوق جریانات منتقل‌کننده توسط جریانات مونسونی در امتداد زاگرس و یا جریان‌های خزری به سمت غرب کشور.

به هر رو در جو زمین، نسبت رطوبت به بارندگی، مانند بنزین به آتش‌سوزی است و هواشناس با تجربه تنها به سبب تغییر و افزایش رطوبت هوا باید نگران تغییرات و تحولات جوی و از جمله بارندگی باشد. ‏

حیدری می افزاید: اما افزایش رطوبت در شرایط وجود هوای گرم و پایدار سطوح فوقانی هنوز به تشکیل ابرهای باران‌زا نمی‌انجامد؛ چون وجود رطوبت، شرط لازم است، اما شرط کافی نیست. اگر همزمان با افزایش رطوبت از شدت گرمای سطوح فوقانی کاسته شود و نیز پشته دینامیکی پایداری بر روی ناحیه کاهش یابد، باید نگران رشد ابرهای تُندری شد.

ابرهای تندری در این فصل به سبب ارتفاع بلند تروپوسفر زمین، رشد غیر عادی می‌یابند و ممکن است ضخامت آن ها به 10 تا 15 کیلومتر هم برسد. که این حجم هوای چرخان و رطوبت، به موتوری بسیار قدرتمند برای مخلوط کردن هواهای متضاد و ایجاد چرخه‏‎های قائم تلاطمی در منطقه‎ای با وسعت 10 تا 200 کیلومتر تبدیل می‌شود و سرانجام به توفان‌های تندری «میان‌مقیاس» می‌انجامد.توفان‌هایی که در پلک برهم‌زدنی، سیلی مهیب را ایجاد می‌کند که نام این نوع بارندگی‌ها ‏‎ flash food‎است که در فارسی به آن‌ها «بارش‌های سیل‌آسا» می‌گویند. اما ممکن است واژه‌های محلی بهتری در دیگر نقاط کشور برای این پدیده وجود داشته باشد که هواشناس‌ها از آن آْگاه نباشند؛ این ماهیت این واژه‌ها، همان بارش‌هایی است که نرسیده به زمین، در فضا سیلابی‌اند.

در سطح زمین، آب حاصل از بارندگی امکان نفوذ به خاک را نمی‌یابد و خاک را به سرعت با خود همراه می‌کند و به صورت گل و لای حرکت می‌کند و به اندازه افزایش حرکت خود، توان تخریبی مهیب‌تری نیز می‌یابد.

سرانجام باید گفت که توان تخریب سیلاب‌های تابستانی، ده‏‎ها برابر سیلاب‌های عادی است که تنها راه کاهش خسارت‌های آن، توجه به خبرها و هشدارهای

هواشناسی است.

مدیریت ناکارا

به گفته حیدری، مسئول مدیریت پیامدهای سیل در کشور، وزارت نیرو است؛ که در این موردکارنامه موفقی ندارد. همین نبود شناخت، سبب شده است که این مدیریت در برخی از حوضه‌های آبریز کشور مانند کرخه و یا در گلستان، سامانه‎هایی به نام «هشدار سیل» با هزینه‌های کلان ایجاد کند، که کارایی بهتر و فراتری از هشدارهای بخش پیش‌بینی هواشناسی ندارد.

به باور محمد طالب حیدری، این سامانه‌ها در سیل‌های تابستانه‌ای که در حوضه‌هایی مانند گلستان، مشکین‌شهر و ارسباران و بخش‌هایی از کردستان رخ می‌دهد، پاسخ مورد انتظار را نمی‌دهد. روی هم‌رفته دستگاه‌ها و سامانه‌های اطلاع‌رسانی تابستانه کشور برای پیش‌بینی بهنگام و دقیق و کافی، ضعیف‌اندکه سبب برخی از این کاستی‌ها را می‌توان در کاهلی و روزانگی‌زدگی و اداری‌زدگی جست‌وجو کرد و یافت.

این کارشناس ارشد هواشناسی می‌افزاید:‌ بارش‌های سیل‌آسای تابستانه در حال حاضر نه تنها در ایران، بلکه در بسیاری از دیگر کشورها بر روی مدل‌های عددی قابل پیش‌بینی نیست، اما پیش‌بینی آن با تجربه‌های هواشناسی و با روش پایش مداوم و شناخت ویژگی‌های محلی ممکن است و قادر به برآورد مناسبی از امکان رشد ابرها خواهد بود. این پیش‌بینی‌ها طبیعتا 12 تا 72 ساعت قبل از بارش‌ها انجام‌پذیر است. اما پیش‌بینی سیل و برآیند درست از رویدادهای آتی جوی، امری است که اگر اطلاع‌رسانی مناسب برای آن صورت نپذیرد و انضباط مدیریتی لازم بر آن اعمال نشود، دارای اثربخشيِ مناسب نخواهد بود. ‏

به گفته حیدری، بر پایه تجربیات قبلی، عرصه‌های آسیب‌پذیر عبارتند از خانه‌های اطراف آبراهه‌ها و کانال‌های داخل شهرها به سبب آبگرفتگی آنی و سریع کانال‌ها، کارگاه‌های روباز ساختمانی و جاده و پل‌سازی و مصالح دپوشده در محوطه‌ها و نیز -همانگونه که پیشتر گفته شد- محصولات کشاورزی و باغی مانند خرمن‌های علوفه و غلات و حبوبات و میوه‌های برداشت‌شده اما به موقع انبارنشده و نیز ماشین‌ها و ادوات کشاورزی که با ساده‌انگاری و غفلت، پای دیواره‌های طبیعی دره‌ها و آبراهه‌ها، رها شده است.

اطلاع‌رسانی بهنگام

حیدری همچنین معتقد است: اطلاع‌رسانی خطرات سیل‌های تابستانه و نیز تشکیل جلسات مدیریت‌های بحران پیش از وقوع سیل و بر پایه هشدارهای هواشناسی استان‌ها و تقسیم وظایف دستگاه‌های مسئول و پاسخگو کردن آن‌ها در برابر چگونگيِ انجام وظایف‌شان، تنها راهکار مدیریت کاهش خسارت‌های سیل است. باید به مردم اعلام کرد که به محض مشاهده ابرهای سیاه در بعد از ظهرهای تابستان، تا می‌توانند از مسیر سیل‌های احتمالی دور شوند و پناهی برای خود و مال و دام‌های خود بجویید. و سخن پایانی این که هرچند نمی‌توان مانع وقوع سیل شد، اما می‌توان خسارت‌‌های آن را کاهش داد.‏

• < قبلی
• بعدی >