ایران‌بوم

مسجد جامع دهلی یا مسجد جهان نما ، از مهمترین مساجد هندوستان و بزرگترین و زیباترین مساجد عالم اسلام تا اواخر قرون بیستم بوده است.ابن بطوطه در سفرنامه خود این مسجد را به عنوان بزرگترین مسجد جهان توصیف واز نوادر روزگار دانسته است و البته نوشته است ۶ منار و شش گنبد دارد .

در کتاب نقش پارسی بر احجار هند آمده است :" به دستور شاه جهان پنجمین امپراتور گورکانی یا خراسانی هند بنای آن در سال 1060 هجری (مطابق با 1650 م) آغاز گردیده و 6 سال طول کشیده و روز عید فطر 1066 مورد بهره برداری قرار گرفته است. این مسجد روبروی قلعه سرخ(لال کله)، در قسمت دهلی قدیم که به شاه جهان آباد معروف بوده است قرار دارد و یکی از مراکز مهم مسلمانان در هند به شمار می‌رود. این مسجد بسیار به مسجد موتی مروارید شهر آگرا شباهت دارد. پیش از جنگ ۱۸۵۷ استقلال هندوستان نزدیک در جنوبی مسجد یک مدرسه اسلامی قرار داشته که طی جنگ استقلال هندوستان کاملا تخریب شده است. بازار بزرگ چندی چوک به معنای میدان نقره (بازاری که نادرشاه در آن تعدادی از یاغیان را دار زد) در قسمت شمالی این مسجد قرار داشت که توسط جهان آرا بیگم دختر شاه جهان ساخته شد و یادآور هنر و تمدن عصر گورکانیان(خراسانیان) هند است."

شاه‌جهان بیشترین شاهکارهای هنری و معماری پارسی در هند از خود برجای گذاشته از جمله بناهای مهمی چون تاج محل، قلعه سرخ دهلی، چندین مسجد مهم دیگری را در آگرا، اجمیر و لاهور ساخته‌است. و فرمان ها و سنگ نوشته های متعددی فارسی از او برجای مانده است یکی از آنها سنگ نوشته فرمان فارسی در مسجدجامع کشمیر است.

امروزه از پله‌های خارجی مسجد برای جایگیری دکه‌های غذایی و فروشگاه‌ها هنرمندان خیابانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مسجد جامع دهلی دارای دو محراب باشکوه و حیاط وسیع سنگ فرش است که تحسین هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد. مسجد بر یک فضای مرتفع بنا شده است. و دور تا دور آن با ایوانهای طاقدار قوسی شکل پوشانده شده که درگاه برج مانند آن رو به مرکز مسجد قرار دارد. این مسجد حدود ۸۰ متر طول و ۲۷ متر عرض دارد و سقف آن با سه گنبد بزرگ و با سنگ مرمرسفید و تزئین با مرمر سیاه پوشانده شده‌است. بخش فوقانی گنبد بزرگتربا طلا پوشانده شده است.

دو مناره این مسجد دارای ۴۰ متر ارتفاع هستند که ۱۳۰ پله دارند و با مرمر سفید و سنگ ماسه قرمز فرش شده‌اند. در محوطه پشتی این مسجد نیز چهار مناره کوچک که به مناره‌های جلویی شباهت دارد قرار گرفته است.

محوطه خارجی این مسجد می‌تواند بیش از ۲۵ هزار نمازگزار را در خود جای دهد . این محوطه از طرف شرق، شمال و جنوب به سه ردیف پلکان منتهی می‌شود که همگی با ماسه سنگهای قرمز ساخته شده‌اند. در شمالی مسجد ۳۹ پله، در جنوبی ۳۳ پله و در شرقی که محل ورود خانواده سلطنتی بوده ۳۵ پله دراز و کشیده وجود دارد.

در اطراف گنبدهای مسجد سالن درازی قرار گرفته که هفت ورودی قوس‌دار آن رو به سمت غرب است و دیوارهای مسجد تا ارتفاع کمر با مرمر پوشانده شده‌اند. غیر از این سالن نیز، شبستان اقامه نماز دیگری در مسجد قرار دارد که حدود ۶۱ در ۲۷ متر مربع است و 10 ورودی قوس دار دارد. در بالای هر کدام از این ورودی‌های قوسی شکل کتیبه‌هایی از مرمر سفید قرار داد که ۲/۱ متر طول و ۷۶ سانتی متر عرض دارد که روی آن با مرمر سیاه حکاکی شده‌است.

همه این کتیبه‌ها به زبان فارسی و خط ثلث نورالله احمد است که در سال ۱۰۶۰ ه‍.ق به روش معرق سنگ اجرا شده است. و در کتاب نقش پارسی بر بناهای فاخر هند متن کامل این سنگ نوشته ها آورده شده است.
کف داخل مسجد با مرمر سیاه و سفید فرش شده و قسمتی که قرار است سجاده هر نمازگزار باشد با سنگهای مرمر مشخص شده‌است. این سجاده‌های مرمرین از نظر اندازه ۴۴/۹۱ سانتی‌متر در ۵۰ سانتی‌متر بوده و در در مجموع گویی ۸۹۹ سجاده سیاه مرمرین در کف مسجد جایگذاری شده است.

ازجمله اشیاء ارشمند که در این مسجد نگهداری می‌شود، قرآنی قدیمی است که روی پوست آهو نوشته شده‌است.یکی از مراسم هایی که بسیار باشکوه در این مسجد برگزار می شود و در سایر مساجد اهل سنت سایر کشورها سابقه ندارد مراسم جشن شب پانزده شعبان است که به آن چراغ برات می گویند این مراسم در خراسان نیز رایج است و سابقه ای طولانی دارد. این مراسم آنقدر بر رفت و امد شهر دهلی تاثیر می گذارد که دولت مقررات خاص ترافیکی اجرا می کند.

10 کتبیه فارسی بالای ایوان های مسجد جامع دهلی

این سنگ نوشته ها، به زبان فارسی فصیح به خطّ نسخ نوشته شده و شامل ده خانه مربع مستطیل است. زبان نگارش فارسی دوره صفوی است که جملات با آیات قرانی در هم آمیخته است. و هر خانه 4 سطر است به شرح ذیل:

کتیبه اوّل:

«بفرمان شهنشاه جهان، پادشاه زمین و زمان، کیهان خدیو کشورسِتان، گیتی خداوند گردون توان، مؤسس قوانین عدل و سیاست، مُشیّد ارکان ملک و دولت، بسیاردان عالی فطرت، قضا فرمان قدر قدرت، فرخنده رأی خجسته منظر، فَرُخ طالع بُلند اختر، آسمان حشمت انجم سپاه، خورشید عظمت فلک بارگاه.

کتیبه دوم:

«مظهر قدرت الهی، مورد کرامت نامتناهی ، مظهر کلمة الله العلیا، مروج الملّة، الحنیفة البیضاء، ملجأ الملوک و السلاطین، خلیفه الله فی الأرضین، الخاقان الأعدل الأعظم و القاآن الأجلّ الأکرم -ابوالمظفر شهاب الدّین محمّد صاحبقران ثانی- شاه جهان پادشاه غازی- لازالت رایات دولته منصوره، و اعداء حضرته مقهوره- که دیده‌ی بصیرت حق بینش از شعشعه ی انوار هدایت- إنّما یعمر مساجد الله.

کتیبه سوم:
«من آمن بالله و الیوم الاخر- مستنیر است و آینه‌ی ضمیر صدق گزینش از اشعه ی مشکوه روایت- أحبّ البلاد إلی الله مساجدها- فروغ پذیر، این مسجد کوه اساس گردون مماس که کریمه ی- لمسجدٍ أسّسَ عَلَی التّقوی- بیان بنیان پایدار اوست، و بیّنه- ألقی فی الأرض رواسی أن تمیدَ بکم- کتابه ایوان استوار و قمه ی قبّه ی فلک شأنش از طبقات آسمان گذشته و شرفه ی طاق سپهر شانس به اوج کیوان پیوسته.

کتیبه چهارم:

«گر ز طاق قبه مقصوره اش جویی نشان .هیچ نتوان گفت غیر از کهکشان و آسمان
مرد بودی قبه گر گردون نبودی ثانیش . طاق بودی طاق اگر جفتش نبودی کهکشان
فروغ شمسه‌ی پیش طاق جهان نمایش روشنی بخش مصابیح سماوات، پرتو کلس گنبد عالم آرایش نور افزای قنادیل جنّات، منبر سنگ مرمرش چون صخرۀ مسجد اقصی مرقات.

کتیبه پنجم:

«مقام قاب قوسین أو أدنی، محراب فیض گسترش مانند صبح صادق گشاده پیشانی بشارت رسان- و لقد جائهم مِن رَبِّهم الهُدی- ابواب رحمت ایابش صلای- والله یدعو إلی دارالسلام- بمسامع خاصّ و عام رسانیده، منار سپهر مدارش ندای، و یجزی الذین أحسنوا بِالحسنی- از نه رواق گنبد فیروزه فام گذرانیده، سقف رفیع با صفایش تماشای روحانیان کره افلاک.

کتیبه ششم:

«صحن وسیع دلگشایش سجده گاه پاک نژادان معموره ی خاک روح فضای فیض إنتما، و طیب هوای روح افزایش از روضه ی رضوان حکایت کرده، و عذوبت ماء معین حوض دلنشین نظافت امایش از چشمه ی سلسبیل خبر داده، در روز جمعه دهم شوّال سال هزار و شصت هجری موافق سال چهارم از دور سیوم جلوس میمنت مأنوس به ساعت خجسته».

کتیبه هفتم:

«و طالع شایسته سرمایه ابتنا و پیرایه ی تأسیس یافت و در عرض مدّت شش سال به حسن سعی کارپردازان کاردان کارگزار و فرط اعتنا و اهتمام کارفرمایان صاحب اقتدار و بذل جدّ و جهد استادان ماهر دانشور، و وفور کوشش تیشه کاران چابک دست صاحب هنر، و انفاق مبلغ ده لک روپیه صورت انجام و طراز اختتام پذیرفت و مقارن إتمام در روز عید فطر.

کتیبه هشتم:

«به فرّ قدوم أقدس پادشاه ظلّ الله، صافی نیت خدا آگاه، زیب و زینت گرفت. و به اقامت نماز عید و أدای وظایف اسلام چون مسجد الحرام در روز عید أضحی مرجع طوایف أنام گردید و مبانی اسلام و ایمان را متانت کرامت فرمود. سیاحان ربع مسکون و مسلک نوردان کوه و هامون را آراسته عمارتی به این رفعت و حصانت در آینه بَصَر».

کتیبه نهم:

«و مرآت خیال مرتسم نگشته و حقایق گزاران وقایع دهر و فکرت پردازان نظم و نثر را که سوانح نگاران بدایع ارباب ملک و دولت و صنایع شناسان اصحاب مکنت و قدر تند افراخته بنایی به این شکوه و عظمت بر زبان قلم و قلم زبان نگذشته. فرازنده ی کاخ هستی و طرازنده ی بلندی و پستی این بنیان رفیع را که قرّة العین بینش و زینت بخش کارخانه ی آفرینش است.

کتیبه دهم:

«پایدار داشته، صدای تسبیح مسبّحانش را هنگامه آرای ذاکران مجامع ملکوت و زمزمه ی تهلیل مهلّلانش را نشاط افزای معتکفان جوامع جبروت دارد. و رؤوس منابر معموره ی جهان را به خطبه ی دولت جاوید طراز این پادشاه دادگر دین پرور که به میامن ذات مقدس مبارکش ابواب امن و أمان بر روی روزگار گشاده است آراسته داراد بحقّ الحقّ واهله.» 1060 هـ

گفتنی است که در سال 2006 و 2010 این مسجد مورد حمله تروریستی واقع شده که به آن آسیبی وارد نیامده است.