گردشگری
گذری بر آسیاب‌ها، حمام‌ها و قلعه‌های قدیمی استان تهران
- گردشگری
- نمایش از یکشنبه, 04 تیر 1391 17:26
- بازدید: 8705
برگرفته از روزنامه اطلاعات
هدف از معرفی تعداد اندکی از بناهای روزگاران پیشین در تهران کنونی این است که حافظه تاریخی خود را بیدار کنیم و بیاندیشیم که چرا به جای ساخت و سازهای بی‌رویه به بهانه آباد کردن، شهرسازی، مدرن کردن و البته به تباهی کشاندن هنر معماری! دستی به سر و روی بناهای با ارزش قدیمی که گذشتگان ما با کم‌ترین و ساده‌ترین فن آوری برافراشته‌اند نمی‌کشیم. چرا نگران نیستیم از این که بنایی باستانی که در روزگاری دور متولد شد در روزگار ما به تلی از خاک تبدیل می‌شود و ما سرگرم زندگی روزمره خود؛ حتی از نام آن هم با خبر نمی‌شویم. در ضمن باید یادآوری شود برخی بناها مربوط به استان البرز است که در اینجا در مجموعه استان تهران ذکر می‌شود.
آسیاب‌های قدیمی استان تهران
آسیاب والی ـ بنای آسیاب والی تهران در خیابان مازندران، خیابان والی واقع شده و دارای سه بخش یعنی آسیاب، بارانداز و بخش مسکونی است. کل آسیاب حدود 850 مترمربع مساحت دارد. آسیاب مربوط به دوره قاجاریه است و در سال 1250 هـ. ـ ق توسط «قاسم خان والی» در شمال شرق حصار صفوی احداث شده است. آب مصرفی آن از قنات آب سردار بوده و معماری آن برگرفته از بناهای دوره قاجاریه همراه دوازده طاق چشمه گنبدی شکل و سه دهانه طاق آهنی است.
آسیاب خور ـ در مسیر رودخانه‌ای که از کوه‌های خور جریان می‌یابد بقایای چهار آسیاب به چشم می‌خورد که دو آسیاب در انتهای شهر در مکانی به نام سرآسیاب قرار دارد. آسیاب نزدیک ورودی روستای خور که در محله سرآسیاب قرار دارد، سالم‌تر باقی مانده است.
آسیاب حاج رحیم ـ از بناهای مهم و تاریخی روستای «هیو» به شمار می‌رود و در مرکز روستا واقع شده است. این آسیاب تا چندی قبل نیز مورد
بهره برداری قرار می‌گرفت. بنا متعلق به دوره قاجاریه و با مصالح سنگ و ملات ساخته شده و همانند دیگر آسیاب‌ها دارای چندین بخش است که در مجموع یک آسیاب کامل را تشکیل داده است.
آسیاب محمدیه ـ روستای محمدیه از روستاهای دهستان «بهنام وسط شمالی» شهرستان ورامین است. یکی از آثار قابل توجه روستا آسیابی است که آب آن از قنات روستا فراهم می‌شده است. امروز آثار تأسیسات آسیاب شامل: کانال انتقال آب، دوکل، تنوره‌ها، محل نگهداری گندم و آرد و یک اتاق است. مصالح به کار رفته در آن دو گونه است: قسمت دوکل، تنوره و سنگ آسیاب که با آب و لرزش‌های سنگین پره‌ها و سنگ همراه است و با آجر و ساروج بسیار محکم و اصولی ساخته شده است، در حالی که انبار گندم و آرد و محل سکونت آسیابان از خشت و گل است.
آسیاب رباط کریم ـ بنای آسیاب رباط کریم در بخش جنوبی بافت تاریخی رباط کریم واقع شده است و قدمت آن به دوره قاجاریه می‌رسد. سنگ آسیاب در سطح زیرین واقع شده، اما سر در ورودی آن به صورت پیش تاق شامل: یک ایوان با عمق کم و طاق با قوس پنج و هفت کار شده است.
آسیاب محمدآباد ـ تنها آسیاب بازمانده در حوزه ری که به نسبت سالم باقی مانده آسیاب محمدآباد است. این آسیاب در زمین‌های آراد و نزدیک به جاده آسفالته قرار دارد. آسیاب از خشت و گل ساخته شده و به گفته افراد کهنسال منطقه تا حدود 30 سال قبل از آن بهره برداری می‌شده است.
آسیاب کهک ـ کهک آسیاب در شهر تهران و تقاطع اتوبان یادگار امام و بلوار مرزداران، خیابان لادن بین بوستان انارستان و مجتمع مسکونی المهدی واقع شده است. زمان ساخت بنا با توجه به فرم معماری آن احتمالاً مربوط به دوره زندیه یا صفویه است. با توجه به وقف نامه بنا که تاریخ 1260 هجری مهی (قمری) را نشان می‌دهد، زمان ساخت آن به قبل از این تاریخ می‌رسد. بنا دارای بارانداز، ورودی، چشمه طاق و غیره است.
از جمله آسیاب‌های دیگر می‌توان به آسیاب ری واقع در شهر ری، در غرب محله زورآباد، آسیاب مستوفی در یوسف آباد تهران، آسیاب حضرت عباس واقع در روستای «هیو» ساوجبلاغ، آسیاب قدیمی در جاده چالوس کرج، آسیاب «هلجرد» در روستای هلجرد کرج، و آسیاب برجی شهرک شهید فهمیده ـ در محدوده کرج در بزرگراه تهران ـ قزوین که در خیابان شهید بخاری واقع شده است ـ اشاره کرد. قابل ذکر است که در این تقسیم‌بندی کرج هنوز جزو استان تهران بود و آسیاب‌های آن در مجموعه آسیاب‌های استان تهران قرار دارند، در حالی که اکنون باید آنها را آسیاب‌های استان البرز که نام جدیدی برای کرج است در نظر گرفت.
حمام‌های استان تهران
ساخت حمام در روستاها و محله‌های شهرهای بزرگ تا چند دهه اخیر ادامه داشته و دارد. در حال حاضر نیز در بسیاری از روستاهای کوهستانی و کویری نیز ساخت حمام عمومی یک کار نیک و پسندیده شمرده می‌شود. در مجموع بیش از 77 حمام در استان تهران وجود دارد که در اینجا به معرفی برخی از آنها پرداخته می‌شود.
حمام حاج قاسم ـ حمام حاج قاسم با قدمتی نه چندان زیاد در هسته مرکزی شهر تهران و در محدوده بازار بزرگ تهران قرار دارد. این حمام دارای فضاهایی مانند: بینه، سربینه، رخت کن، خزینه و غیره است که همگی آنها در پدید آوردن حمامی با ساختاری زیبا نقش داشته‌اند. این حمام یکی از حمام‌های پررونق بازار به شمار می‌رود و مشتری‌های خاص خود را دارد.
حمام روستای درده ـ این حمام در مرکز روستای «درده» از توابع فیروزکوه قرار دارد و قدمت آن حدود 200 سال است. پس از پایین رفتن از چند پله به کف حمام می‌رسیم که به گرمخانه منتهی می‌شود. فضای رختکن دارای سکوهایی برای شستن است که در وسط آن نیز حوضی سنگی تعبیه شده است. گرمخانه دارای پلان مستطیل‌شکل، سقفی گنبدی و طاق جناغی شکل با نورگیر است. مصالح به کار رفته در بنا ملات ساروج و سیمان است.
حمام قبله ـ حمام قبله در بازار نایب‌السلطنه تهران یعنی در خیابان پانزده خرداد شرقی قرار دارد. بنای حمام یادگاری از دوره صفویه است و در شمار مجموعه بناهایی نظیر: حمام، تکیه، مدرسه و غیره است که به دستور خواهر شاه تهماسب صفوی ایجاد شده و در گذری به همین نام قرار دارد. این حمام از قدیم دارای دو بخش زنانه و مردانه است و ساختار معماری بنای آن از اجزایی مانند: ورودی، رخت کن، بینه، گرمخانه، آتشدان و غیره با تزئیناتی در سردر ورودی، بینه، گرمخانه و غیره تشکیل شده است.
حمام دوتویه علیا ـ حمام دوتویه علیا یکی از حمام‌های منطقه کهریزک است که در دوره پهلوی اول با استفاده از مصالح آجر و ملات ساخته شده است. حمام دارای سربینه، گرمخانه، رختکن، خزینه و غیره است.
حمام مهدیخانی ـ این حمام در مجاورت بازار بزرگ تهران قرار دارد و مساحت آن حدود 900 متر مربع است و مربوط به دوره قاجاریه است. این بنا به نسبت سالم و دارای جرزهای آجری است که با مصالح آجر، ملات گل و آهک ساخته شده است.
حمام هلیجرد ـ این حمام در روستای هلیجرد کرج (استان البرز) قرار دارد و مربوطه به دوره قاجار است. مصالح اصلی به کار رفته در آن سنگ و قلوه سنگ همراه ساروج است. سقف این حمام با طاق عرقچین ساده پوشیده شده که در نوع خود کم نظیر است. مخزن آب، خزانه، حوض، گرمخانه، نظافت خانه و غیره از اجزای این حمام هستند.
حمام انصاری ـ حمام انصاری در خیابان ولی‌عصر- خیابان فرهنگ ـ جنب کوچه قدسی یعنی در ضلع جنوبی میدان منیریه واقع است. براساس شواهد و کتیبه‌های موجود، تاریخ ساخت بنا به سال 1334 هـ. خورشیدی (شمسی) برمی‌گردد و از بناهای اواخر دوره قاجاریه به شمار می‌رود. حمام دارای تأسیساتی نظیر ورودی، آتشدان، گرمخانه، رختکن و کفش‌کن است و تزئیناتی مانند: گنبد عرقچین، گچبری، آجرکاری، آجرچینی، کاشیکاری و غیره است. با توجه به جایگاه و موقعیت قرارگیری، ساختار معماری و همچنین ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی، این حمام با شماره 4569 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
قلعه‌های استان تهران
حدود 160 قلعه در استان تهران وجود دارد، اما در اینجا به دلیل محدودیت فضا چند قلعه معرفی می‌شود.
قلعه ایرج ـ این قلعه در نزدیکی روستای عسکرآباد از توابع ورامین واقع شده است. مساحت قلعه 240 هکتار و ارتفاع متوسط دیوار آن 15 متر است. در اطراف قلعه به فاصله 100 متر سنگرهایی قرار دارد. پلان بنا به شکل مستطیل و مصالح آن ازخشت و گل است و در نوع خود یکی از بزرگترین قلعه‌های ایران به شمار می‌رود. طبق شواهد تاریخی پیشینه قلعه به 3 هزار سال پیش می‌رسد.
دژ رشکان ـ این بنا که به دوره اشکانی مربوط می‌شود یکی از دژهای محافظ هسته اولیه ری بوده که در چهارسوی ری و از لاشه سنگ و ساروج ساخته شده است. بخش اصلی قلعه تا دوره قاجاریه وجود داشته، ولی امروز قسمت‌های بزرگی از آن تخریب شده است. خاکبرداری محل به منظور استخراج و تولید سیمان یکی از شوندهای (علت‌های) اصلی آن است که مسئولان میراث فرهنگی یا از آن آگاهی ندارند، یا این موضوع را تخریب به حساب نمی‌آورند!
قلعه فیروزکوه ـ این قلعه در مرکز شهر فیروزکوه واقع و از بناهای دوره ساسانی است. قلعه فیروزکوه شامل سه بخش است: در بخش اول شهر قدیم فیروزکوه، در بخش دوم تعدادی خانه با دیوارهای خشتی، برج، آب انبار و چاه آب قرار دارند. در بخش سوم که از پشت دروازه و دیوار بزرگ بخش دوم آغاز و تا انتهای کوه امتداد می‌یابد در بالاترین قسمت کوه ارگ حکومتی ساخته بودند. مصالح به کار رفته شامل خشت و گل برای خانه‌ها و سنگ لاشه و ساروج برای برج‌ها و استحکامات بوده است.
قلعه کامین ـ قلعه کامین در روزگاران بسیار دور پناهگاه بسیاری از ساکنان منطقه ری بود، ولی حوادث طبیعی و انسانی از جمله زلزله‌ها و جنگ‌ها باعث شده است که فقط تلی از خاک از قلعه کامین برای ما به ارث بماند. این بنا در اصل قلعه‌ای چهار برجی از خشت و چینه است. قدمت اولیه تپه به اواخر دوره تاریخی و اوایل دوره اسلامی می‌رسد.
قلعه تبرک ـ قلعه تبرک یکی از بناهای سده‌های نخستین دوره اسلامی یعنی روزگار خلفای عباسی به شمار می‌رود و داخل بارو و حصار ری قدیم ساخته شده است.
اگر چه قلعه تبرک امروزه کاملاً تخریب شده، ولی با توجه به قرارگیری و برج نقاره‌خانه برفراز دامنه آن امروزه آن را به عنوان کوه نقاره خانه ذکر نام می‌کنند.
قلعه پشت تندیر ـ قلعه پشت تندیر تنگه واشی در ارتفاعات غربی تنگه واشی مشرف بر گذرگاه قرار دارد. با توجه به شواهد موجود پیشینه تاریخی و باستانی آن مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد تا اواخر دوره ایلخانی است. بیشترین معماری قلعه در زیر خاک مدفون است و فقط قسمت جنوب‌غربی آن که یک برج است قابل مشاهده است. مصالح به کار رفته در این بنا شامل سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج است.
قلعه گبری ـ این بنا از قلعه‌های محافظ ری قدیم است که در حد فاصل جنوب شرقی ری قدیم و میدان معلم شهرری امروز واقع است. پیشینه قلعه به دوره اشکانی یعنی حدود 2250 سال قبل می‌رسد. از این قلعه علاوه بر دیوار آن چندین برج دیده بانی برجای مانده است.
* تنظیم: فرزانه پورمظاهری
