ایران‌بوم

هشتم مهرماه سال۶۰، هواپیما « سی- 130» نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران که حامل فرماندهان ارتش و سپاه و جمعی از مجروحان جنگی بود در مسیر اهواز به تهران به علت نقص فنی دچار سانحه شد و سقوط کرد و در نتیجه امیر سرتیپ فلاحی، رئیس ستاد مشترک ارتش، سرهنگ فکوری فرمانده نیروی هوایی، سرهنگ نامجو وزیر دفاع، کلاهدوز قائم مقام عملیاتی سپاه پاسداران و جهان آراء به فیض شهادت رسیدند.با سانحه فوق تغییراتی در کادر فرماندهی ارتش به وجود آمد . از جمله سرهنگ علی صیاد شیرازی که در آن زمان فرماندهی منطقه شمال‌غرب کشور (قرارگاه حمزه سید الشهداء علیه السلام) را بر عهده داشت به سمت فرماندهی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی منصوب شد.

وی چند روز پس از این انتصاب، به قرارگاه عملیاتی مقدم نزاجا در جنوب (دزفول) عزیمت کرد و دستور داد که طی سه روز محل قرارگاه را از کارخانه لاستیک‌سازی دزفول به محل مجتمع فولاد اهواز تغییر مکان دهند.وی همچنین اعضای اصلی ستاد قرارگاه عملیاتی نزاجا در جنوب را با شماری از استادان در دانشکده فرماندهی و ستاد نیروی زمینی تعویض کرد و در واقع ستاد تازه‌ای را سازمان داد.
صیاد شیرازی همچنین همکاری کامل و نزدیک بین ارتش و سپاه پاسداران را چه در مرحله طرح ریزی‌ها و چه در مرحله اجرا و هدایت عملیات را به طور مشترک به عنوان تدبیر نیروی زمینی ارتش اعلام کرد. در نشست‌های مشترک ستادی ارتش و سپاه توافق شد که ابتدا عملیاتی در منطقه عملیاتی غرب سوسنگرد (محور میانی جبهه خوزستان) اجرا شود و عملیات آفندی بعدی در محور شمالی خوزستان ادامه یابد که حدود ۱۲عملیات پیش بینی و قرار شد که با رمز طرح‌های کربلا و شماره ترتیب یکتا ۱۲ طرح ریزی و اجرا شوند. به این ترتیب نخستین عملیات که همان آفند در منطقه غرب سوسنگرد بود به عملیات طرح کربلا یکم وسوم و با نام عملیات طریق القدس اجرا شد.

آشنایی با منطقه عملیاتی طریق القدس

الف ـ برای مطالعه و بررسی تاریخ جنگ تحمیلی می توان به عنوان یک روش مطالعاتی، جبهه عملیاتی جنگ در استان خوزستان را بر اساس شکل زمین، یگان‌های خودی و دشمن مستقر در مناطق مختلف و تعداد و حساسیت جنگ‌ها و برخوردهایی که در این منطقه روی داده است به سه منطقه کلی زیر تقسیم بندی کرد :
1- جبهه شمالی : که شامل منطقه غرب کرخه از دامنه ارتفاعات سپتون در شمال، ارتفاعات ابوصلیبی خات در جنوب و تا ارتفاعات تینه و میشداغ در غرب است.
2- جبهه میانی : شامل منطقه دشت آزادگان ( در شمال و جنوب رودخانه کرخه ) تا هورالعظیم.
3- جبهه جنوبی : شامل محدوده منطقه جنوب رودخانه کرخه کور تا اروند رود در غرب رودخانه کارون.
ب ـ تشریح ویژگی‌های منطقه غرب سوسنگرد از نظر نظامی
1- رودخانه کرخه با یک مسیر شرقی ـ غربی از حمیدیه تا هورالعظیم از وسط منطقه دشت آزادگان عبور می کند. منطقه شمالی کرخه بیابانی و عمدتاً رملی بوده و مانع حرکات نظامی است. دو عارضه مهم و تاکتیکی «تپه الله اکبر» و «تنگ چزابه» در این منطقه واقع است.
منطقه جنوبی کرخه یک منطقه هموار و کشاورزی بوده و دارای انشعابات متعددی از رودخانه کرخه است و عارضه نظامی مهمی در آن وجود ندارد. شهر «بستان» در کناره هورالعظیم قرار گرفته است.
2- محور مواصلاتی شهر حلفائیه (مرکز استان عماره عراق) ، بستان ،سوسنگرد، حمیدیه، اهواز در این منطقه قرار دارد و از طریق این محور، اهواز که به فاصله ۹۰کیلومتری از مرز است قابل تهدید است.
دلایل و علل نظامی تجاوز عراق به منطقه دشت آزادگان
الف ـ پیوستگی جبهه‌های شمالی و جنوبی خود در استان خوزستان و ربط این دو جبهه از نظر تسهیل و تسریع جابجایی یگان های نظامی از جبهه شمالی به جنوبی و بالعکس.
ب ـ تهدید اهواز از سمت غرب
پ ـ تصرف شهرهای بستان و سوسنگرد و حمیدیه
ت ـ دورنگه داشتن استان عماره عراق از دسترس رزمندگان اسلام در یک حمله متقابل احتمالی.

طرح ریزی عملیات طریق القدس
در نیمه دوّم مهرماه سال۶۰شهید سپهبد علی صیاد شیرازی در قرارگاه تاکتیکی فرمانده نیروی زمینی در دزفول حضور یافت و از ستاد عملیاتی خود در جنوب (که قرارگاه مقدم نزاجا در جنوب نامیده می‌شد) خواست که پیشنهادات خود را در زمینه طرح‌های عملیات آفندی گسترده در منطقه خوزستان ارائه کنند.
قرارگاه مقدم نزاجا در جنوب تقدم عملیات در جبهه غرب سوسنگرد را پیشنهاد کرد که پس از تبادل نظر فراوان نهایتاً تقدم عملیات در «جبهه میانی» مورد تصویب فرماندهی نزاجا قرار گرفت و کد عملیات «کربلا ۱» به آن داده و مقرر شد عملیات بعدی در جبهه شمالی و سپس در جبهه جنوبی و …باشد که به نام طرح‌های « کربلا۱ » ، «کربلا۲» و «کربلا ۳» معروف شدند.
اهداف اساسی عملیات طریق القدس
الف ـ شکافتن جبهه دشمن در منطقه خوزستان و قطع پیوستگی و ارتباطی جبهه‌های شمالی و جنوبی متجاوز.
ب ـ صرفه جویی در قوای نیروی خودی.
پ ـ انهدام نیرو و کاهش توان رزمی متجاوز.
ت ـ آزادسازی بستان و بهره برداری‌های سیاسی، روانی و نظامی.
مشخصات کلی طرح تهیه شده: طرح کلی عملیات در آبان ماه تهیه و تا پایان همان ماه تکمیل و برای اجرا به یگان‌های ارتش و سپاه ابلاغ شد. برابر طرح، در شمال کرخه با استفاده از یک تیپ زرهی ارتش (تیپ ۳لشکر ۹۲) و یک تیپ پیاده از سپاه پاسداران که با استفاده از زمین‌های رملی، جناح شمالی متجاوز را در شمال کرخه مورد تهدید قرار می‌داد و همزمان با آن گردان ۲۹۳تانک ارتش نیز از همین منطقه رملی را تصرف می‌کرد و تیپ ۳زرهی لشکر ۹۲مواضع اصلی پدافندی دشمن را در هم می‌شکست. درجنوب کرخه تیپ‌های ۱و ۲زرهی لشکر ۱۶قزوین با دو تیپ پیاده سپاه (تیپ‌های ۲۵کربلا و تیپ ۱عاشورا) تک کرد شهر بستان و مناطق ساحل شـرقی هـورالعظیم و ساحـل شمالی رودخـانه نیسان را تصـرف می کردند. (ضمیمه۲، منطقه عملیاتی کربلا ۱ )

نظر به این که به علت رملی بودن جناح راست دشمن در منطقه شمال کرخه، هرگونه پشتیبانی رزمی و خدمات رزمی از حرکات و مانور رزمندگان خودی در آن قسمت، بسیار سخت و حتی غیر ممکن بود، لذا برای امکان پذیری تحرک یگان‌ها و پشتیبانی از آنها، قرار شد راهی خاکی به طول۹ـ ۸کیلومتر روی رمل‌ها ایجاد شود. با توجه به مشکل بودن کار و نیازمندی به تجهیزات راه سازی فراوان، جهاد سازندگی به سرپرستی جهاد سازندگی استان سمنان این مهم را قبول کرد و با زحمات زیاد و تلاش فوق العاده چشمگیری طی مدت ۱۵روز راه خاکی باریکی به طول تقریبی ۹کیلومتر روی رمل ها ایجاد و ادامه مسیر حدود ۱۸کیلومتر علامت گذاری شد.
این جاده به نام «جاده پیروزی» معروف شد و ساخت آن نمادی از اراده رزمندگان نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران برای پیروزی بر متجاوز و آزاد سازی مناطق اشغالی بود.
هشتم آذر سال 60 همه مقدمات برای اجرای عملیات فراهم شد. البته پاره‌ای مشکلات و محدودیت و کمبودها وجود داشت ولی با اتکاء به روحیه و انگیزه و ایمان رزمندگان این مشکلات نادیده گرفته شد .

نیروهای شرکت کننده در عملیات طریق القدس
الف ـ ارتش جمهوری اسلامی ایران ( نیروی زمینی )
1- لشکر ۹۲زرهی اهواز با ۲تیپ (تیپ‌های دوم و سوم )
2- لشکر ۱۶زرهی با ۲تیپ (تیپ‌های یکم ودوم)
3- علاوه بر نیروهای مانوری بالا بعداً تیپ ۱پیاده لشکر ۷۷نیز به نیروهای بالا اضافه شد. یگان های توپخانه، هوانیروز

ب ـ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (در حدود ۲۰۰۰نفر بسیجی در سازمان گردان‌های پیاده سبک در قالب ۴تیپ) : تیپ ۲۵پیاده کربلا، تیپ ۳۱پیاده عاشورا،تیپ ۱۴امام حسین (ع)،تیپ۴امام سجاد (ع)
اجرای عملیات طریق القدس: برابر تدبیر پیش بینی شده ساعت 12 و 30 دقیقه9 آذر 60 در شمال و جنوب کرخه تک نیروهای خودی با غافلگیری آغاز و نیروهای رزمنده در شمال کرخه توانستند با استفاده از زمین‌های رملی که دشمن آنها را غیرقابل عبور می دانست به جناح راست و عقبه دشمن در شمال روخانه دست یابند و تقریباً طی ۴ـ ۳ساعت اولیه مواضع پدافندی دشمن در این قسمت ساقط و با سرعت به سمت اهداف طرح ریزی شده پیشروی کنند. تا ساعت ۶صبح تنگ چزابه و شمال بستان تصرف و تأمین شد و دفع پاتک‌های دشمن ادامه یافت که در پایان روز اول نبرد نیروهای رزمنده در منطقه شمال کرخه، به طور کامل به اهداف خود دست یافتند و طرح عملیاتی کربلا ۱در این قسمت 100 درصد به پیروزی رسید.
امّا در جنوب کرخه وضع تا پایان کار آنطوری که پیش بینی و طرح ریزی شده بود پیش نرفت و به علت این که دشمن جناح بازی ارائه نکرده بود لذا اجرای مانور احاطه ای مقدور نبود و ناگزیر از مانور جبهه‌ای استفاده شد، در این منطقه (جنوب کرخه) دشمن با سود بردن از انشعابات رودخانه‌ای و وضع زمین یک سیستم سد موانع بسیار مستحکم بوجود آورد که در پناه این مواضع، سرسختانه پدافند می‌ کرد و به این ترتیب یگان‌های تکرو در جنوب کرخه با وجود ایثارگری، تلاش و ابراز رشادت بسیار، به کندی پیشروی کرد و در روزهای اول، دوم و سوم نبرد هم اگر چه چند کیلومتری پیشروی داشتند ولی موفق به تصرف اهداف از پیش تعیین شده خود (برابر طرح عملیاتی کربلا۱) نشدند .البته شهر بستان 9 آذر توسط یگان‌های محور شمالی کرخه تصرف شد و دشمن بخشی از مواضع خود در جنوب کرخه را تخلیه و به ساحل جنوبی رودخانه سابله عقب نشست و به پدافند خود ادامه داد.

پاتک سنگین دشمن برای باز پسگیری بستان

بعدازظهر 12 آذر (روز سوّم نبرد) ایستگاه‌های شنود خودی در منطقه عملیات طریق القدس، پیام‌های مبادله شده بین یگان‌های دشمن را شنود می کردند که حاکی از آماده شدن دشمن برای یک عملیات آفندی سر نوشت ساز بود ولی مشخص نبود که این منطقه کجاست، با ادامه تلاش و دقت و حوصله مسئولان ایستگاه‌های شنود ارتش و سپاه، بالاخره حدود ساعت ۱۱شب و بر مبنای تجزیه و تحلیل پیام‌های شنیده شده از دشمن، بالاخره مشخص شد که محور حمله دشمن از منطقه جنوب رودخانه سابله رو به شمال و در امتداد جاده هویزه به بستان است و یگان‌های دشمن در حال عبور از پل رودخانه سابله هستند.
با توجه به حضور نداشتن نیروی خودی در این منطقه و یگان‌های مکانیزه و زرهی که عراق برای حمله به این منطقه در نظر گرفته بود، خطر بسیار بزرگ و سرنوشت سازی بوجود آمد و به طور قطع چنانچه عراق در این اقدام موفق می‌شد ،همه دستاوردهای عملیات طریق القدس از بین می رفت.

واکنش سریع در مقابل حمله غافلگیرانه متقابل دشمن
قرارگاه‌های عملیاتی ارتش و سپاه در شمال و جنوب کرخه به مجرد کشف تک دشمن، واکنش‌های سریع ذیل را در مقابله با اقدام تهاجمی دشمن به عمل آوردند:
الف ـ اعزام سریع گردان ۲۵۶تانک و گردان ۲۲۱سوار زرهی از تیپ ۳لشکر ۹۲زرهی از منطقه شمال کرخه به منطقه پل سابله برای جلوگیری از پیشروی بیشتر دشمن
ب ـ اعزام سریع عناصری از گردان ۱۲۵پیاده مکانیزه تیپ ۲زرهی لشکر ۱۶در امتداد ساحل شمالی رودخانه سابله به منظور حمله به پهلوی شرقی سرپل دشمن.
پ ـ تلاش آفندی باقیمانده گردان ۱۲۵پیاده مکانیزه در امتداد ساحل جنوبی سابله برای جلوگیری از ادامه پیشروی یگان‌های متجاوز از پل سابله.
ت ـ تلاش آفندی تیپ ۲۵کربلا از سپاه پاسداران در امتداد کرانه جنوبی سابله برای جلوگیری از ادامه پیشروی یگان‌های متجاوز از پل سابله.
ث ـ تمرکز آتش توپخانه‌های لشکرهای ۹۲زرهی و ۱۶زرهی روی پل، منطقه جنوب پل و سرپل دشمن (در شمال پل) برای جلوگیری از پیشروی یگان‌های متجاوز.
ج ـ حرکت سریع یگان‌هایی از تیپ ۱۴امام حسین (ع) از مناطق چزابه و بستان به طرف رودخانه سابله.
به علت تاریکی شب، اطلاعات ناقص و ناآشنایی کامل یگان‌های خودی به منطقه، امکان کنترل و هدایت دقیق وجود نداشت ولی برای کنترل عملیات و کسب اطلاع از وضع عملیات، از پست‌های شنود خودی تا حدود زیادی استفاده شد به این طریق با شنود پیام‌های مبادله شده بین یگان‌ها و فرماندهی دشمن، وضع دشمن مشخص شد و متناسب با آن تدابیر لازم اتخاذ شد.
به عنوان مثال وقتی یگان‌های دشمن به فرمانده خود پیام می‌دادند که صدای تانک می‌شنوند و یا از سمت چپ با آر.پی.جی۷مورد اصابت قرار گرفته‌اند و یا این که تانکی روی پل قرار گرفته و ادامه عبور از پل متوقف شده است. فرمانده و ستاد عملیات طریق القدس متوجه وضع درگیری یگان‌های خودی با دشمن شد و دستورات لازم به یگا‌ن‌های خودی صادر می کردند.
شب سخت و خطرناکی بود و نبرد شدید و سرنوشت سازی در گرفت که نهایتاً با هدف قرارگرفتن تانک‌های دشمن روی پل سابله و بسته شدن پل مذکور، عبور نیروهای بیشتر دشمن از پل و توسعه سرپل مقدور نشد ، لذا نیروهای خودی توانستند نیروهای دشمن را که از پل عبور کرده بودند کاملاً منهدم کنند و به این ترتیب، حرکت آفندی عراق ناکام ماند و دوباره در لاک دفاعی خود در منطقه بین رودخانه سابله و نیسان فرو رفت.
ادامه تلاش برای تأمین هدف‌های باقیمانده طرح عملیاتی کربلا ۱:پنج روز پس از آغاز عملیات طریق القدس اگر چه همه هدف‌ها در محور شمالی کرخه و بخشی از هدف‌ها در محور جنوبی تأمین شده بود ولی هنوز همه هدف‌های طرح ریزی شده در منطقه جنوبی کرخه تصرف نشده بود و دشمن در منطقه حد فاصل بین رودخانه نیسان و کرانه جنوبی رودخانه سابله حضور داشت و شدیداً هم این نیروها را تقویت می کرد.
وصول به تمامی اهداف از پیش تعیین شده و به ویژه مساله ایجاد شکاف در جبهه دشمن و همچنین صرفه جویی در قوای خودی و بالاخره ایجاد یک وضع مطمئن و مطلوب پدافندی در منطقه ایجاب می‌کرد که این منطقه از وجود متجاوز پاک و طرح اولیه تهیه شده بطور کامل اجرا شد.
با توجه به پاره ای مشکلات بویژه خستگی و فرسودگی نیروها از این عملیات سنگین و طولانی، سپاه پیشنهاد کرد که عملیات طریق القدس به همین دستاوردهای موجود اکتفا کند و به عملیات بعدی در جبهه غرب دزفول پرداخته شود. (عملیات فتح المبین یا طرح عملیاتی کربلا۲)متقابلاً افسران نیروی زمینی اصرار داشتند که عملیات طریق القدس باید تا دستیابی به تمامی اهداف پیش بینی شده ادامه یابد.
فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، پس از دریافت پیشنهادات فوق و بررسی آنها در یک تصمیم صحیح و خردمندانه و با ملاحظه دقیق و عمیق نکات مثبت و امتیازات تاکتیکی، دستور داد این عملیات تا وصول به همه اهداف طرح ریزی شده و پاکسازی منطقه جنوب سابله از لوث وجود متجاوز با جدیت دنبال شود و به همین منظور برای رفع کمبود نیرو یک تیپ پیاده از لشکر ثامن الائمه علیه السلام که در منطقه هفت تپه شوش مستقر بودند به شمال رودخانه سابله نقل مکان کرد و طرح عملیاتی تکمیلی لازم نیز آماده شد.
نیروی متجاوز که از سه طرف (شمال، شرق، غرب) در محاصره نیروی خودی قرار گرفته بود و در این وضع به شدت آسیب پذیر بود لذا متجاوز نیز با درک خطری که او را تهدید می‌کرد دست به عقب نشینی زد و با پوشش یک آتش زمینی و هوایی بسیار سنگین چند روزه نیروی خود را به پشت رودخانه نیسان عقب کشید و به این ترتیب با رسیدن نیروهای جمهوری اسلامی ایران به ساحل شمالی نیسان، طرح عملیاتی کربلا۱که با نام عملیات طریق القدس انجام شده بود با موفقیت کامل و با وصول به تمامی اهداف از قبل تعیین شده به پایان رسید. روان همه شهدای این نبرد تاریخی شاد باد.