زیست بوم
گاهی حیات هم مسدود می‌شود
- زيست بوم
- نمایش از دوشنبه, 23 فروردين 1389 10:09
- بازدید: 3760
برگرفته از همشهری آنلاین - دکتر اسماعیل کهرم
در کشور خشکی مثل ایران، هر سد انگار نویدی است برای ارائه فرصت زادآوری به پهنه دیگری از سرزمین.
به همین خاطر در همه 5 سال گذشته یکی از شاخص‌ترین فعالیت‌های عمرانی در کشور سدسازی بوده است. اما آیا هر سد فقط آثار عمرانی دارد؟ بسیاری از جغرافی‌دانان و اکولوژیست‌ها در این‌باره نظر منفی دارند.
آنها می‌گویند برخی از پیامدهای محیطی سدها غیرقابل کنترل و نگران‌کننده است و از این نظر احداث یک سد جدید باید همراه با اما و اگرهای بسیار باشد و برای مهار منابع آب بهتر آن است که سراغ روش‌های دیگر مثل آبخیزداری و آبخوان‌داری برویم یا دست‌کم اینکه سدها را هرچه کوچک‌تر بسازیم.
من متعلق به زمانی هستم که احداث سدها، بزرگترین نشانه پیشرفت‌های فنی و اقتصادی محسوب می‌شد. هر وقت از طرف دانشگاه به دیدار یک سد در حال احداث و یا یک سد تکمیل شده در حال بهره‌برداری می‌رفتیم با غرور به این سازه «سیمان-سنگ» می‌نگریستیم.
به راستی که سدها به نحوی ساخته شده‌اند که کوچکی انسان و عظمت کارهایی که می‌تواند انجام دهد، هر دو را نمایش می‌دهند. سد دز در زمان احداث، هفتمین سد مرتفع عالم بود و از پایین که بدان دیواره عمودی نگاه می‌کنی آن دو احساس را به طور همزمان درک می‌کنی. چندی قبل به دیدار سد کرخه رفتیم. این بار احساس غرور مشاهده دسترنج مهندسین هموطنم با رگه‌هایی از نگرانی‌ها خط خطی‌شده بود. این بار علاوه بر احساس غرور با نگرانی از خود پرسیدم که آیا ملاحظاتی که باید، هنگام احداث سدکرخه رعایت شده‌اند؟
ظاهراً بانک‌جهانی هم تغییر عقیده داده و در مورد احداث سدها موضع متعادل‌تری را اتخاذ کرده است. این سازمان جهانی در پنجاهمین سالگرد تاسیس خود اعلام کرد:80درصد سدهایی که توسط این سازمان در جهان تاسیس شده نباید ساخته می‌شدند، زیرا ضررهای زیست‌محیطی آنها بیش از منافع آن بوده‌اند. حقیقت آن است که این بانک طی 50سال نسخه احداث سدهای هرچه بزرگتر و معظم‌تر را برای کشورهای جهان سوم می‌پیچید ولی زمان نشان داد که این بانک برای احداث سدها تنها امکانات مالی و توانایی‌های تکنیکی را مدنظر قرار می‌داد و عامل تاثیرات زیست‌محیطی سد را نادیده می‌گرفت، ولی چه تاثیراتی؟
به راستی احداث یک سد چه تاثیراتی برمحیط دارد؟ و اگر در نقطه نامناسب ساخته شوند؟
اجازه دهید از اینجا شروع شود که هر سازه‌ای و هر ساختمانی ولو هرقدر کوچک بر محیط‌زیست تاثیرات منفی و احتمالا مثبت می‌گذارد، حتی اگر یک درخت در منطقه‌ای غرس کنیم به طور قطع بر محیط اثر فراوانی دارد، مثلا بافت خاک را تغییر می‌دهد و موجب می‌شود که خاک، آب را بهتر در خود نگه‌دارد. آب‌وهوای اطراف خود را تلطیف می‌کند و آب را از اعماق می‌مکد و توسط برگ‌ها به صورت بخار به هوا می‌فرستد، سایه ایجاد می‌کند و مأمن موجودات سایه دوست روی زمین می‌شود. انواع حشرات روی تنه و شاخه و برگ‌ها ساکن می‌شوند و پرندگان به شاخه‌های آن جلب می‌شوند.
در یک بررسی بیش از 8هزار موجود (اغلب حشرات و نرم تنان) در خاک و روی جسم درخت یافت شده بودند. یعنی یک‌اکوسیستم! این تنها تاثیر یک درخت است بر طبیعت. حال تصور کنید که ا حداث یک سد چه تاثیراتی بر محیط دارد؟ تاثیر سدها برمحیط را در دو مرحله بررسی می‌کنیم؛ مرحله نخست ساختن سد است و مرحله بعدی تاثیر سد در حال فعالیت است بر محیط.
اثرات سد بر زیست بوم‌ها
نقطه دورافتاده‌ای را در نظر بگیرید که رودخانه زیبایی آرام از آن می‌گذرد. اینجا از آن نقاطی است که پر از زیبایی و آرامش و صفا و مناظر چشم‌نواز است و آن وقت ناگهان با اجرایی شدن ساختمان سد سرو کله ماشین‌های سنگین، بولدوزر ها و انواع ماشین‌های حفار در این فضای طبیعی زیبا پیدا می‌شود و برای مدت چهار یا پنج سال انواع آلودگی‌های صوتی، خاکی، آبی و هوایی به منطقه روی می‌آورد. تنها تصور کنید که چندهزار نفر که در آن حوالی ساکن می‌شوندچه تاثیراتی بر محیط می‌گذارند. در محل احداث یک سد اضافه‌های آشپزخانه که به رودخانه سرازیر می‌شد موجب جلب چندین هزار کلاغ زاغی ، کلاغ سیاه و ... شده بود؛ یعنی بافت اکوسیستم عوض شده بود. در نظر داشته باشیم که این موجودات از تخم و جوجه سایر جانداران استفاده می‌کنند؛ یعنی حیات وحش به نفع اینان می‌چرخد یعنی تاثیرات کوچک ولی متعدد و مهم.
با شروع آب گیری سد نوع تاثیرات متفاوت می‌شوند. آن رودخانه آرام به مرور تبدیل به دریاچه و حوضچه عمیقی می‌شود که موجودات آن به کل متفاوت از رودخانه جاری می‌باشند. آب رودخانه از اکسیژن سرشار و برای تخم‌گذاری ماهیان مناسب است، چون تخم‌ماهی‌ها نیاز به جریان آب اکسیژن‌دار دارند. با تبدیل رودخانه به دریاچه و افزایش عمق آب، موجوداتی که در دیواره رودخانه،در کف آن و در ساحل رود ساکن هستند جای خود را به موجوداتی دیگر می‌دهند ولی نه با آن تنوع و تعداد. دریاچه‌ای که پشت سد تشکیل می‌شود گاه بهترین نمونه‌های جنگل، مرتع، تالاب‌ها، زمین‌های کویری، درخت‌‌زارها و خلاصه انواع اکوسیستم‌ها را غرق می‌کند. در یکی از دره‌هایی که پشت سد کرخه
غرق آب شد حدود 11هزار اصله درخت را آب گرفت و هزینه نجات این درخت‌ها تامین نشده بود. گاه خساراتی که به میراث فرهنگی یک مملکت وارد می‌شود عمق فاجعه را دوچندان می‌کند.
سد اسوان
سد اسوان در مصر از نظر ارزش دست آورد‌های تکنیکی همطراز رفتن به کره ماه ارزیابی می‌شد. مجسمه‌های چند صدتنی دره فراعنه جابه‌جا شدند تا زیر آب غرق نشوند. پس از مدتی اطراف زمین‌های حواشی دریاچه پشت سد باتلاقی شد و بعد از مدت‌ها پشه مالاریا به ناحیه بازگشت. آبگیر شدن و یا خیس شدن زمین‌های اطراف از جدی‌ترین مسائل مربوط به احداث سد است. آب دریاچه به خاک نفوذ کرده به زمین فرو می‌رود و موجب بالا آمدن سطح آب زیرزمینی می‌شود. این امر می‌تواند به صورت بلای عظیم جلوه کند.
در صورت بروز سیل،خاک اشباع شده از آب به جریان سیل شدت می‌بخشد. اکنون که طوفان دریایی «کاترینا» در «نیواورلئان» مصیبت‌بار شده باید دانست که بالا بودن سفره آب زیرزمینی، فرو نشستن آب را طولانی‌تر می‌کند، اگر دریاچه پشت سد تالابی را غرق کرده باشد خاصیت جلوگیری از سیلاب که در وجود تالاب‌‌هاست از بین می‌رود. دریاچه پشت سد،محل تجمع میلیاردها متر مکعب آب است. این حجم آب بسیار سنگین است و اگر لایه‌های زیرین زمین تحمل چنین وزنی را نداشته باشند جابه‌جا شده و در نتیجه زمین لرزه اتفاق می‌افتد.
سدسازی و حیات وحش
قسمت آخر را به حیات وحش اختصاص دهیم. جانوران در زیستگاه‌های اختصاصی خود زندگی می‌کنند. آهو در دشت و صحرا است و کل و بز و قوچ و میش در کوهستان، گوزن محل زندگی خود را در جنگل انتخاب می‌کند و پرندگان آبزی تالاب‌ها را ترجیح می‌دهند. فکر می‌کنید با غرق آب شدن جنگل و مرتع و کویر و تالاب چه برسر ساکنین آنها خواهد آمد؟ آنها که بتوانند فرار می‌کنند و به نقاط مجاور می‌گریزند و آنان که نتوانند غرق می شوند. نکته دیگر اینکه اگر نقطه احداث سد رسوب‌گیر باشد آن وقت عمر سد کوتاه می‌شود؛ سد سفید رود نمونه‌ای از این دست است.
بازدید از کرخه را در یک غروب دل انگیز خاتمه می‌دهیم. آب دریاچه آرام و بدون موج است و خورشید در حال غروب، قایقران از این همه زیبایی به وجد آمده قدرت قایقش را می‌آزماید. به طرف انبوهی پرنده می‌تازد. با نزدیک شدن موتور، آنها از روی آب به پرواز در می‌آیند. عجیب است هنوز یک‌سال از آب‌گیری دریاچه نگذشته،حدود 6هزار قطعه آنقوت (محلی‌ها به آن غاز کانادایی می‌گویند) و 13هزار قره غاز(کور مورانت) به دریاچه روی آورده‌اند.
این معجزه طبیعت است. وقتی اکوسیستم را تغییر می‌دهیم و از خشکی، یک دریاچه ایجاد می‌کنیم، حیات وحش، خود را وفق می‌دهد. اگرچه دریاچه پشت سد مراحل ابتدایی را می‌گذراند و اطراف آن هنوز گیاهان جاگیر نشده‌اند سروکله پرندگان آبزی پیدا شده. وقتی قایق به اسکله رسید چراغ قوه را به آب انداختیم. پر از بچه ماهی بود؛ هزارها هزار!! فکر کردم: جمله عیبش تو بگفتی هنرش نیز بگوی، سدها پهنه‌های آبی ایجاد می‌کنند که برای آبزیان سفره‌ای است از مائده‌های آسمانی.
