ایران‌بوم

برگرفته از مجله افراز (نامه درونی انجمن فرهنگی ایران‌زمین)، سال ششم، شمارهٔ نهم، از پاییز 1385 تا تابستان 1386 خورشیدی، صفحه 63 تا 65 به نقل از روزنامه ایران (ویژه‌نامه‌ی سومین مجمع بین‌المللی استادان زبان و ادبیات فارسی / 3 – 1 آبان 1380)

زبان فارسی 1000 سال زبان رسمی هند بود

من سید کلیم اصغر نقوی از هندوستان می‌آیم و اکنون دانشجوی دوره‌ی دکترای زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران هستم. ضمن این‌که کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی را در دانشگاه لکهنو هندوستان خوانده‌ام. البته ناگفته نماند در مقطع دکترای زبان فارسی در هند پذیرفته شدم، اما ترجیح دادم دکترای این رشته را در ایران بخوانم.

علت علاقه‌مندی شما به زبان فارسی چیست و در آن چه یافته‌اید که به تحصیل آن تا بالاترین درجه مشغول شده‌اید؟
فارسی زبان شیرینی است و علاوه بر این بیش‌ترین متون اسلامی به زبان فارسی و عربی است. دیگر این‌که زبان فارسی حدود 1000 سال زبان رسمی هند بود و من به سهم خود می‌خواهم آن را در این کشور زنده کنم. نکته‌یی که احتمالاً برای شما جالب خواهد بود این که اسناد و مدارک خانه‌ها و زمین‌ها در هند، غالباً فارسی است.

اولین متن فارسی که مطالعه کردید چه بود؟
شاید هرگز اسم آن را نشنیده‌ باشید. «آمد نامه» که در مورد مصادر فارسی است. بعد از آن، گلستان سعدی را خواندم و بهره بردم.

از متون شاعران و ادیبان معاصر چطور؟
از سهراب سپهری و نیما یوشیج و پروین اعتصامی و شفیعی کدکنی نمی‌توان گذشت. با این حال به متون کلاسیک علاقه‌ی بیش‌تری دارم. هرچند‌ آشنایی با ادبیات معاصر ایران هم ضروری و هم جالب است.
آیا علاقه‌مندی شما به زبان فارسی را می‌توان به جامعه‌ی هندوستان تعمیم داد؟
به مسلمانان و اردوزبانان بله. به هر حال کتاب فارسی در هندوستان فراوان است. اولین تذکره، اولین فرهنگ فارسی، اولین کتاب تصوف و اولین روزنامه‌ی فارسی‌زبان در هند منتشر شده است و پادشاهان هندوستان همواره به شاعران فارسی زبان علاقه‌مند بوده‌اند و به همین علت شاعران ایرانی مثل قدسی مشهدی و عرفی شیرازی به هندوستان کوچ کردند و از پادشاهان جایزه‌های گران‌بها گرفتند و همه‌ی این‌ها سبب رشد فارسی در زبان هندوستان شد.

در نظام آموزشی هندوستان چطور؟ آیا به فارسی و آموزش آن توجه می‌شود؟
تا مقطع دبیرستان خیلی کم فارسی تدریس می‌شود. اما در مقطع دانشگاه می‌توان گفت همه‌ی دانشگاه‌های معتبر، رشته‌ی ادبیات و زبان فارسی دایر کرده‌اند و تا مقطع فوق‌دکترا فارسی تدریس می‌کنند. در مدارس حوزه‌ی علمیه نیز فارسی و آموزش آن مورد توجه است و تعداد این مدارس هم قابل توجه است. حتا هندوها هم به فارسی علاقه‌مندند و دو نویسنده و شاعر معروف هندو یعنی شفیق و موهن لال‌اینس به زبان فارسی شعر می‌گویند.
رایزن فرهنگی ایران در هند چگونه فعالیت می‌کند. آیا به علاقه‌مندان زبان فارسی خدمات ارایه می‌دهد؟
بله، رایزنی فرهنگی سفارت ایران شب‌های شعر برگزار می‌کند و شاعران فارسی‌زبان در آن شرکت می‌جویند و شعر می‌خوانند. هر سال نیز کنفرانس بین‌المللی زبان و ادبیات فارسی در هندوستان برگزار می‌شود و امسال 4 نوامبر در شهر «پتنه» مرکز ایالت «بیهار» این کنفرانس برگزار خواهد شد. پتنه یک شهر علمی و تاریخی و ادبی است و کتابخانه‌ای دارد که نسخ فارسی منحصر به فرد در آن موجود است.
شما پایان‌نامه‌ی دکترای خود را به چه موضوعی اختصاص خواهید داد؟
اکنون در مراحل نهایی تدوین پایان‌نامه‌ام هستم و موضوع آن «تصحیح تذکره‌ی سفینه‌ی خوشگو» (دفتر دوم) است که به معرفی 1200 شاعر سبک هندی و ایرانی اختصاص دارد.

آیا وجود واژه‌های مشترک در زبان فارسی و هندی، با رضایت‌خاطر شما مواجه است یا خیر؟
متأسفانه برخی واژه‌های مشترک ما را دچار دردسر می‌کند. مثلاً «تعارف» در زبان اردو به مفهوم «معرفی کردن» است ولی در زبان فارسی مفهوم دیگری دارد.

*********

شناخت هند بدون تسلط به زبان فارسی ممکن نیست

شریف‌حسین قاسمی، استاد زبان فارسی در دانشگاه دهلی:

ما در دانشگاه دهلی، مقاطع فوق‌لیسانس، پیش‌دکترا و دکترا داریم و 9 نفر هستیم که در این مقاطع فارسی کلاسیک و فارسی جدید تدریس می‌کنیم. فعلاً در سال اول فوق‌لیسانس 12 – 10 نفر شاگرد داریم، 6 نفر هم در سال دوم فوق‌لیسانس تحصیل می‌کنند و 12 نفر نیز در مقطع دکترا هستند.

در خصوص پایان‌نامه‌های دوره دکترا باید بگویم موضوعاتی را که متعلق به هند است انتخاب می‌کنیم و از شاگردان می‌خواهیم درباره‌ی آن تحقیق کنند. حتما مستحضرید که فارسی در هند به عنوان یک زبان خارجی تدریس نمی‌شود بلکه یک زبان کلاسیک در هند محسوب می‌شود. بزرگان و اجداد ما تا 600 سال به فارسی می‌نوشتند، در نتیجه آثار بی‌شمار فارسی پدید آمد که تعداد زیادی از آنها به چاپ رسید و مقدار زیادی هم منتشر نگردید. تلاش‌ ما این است که هرطور شده به تاریخ ادبیات فارسی در هند شکل ببخشیم و برای تحقق این مهم، به موضوع تزهای دوره دکترا توجه عمده‌ای داریم.

این را هم باید بگویم که هند کشور بزرگی است و تا آنجا که من اطلاع دارم در بیش از 32 دانشگاه، ده تا 20 دانشکده و 500 مدرسه، بخش فارسی دایر است و تاکنون هزاران دانشجو در این کلاس‌ها فارسی آموخته‌اند. در بعضی دانشگاه‌ها تدریس فارسی تنها تا سطح لیسانس است و در بعضی دانشگاه‌ها تا سطح فوق‌لیسانس. علاوه بر این تعدادی کتابخانه در هند هست که از آثار خطی فارسی مراقبت می‌کنند. ما حوزه‌ها و آرشیوهایی داریم که دارای اسناد فارسی‌اند. در رادیو دهلی، ما بخش فارسی داریم که روزانه دو برنامه اجرا می‌کند. شاگردان ما بعد از تکمیل تحصیلات خود در رادیو و سازمان‌های مشابه مشغول فعالیت می‌شوند.
علاوه بر این ما به منظور احیای زبان فارسی، مرتب سمینارها، کنگره‌ها و جلساتی را برگزار می‌کنیم و در این نشست‌ها، هم‌کاران ما از سراسر هند گرد هم می‌آیند تا با هم‌کاری هم بتوانند اشکالات را حل کنند. از 23 سال پیش نیز انجمن استادان فارسی سراسر هند تشکیل شده که هر سال جلساتی دایر می‌کند و اتفاقاً جلسه‌ی بعدی آن در ماه ژانویه و در شهر «پتنا» برگزار خواهد شد. در این جلسات ضمن مشورت درباره‌ی مسایل موجود در راه احیای زبان فارسی، چگونگی رابطه و تداوم آن با سایر بخش‌ها که بر اساس منابع فارسی کار می‌کنند مورد بحث قرار می‌گیرد، بخش‌هایی مثل تاریخ، علوم اسلامی و طب.
به هر حال فارسی به مدت 600 سال زبان رسمی هند بوده و در این مدت، کتاب‌های بی‌شماری در حوزه‌های تاریخ و فرهنگ و ادیان هند به زبان فارسی طبع شده. به این ترتیب اگر کسی امروز می‌خواهد تاریخ و فرهنگ هند را بنویسد باید به منابع دست اول فارسی مراجعه کند.

من در کنگره‌های مختلف گفته‌ام برای شناخت خودمان و کشورمان (هند) یادگیری زبان فارسی لازم است. اگر ما می‌خواهیم «تاج‌محل» را که یکی از شگفتی‌های جهان است بشناسیم، باید فارسی بدانیم تا بفهمیم چه کسی، چگونه و چه وقت آن را ساخت و کتیبه‌هایش را نوشت و باغ اطرافش را ایجاد کرد.
ما برنامه‌ی درسی مفصلی در هر دانشگاه داریم. ما مرتب در حال بهتر ساختن کتاب‌های درسی هستیم که حدود 30 سال پیش چاپ شده است. من اخیراً در دانشگاه دهلی دو کتاب درسی را چاپ کردم که یکی برای کلاس‌های مقدماتی است و دومی حاوی نثر معاصر است.
در حقیقت ما برنامه‌ی مجللی درست کرده‌ایم تا برنامه‌ی درسی خود را در سراسر هند تجدیدنظر کنیم و امکانات لازم برای چاپ کتب درسی تهیه کنیم و من امیدوارم که ظرف دو سه سال آینده ما کتاب‌های خوب درسی چاپ کنیم.

ما از اشعار نادر نادرپور یا کتاب معروف یحیا آرین‌پور تحت عنوان «از صبا تا نیما» برای تدریس در دانشگاه استفاده کرده‌ایم. هم‌چنین کتاب‌هایی درباره رمان‌نویسی، نمایش‌نامه‌نویسی، داستان‌های کوتاه معاصر و... در دانشگاه ما تدریس می‌شود.

من حدود 10 کتاب چاپ کرده‌ام که متعلق به ادبیات فارسی در هند است مانند تذکره‌های شعرای فارسی، احوال شعرای هند و... اخیراً هم کتابی تحت عنوان «یادگار غالب» را چاپ کرده‌ام که مربوط به احوال و آثار یکی از معروف‌ترین شعرای فارسی به نام اسدالله غالب است. قبل از عزیمت به ایران نیز تذکره «ریاض‌الشعرا» را به چاپخانه فرستادم که 2653 شاعر معروف از ایران، تاجیکستان، ازبکستان، افغانستان و هند را معرفی می‌کند.

ما در دوره‌ی علوم و فن‌آوری زندگی می‌کنیم و بنابر این ادبیات چه ادبیات انگلیسی و چه ادبیات فارسی در صف دوم قرار گرفته است. بنابر این تعداد کسانی که به ادبیات فارسی توجه می‌کنند اندک است. با این وجود اگر دروس فارسی با نیازهای امروزی هماهنگ باشد، امکان دارد که وضع مطالعات فارسی بهتر شود. باید مردم کشور را متوجه کنیم که فارسی برای شناسایی هند لازم است. البته تلخی ماجرا آن است که حتا تعداد استادان و خدمت‌گزاران زبان فارسی که نقش این زبان را در شناخت هند درک کنند، اندک است. عجیب است که آنها نمی‌دانند تمام زبان‌های بزرگ هند مثل پنجابی، بنگالی و هندی تحت تأثیر زبان فارسی قرار گرفته‌اند. ما باید به دوستان بفهمانیم که واژه‌های مختلف که در زبان هندی زیاد به‌کار می‌رود از کجا آمده، خیلی جالب است که عرض کنم اسم بعضی از شهرهای هند، اولین مرتبه در متون فارسی آمده است. باورم این است که اولین کتابی که درآن اسم بعضی شهرهای هند آمده، تاریخ بیهقی و قصائد فرخی سیستانی و منوچهری است.