ایران‌بوم

تنگ بلاغی در جنوب غربی مجموعه میراث جهانی پاسارگاد قرارگرفته که نزدیک به 18 کیلومتر طول دارد و به عنوان یکی از قدیمی‌ترین گذرگاه‌های فارس به شمار می‌آید. در این تنگه رود پلوار جریان دارد که اهمیت تاریخی و طبیعی تنگه وابسته به همین جریان آبی می‌باشد. از نگاه طبیعی تنگ بلاغی پوشیده از درختان گوناگون و کهنسالی است که قدمت گونه‌ای از آنها همانند درخت بنه به چند هزار سال می‌رسد. این تنگه در دوران هخامنشی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و مراکز امپراطوری هخامنشیان را به یکدیگر متصل می ساخته است. این تنگه تا چندین سال پیش به عنوان یک شکارگاه مطرح بود و گونه‌های حیوانات و پرندگان وحشی در گوشه و کنار تنگه به چشم می‌خورد که اکنون کمتر اثری از آنهاست. همین ویژگی‌ها موجب شده که تنگ بلاغی از گذشته دور تاکنون مورد توجه انسان‌ها قرار گیرد. در مورد نام این تنگ باید گفت، کلمه بلاغی به معنای سر چشمه یا چشمه است که مردم این منطقه در روزگاران گذشته بر آن نام نهاده اند. از این دره رودخانه پلوار (بلاغی یا سیوند) که سرچشمه آن در کنار روستایی به نام قصر یعقوب در حدود50 کیلومتری شمال پاسارگاد سرچشمه می‌گیرد و پس از گذر از تنگ بلاغی، دشت سعادتشهر، سیوند و جلگه مرودشت در جنوب شهرستان مرودشت به رودخانه کر می‌پیوندد.

رودخانه بلاغی (سیوند) از وسط تنگ بلاغی میگذرد و این دره را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم کرده است. وجود این رودخانه که در کتاب فارسنامه ابن بلخی مورخ قرن چهارم هجری به نام پلوار معروف است. بررسی باستانشناسی که طی چند سال گذشته انجام گرفت نزدیک به 140 محوطه و اثر از دورههای مختلف را معرفی کرد که قدمت گونهای از آثار شناسایی شده در تنگه مربوط به دوره فرا پارینه سنگی است. از دوره های دیگر نیز محوطه ها و آثاری شناسایی شده که دارای اهمیت فراوانی می باشند، همانند دوره نو سنگی، آغاز روستا نشینی ( جری، مشکی، باکون) و دوره های تاریخی هخامنشی، اشکانی، ساسانی و دوره اسلامی تا کنون. تعدادی از این محوطه ها پیش از آبگیری سد سیوند مورد کاوش باستان شناسی قرار گرفتند که آثار ارزشمندی از محوطه های کاوش شده بدست آمد. از جمله چندین محوطه دوره پیش از تاریخ (باکون) کاوش شد که کوره سفال پزی، بقایای معماری، تدفین، ظروف سفالی و تعدادی اشیاء سنگی و گلی ازجمله آثار بدست آمده از این محوطه ها بودند. آثار بدست آمده از این محوطه. نزدیک به 7000 سال قدمت داشتند که کوره‌های سفال پزی و تدفین‌های یافته شده در محوطه ها از مهمترین یافتههای باستان شناسی ایران و جهان به شمار میآیند.

بر اساس بررسیهای صورت گرفته در تنگ بلاغی (از پوزه کوه کوچک در شمال تا روستای رحمت آباد در جنوب تنگ بلاغی) تاکنون بیش از 140 اثر باستانی از دوره پیش از تاریخ تا دوره اسلامی شناسایی شده است. اگرچه بیشتر قسمتهای تنگ بلاغی دارای نام محلی بود ولی به دلیل کثرت آثار، بیشتر محوطه ها با شماره نام گذاری شدند.

آثار شناسایی شده در تنگ بلاغی

تاکنون بر اساس بررسی‌های انجام شده در تنگ بلاغی آثار متعددی از دوره پیش از تاریخ تا دوره اسلامی در تنگ بلاغی شناسایی شده است. که هریک را بر اساس قدمت آنها مورد بررسی باستان شناسی قرارخواهیم داد.

آثار دوره میانی پارینه سنگی در بستر رودخانه پلوار و دره های کوچک در کوه‌های تنگ بلاغی ، مایکل روزنبرگ در بررسی‌هایی که در دشت مرودشت خصوصاً حوزه رودخانه کَر انجام داده از شناسایی 328محوطه باز با تک یافته هایی از دوره میانی پارینه سنگی نام می‌برد که در آنها فقط یک عدد ابزار سنگی پیدا شده است که بر اساس مطالعات انجام شده این دست افزارها احتمالاً دارای قدمتی بین 250000 هزار سال تا 40000 هزار سال هستند.در حوزه رودخانه پلوار(سیوند) که شاخه ای از رود کر است و همچنین در دره های مجاور تک یافته‌های از این دوران بدست آمد.

آثار دوره پارینه سنگی جدید و فرا پارینه سنگی در غارها و پناهگاههای صخره ای

تاکنون دربررسی کامل تنگ بلاغی بیش از 45 غار و پناهگاه صخره ای شناسایی شد که 15عدد از آن دارای دست افزارهای سنگی مربوط به این دوره می باشد. قدمت این غارها به هشت هزار سال تا دوازده هزار سال قبل می رسد .

تپه‌ها و محوطه‌های پیش از تاریخ

(محوطه های دارای فرهنگ مشکی، باکون و لپویی) در بررسی‌های صورت گرفته در تنگ بلاغی تاکنون 4 محوطه شامل محوطه شماره 73 (احتمالاً دارای فرهنگ، مشکی، لپویی و باکون) محوطه شماره91 (دارای فرهنگ باکون)، محوطه شماره119(دارای فرهنگ باکون)، محوطه131(فرهنگ باکون) و تپه رحمت آباد (دارای فرهنگهای مشکی، باکون از هزاره ششم تا چهارم ق. م) شناسایی شد. در بررسی دوباره تنگ بلاغی محوطه ای کوچک شناسایی شد که دارای سفال آغاز نگارش (هزاره3و2ق.م) است این محوطه با شماره 132 معرفی شد.

تنگ بلاغی حدود 4 هزار سال پیش به دلایل نامعلومی خالی از سکنه می شود (دلیل این ادعا عدم کشف آثار فرهنگی حد فاصل دوره پیش از تاریخ "استقرار در روستاها" تا دوره هخامنشی یعنی حدود2500سال)، بعد از این وقفه طولانی دوباره زندگی در تنگ بلاغی در دوره هخامنشی از سر گرفته می شود.

آثار دوره هخامنشی

-کنده‌کاری‌های موسوم به راه شاهی در سمت راست رودخانه پلوار

تاکنون 9 قسمت از این کنده‌کاری‌ها به صورت مجزا از هم در خطی به طول حدود 5/4 کیلومتر شناسایی شده که بزرگترین قسمت آن بنام دختر بر (با طول250متر وعرض تا20/2مترو ارتفاع قسمت کنده شده بیش از 10 متر است ) معروف است. سایر قسمت‌های مختلف نیز دارای طول بین 4 تا 89 متر و عرض بین 20/1تا20/2 متر می‌باشد.

در مورد کاربرد این کنده‌کاری‌ها نظریات مختلفی توسط برخی از باستان‌شناسان نظیر هرتسفلد، علی سامی، استروناخ، شاپور شهبازی و رمی بوشارلا ارائه شده است؛ برخی آن را راه ارتباطی بین پاسارگاد و تخت جمشید میدانند و برخی آن را کانال آب رسانی برای آبیاری زمین‌های مزروعی جنوب تنگ بلاغی و حتی دشت سعادتشهر می‌دانند، گروهی نیز دو کاربرد فوق را برای آن در نظر گرفته اند.

کنده کاری‌های موسوم به راه شاهی از آن نظر برای ما اهمیت دارد که اولاً در نوع خود در ایران و حتی جهان بی نظیر است و در ثانی یک بنای عام المنفعه می باشد. به هرحال تمام قسمت‌های کنده کاری‌های موسوم به راه شاهی براساس شواهد و مدارکی هرگز به مرحله بهره برداری نرسیده است.

-کنده کاریهای سمت چپ رودخانه

در سمت چپ تنگ بلاغی و در خطی به طول بیش از 5/6 کیلومتر 16 کنده کاری کاملاً مجزا شناسایی شد که تاکنون هیچگونه گزارشی در مورد آن ارائه نشده است.

این کنده کاری‌ها از شمالی ترین نقطه رشته کوه کوچکک در ابتدای تنگ بلاغی شروع شده وتقریباً تا وسط تنگ بلاغی ادامه یافته است.

طول بزرگترین قسمت کنده کاری بیش از 150متر و عرض آن60 سانتیمتر تا 30/1متراست. کنده کاری‌های قسمت چپ رودخانه نیز همچون قسمت راست دارای لبه بیرونی (اصطلاحاً جان پناه) تا ارتفاع 5/1متر است. در مورد کاربرد آن باید گفت که از آن احتمالاً به دلیل عرض کم فقط به عنوان کانال هدایت آب برای رساندن آب به زمینهای جنوب تنگ بلاغی و محوطه‌های هخامنشی استفاده شده است.

- تپه ها (محوطه‌های گسترده) هخامنشی

از آثار دیگر دوره هخامنشی درتنگ بلاغی، تپه های باستانی ( محوطه‌های گسترده ) است. تاکنون چند محوطه در تنگ بلاغی شناسایی شد که دارای سفال شاخص دوره هخامنشی می باشد.

از مهمترین نتایج حفاری کشف یک روستا از دوره هخامنشی است که با کاوش در آن برخی از زوایای تاریک زندگی مردم عادی در دوره هخامنشی آشکار شد.

در محوطه ای که به نام محوطه ساسانی معرفی شده بود، آثاری از یک سازه معماری با پی سنگی عریض شناسایی شد که مربوط به دوره هخامنشی می باشد.

کوشک داریوش:

یکی از مهمترین محوطه های باستان شناسی که در تنگ بلاغی شناسایی و مورد کاوش قرار گرفت، کوشک داریوش می باشد که در سمت شرق رودخانه و در شمال صخره ای عظیم بنام تنگ تیرانداز قرار دارد. متاسفانه در سالهای قبل قسمتی از این محوطه ارزشمند به وسیله ماشین آلات راه سازی به شدت تخریب شده بود. کاخ دارای یک تالار مرکزی با ته ستون‌های مکعبی شکل بود که در خلال حفاری دو ستون آن در جا بودند و بیرون آورده شدند. ایوان غربی که رو به رودخانه بوده، قسمت زیادی از آن تخریب شده بود و در خاک‌های حاصل از تخریب یک ته ستون زنگوله شکل با تزئیناتی به شکل برگ نخل با شال ستون آن کشف شد. علاوه بر این در این کاخ قسمتی از دیوار و روی کاهگل آن رنگ شده بود. از مواد فرهنگی بدست آمده از آن می توان به چشم های مصنوعی و سفالهای شاخص آن نام برد.

- گورستان‌های فرا هخامنشی

از دیگر آثار شناسایی شده در تنگ بلاغی قبور درون خاک می باشد که برای اولین بار درتنگ بلاغی شناسایی شد. این قبور بنام گورهای خرسنگی نام گذاری شد. فرم ساخت این قبور به صورت اشکال هندسی نامنظم و منظم مانند دایره‌ای و مستطیلی است که در ساخت آن بیشتر از سنگهای بزرگ به ابعادی با میانگین (1*1متر) استفاده شده است و به همین خاطر، این قبور به گورهای خرسنگی نامگذاری شده اند.

در ساخت این گورها ابتدا جسد را در چاله ای به عمق نیم متر تا20/1 در ابعاد اندکی بیش از 1*1 متر به صورت دست پا جمع (جنینی) در جهات مختلف دفن کرده و در کنار آنها اشیائی نظیر مهره تزیینی، گوشواره برای زنان و خنجر و سرپیکان و سرنیزه برای مردان می‌گذاشتند و روی آن را با خاک پوشانده و سنگچینی با قطرهای متفاوت بین 5/1تا 5 متردر اطراف آن می‌چیدند به طوری که بیش از نیمی از این سنگ‌ها در خاک و نیمی دیگر بیرون از خاک است و بعد گذر قرنها هنوز هم قابل مشاهده هستند.

با توجه به شواهد موجود، تقریباً تمام این قبور در دامنه کوه‌ها و در میان دره های غیر قابل کشت قرار دارند و با توجه به همین نکته احتمالاً صاحبان این قبور دارای اعتقادات زرتشتی بوده و بازماندگان این اموات اصول دین زرتشت پیامبر را که همانا پاک نگه داشتن خاک حاصلخیز (خاک، آتش، باد و آب از عناصر اربعه پاک در دین زرتشت است) از هرگونه نجاست ( در دین زرتشتی مرده نجس می باشد) را مراعات کرده اند .

تاریخ گذاری دقیق این قبور هنوز کاملاً مشخص نشده است ولی بسیاری از باستان شناسان معتقدند که این قبور مربوط به دوره فرا هخامنشی تا دوره ساسانی می باشد.

از این نوع قبور در تنگ بلاغی به تعداد زیادی وجود دارد و برای اولین بار در تنگ بلاغی مورد کاوش باستان شناسی قرار گرفت. بر اساس آخرین مطالعات صورت گرفته، در این قبور جسد به دو صورت جنینی و تدفین ثانویه دفن شده اند. از مواد فرهنگی مکشوفه از این قبور می توان به مهرهای از جنس عاج و فیروزه و اشیاء فلزی نظیر سر پیکان، سر نیزه، گوشواره مفرقی، النگوی آهنی، خنجر آهنی اشاره کرد که از بعضی از قبور کشف شده اند.

- مرز سنگچین

در تنگ بلاغی و کوهای مجاور آن آثار و بقایایی سنگچینی به طول بیش از 9کیلومتر در دشت بلاغی و 35کیلومتر در روی کوه‌های شمالی کوچکک دیده می شود. از این نوع سنگچین درسایر قسمت‌های استان فارس مانند شمال تخت جمشید (بین بارو و آرامگاه اردشیر 2)، بین فراشبند و فیروزآباد، بین کامفیروز وبیضاء، غرب ارسنجان و در کوههای شمالی بیشاهپور کازرون نیز به صورت منقطع دیده می شود.

طولانی ترین قسمت از غرب ارسنجان شروع شده و بعد از گذر از روی کوه های سرپنیران و کوه های کوچکک در نزدیکی پاسارگاد وارد دشت شده و در یک خط مستقیم به طرف مجموعه میراث جهانی پاسارگاد کشیده شده و بعد از آن در جنوب غربی پاسارگاد وارد تنگ بلاغی شده و به طرف جنوب فارس (البته به صورت منقطع که گاهی فاصله یک قسمت از قسمت بعدی بیش از ده ها کیلومتر می باشد) کشیده شده است.

در مورد قدمت سنگچین‌ها به چند دلیل که یکی از آنها، وجود قبور توده سنگی (قبور اشکانی) در داخل آن و یا در روی آنها است، قدمت آن به دوره اشکانی یا قبل ازآن می رسد.

احتمالاً این مرز سنگچین که سالم‌ترین قسمت (دارای طول حدود100متر، عرض20/2متر و ارتفاع بیش از دومتر) آن در تنگ بلاغی و در روی یکی از صخره های کوه وجود دارد، مربوط به فرترکه می باشد که با این کار خود احتمالاً چند هدف را دنبال کرده اند.

هدف اول احتمالاً با کشیدن این مرز می خواستند حد ایالت فارس را از سایر ایالتها جدا کنند.

هدف دوم چون فرترکه خود را از نسل هخامنشیان می دانستند و زرتشتی بودند با کشیدن این مرز شاید می خواستند یک ایالت مقدس را از سایر ایالت‌های دیگر جدا سازند با توجه به اینکه این مرز سنگچین آنقدر بزرگ نیست که بتوان جنبه دفاعی برای آن در نظر گرفت.

آثار دوره اشکانی

از دوره اشکانی نیز آثاری بدست آمده که مهمترین آنها به شامل موارد زیر می باشد.

- انواع تدفین مربوط به دوره اشکانی و معاصر آن

تا کنون در تنگ بلاغی چهار نوع از این قبور شناسایی شده که در مورد هریک مختصری توضیح داده خواهد شد.

- قبور توده سنگی(خرف خانه ها)

در تنگ بلاغی و کوهای مجاور آن، گورهای شناسایی شدکه به صورت هرمی شکل و به وسیله سنگ خشکه چین با قطر 5/1 متر الی12متر به ارتفاع 1تا5/2متر دیده می شود. در ساخت این قبور ابتدا سنگچینی دایرهای در روی زمین چیده شده و حفره گور را به صورت دایره ای کوچک یا بیضی شکل به ابعاد 1تا5/1متر به صورت تو خالی ساخته اند و اطراف آن را با سنگ خشکه چینی کرده اند و بعد از آنکه به اندازه دلخواه بالا آمد جسد را در داخل آن به صورت جنینی دفن کرده (بر اساس شواهد موجود احتمالاً در این گورها از خاک برای پوشاندن اموات استفاده نشده است) و بعد از گذاشتن هدایا در آن، روی آن را با تخته سنگ پوشانده اند. این قبور برای اولین بار توسط استروناخ معرفی شده است و متاسفانه بیش از95 درصد از این قبور حفاری غیر مجاز شده است.

- قبور صخره ای

نوع دیگری از قبور شناسایی شده درتنگ بلاغی، قبور صخره ای می باشد. این قبور با استفاده از حفره های طبیعی (غارهای کوچک) ساخته شده است به این صورت که احتمالاً جسد را به صورت دست و پا جمع (با توجه به ابعاد حفره ها) یا جنینی در داخل حفره گذاشته و در کنار وی اشیاء تزیینی شامل سکه، مهره و سفال گذاشته و روی آن را با خاک پوشانده اند. از این نوع قبور تاکنون بیش از 30 مورد در تنگ بلاغی شناسایی شد که متاسفانه نمونه سالمی در میان آنها دیده نشد. در کنار یکی از این قبور سکه ای از فرمانروایان فارس کشف شد که در روی آن نقش پادشاه اشکانی (احتمالاً ارد اول) و در پشت آن یک حکمران محلی نا شناخته قرار دارد.

- قبور خرسنگی

از دیگر قبور شناسایی شده در تنگ بلاغی، قبور خرسنگی است که هنوز به طور قطع قدمت آن مشخص نشده ولی بر اساس نتایج بدست آمده از حفاری محوطه های 64 ،88 و120 این قبور از دوره فرا هخامنشی تا دوره ساسانی قدمت دارند و احتمالاً در دوره اشکانی نیز ساختن چنین قبور برای دفن اموات وجود داشته است.

در ساخت این قبور ابتدا چاله ای به عمق نیم متر تا یک متر در خاک کنده شده و سپس جسد را به صورت دست و پا جمع به همراه هدایا در داخل آن قرار داده و روی آن را با خاک پوشانده و در اطراف آن سنگچینی که به صورت دایره ای یا مربع و یا چند ضلعی نامنظم به مساحت 2 تا10متر ساخته اند. در ساخت سنگچین از سنگهای بزرگ به ابعاد بیش از یک متر مربع یا کمتر استفاده شده است و به همین خاطر از این قبور بنام قبور خرسنگی نام برده شده است.

- قبور درون غارهای بزرگ

در تنگ بلاغی دو غار شناسایی شد که درون آن تدفین صورت گرفته است، با توجه به ا ندازه غارها احتمالاً در آن تدفین دسته جمعی صورت گرفته است. از این دو غار یکی توسط حفاران غیر مجاز، به شدت تخریب شده و اشیاء داخل آن غارت شده است. در داخل غار مقدار زیادی استخوان انسانی و حیوانی پراکنده شده است. از داخل غار سفالی بدست نیامد. خاکی که از آن برای پوشاندن جسد استفاده شده است قرمز رنگ (احتمالاً گل اَخرا) است.

- محوطه های اشکانی

تاکنون محوطه مهمی از این دوره در تنگ بلاغی شناسایی نشده ولی با توجه به وجود گورهای توده سنگی شاخص این دوره در تنگ بلاغی، احتمالاً از این دوره در این قسمت محوطه های نیز وجود دارد.

آثار دوره ساسانی

در تنگ بلاغی تا کنون چند محوطه و گورستان از این دوره شناسایی شده است. بزرگترین و مهم ترین محوطه مربوط به دوره ساسانی در تنگ بلاغی می باشد. بر اساس آخرین نتایج بدست آمده این محوطه ها مربوط به اواسط تا اواخر دوره ساسانی است و در آن حوضچه های بزرگ با استفاده از مصالح سنگ و ساروج خاکبرداری شد که مربوط به کارگاه تولید مواد غذایی بوده است.

آثار دوره اسلامی

کوره های ذوب فلز یکی دیگر از آثار شناسایی شده در تنگ بلاغی می باشد که در بررسی باستان شناسی صورت گرفته در تنگ بلاغی تعداد 4 کوره شناسایی شد. در ابتدا بر اساس سفال‌های پراکنده در سطح محوطه، احتمال داده شد که مربوط به دوره هخامنشی می‌باشند ولی پس از کاوش معلوم گشت غالب کوره‌ها مربوط به دوره اسلامی می باشند.

اثر مهمی که در تاریخ گذاری این محوطه کمک زیادی به گروه کرد، کشف یک ظرف سفالی شکسته با نقش استامپی می باشد که بنام سفال شاخص استخر معروف است و از اواخر دوره ساسانی تا اوایل دوره اسلامی (قرون اول تا سوم هجری شمسی) در منطقه فارس رواج داشته است.

علاوه بر کوره ها در این محوطه تعدادی سردوک، سفالینههای کوچک منقوش، انواع ابزارسنگی، دو قطعه مهرسنگی و گلی کوچک با تزئین هندسی پیدا شدند.

از دیگر آثار دوره اسلامی قبرستانی مربوط به دوره صفوی و کومه کرههای عشایر با قدمت حدود 300سال می باشد.