ایران‌بوم

ناصرخسرو پس از سه بار حج هنگام بازگشت از سفر مكه به بلخ چند روزی را در ارجان (در شمال بهبهان) می‌ماند و آن شهر را چنين توصيف می‌كند: «ارجان شهری بزرگ است و در او بيست هزار مرد بود. و برجانب مشرقی آن رودی آب است كه از كوه درآيد و به جانب شمال آن رود رود، و چهار جوی عظيم بريده‌اند و آب از ميان شهر به در برده، كه خرج بسيار كرده‌اند و از شهر بگذرانيده و به آخر شهر بر آن باغها و بستانها ساخته، و نخل و نارنج و ترنج و زيتون بسيار باشد». از ارجان كه در شمال شهر بهبهان قرار دارد، مانند بسياری از شهرهای زمان ناصرخسرو، جز تلی باقی نمانده است. اين رودی كه می‌گويد همان رود مارون است كه هنوز هم جريان دارد.

ناصرخسرو پس از ارجان به قصد رفتن به اصفهان به سوی لردگان راه می‌افتد و می‌نويسد: «و به راه كوهستان روی به اصفهان نهاديم. در راه به كوهی رسيديم، دره تنگ بود. عام گفتندی اين كوه را بهرام گور به شمشير بريده است و آن را «شمشير بريد» می‌گفتند. و آنجا آبی عظيم ديديم كه از دست راست ما از سوراخ بيرون می‌آمد و از جائی بلند فرو می‌دويد و عوام می‌گفتند اين آب به تابستان مدام می‌آيد و چون زمستان شود باز ايستد و يخ بندد. وبه لوردغان رسيديم كه از ارجان تا آنجا چهل فرسنگ بود. و اين لوردغان سر حد پارس است». فاصله ارجان تا لردگان را رشته كوههای زاگرس گرفته است كه از شمال به جنوب امتداد دارد.
مسير احتمالی ناصرخسرو از ارجان به لردگان بسيار كوهستانی است و چون بين ارجان تا لردگان از هيچ شهر يا روستائی نامی نمی برد جای اين پرسش پيش می آيد كه آيا او از ارجان به شرق و به ياسوج رفته و سپس به سوی شمال در مسير ادامه داده است و يا از ارجان به دهدشت و پاتاوه رفته و مسير شمال را ادامه داده است، بنابراين مشخص كردن محل آبشار شمشير بريد اهميت می‌يابد، زيرا تعيين مسير ارجان به لوردگان را دقيق‌تر می‌كند.

ناصرخسرو مسير ارجان به لردگان را ۴٠ فرسنگ يعنی ٢۴٠ كيلومتر می‌نويسد. مسير ارجان-دهدشت-مارگون-لردگان بر اساس جاده‌های امروزين ٢۶۴ كيلومتر معادل ۴۴ فرسنگ است. مسير ارجان- ياسوج- لردگان حتی از اين مسير هم طولانی و در حدود ٣۴٧ كيلومتر و يا ۵٨ فرسنگ است. به گمان من ناصرخسرو به احتمال زياد از مسير ارجان-دهدشت _مارگون -لردگان، يا تقريبا از همين مسير و يا كم و بيش به موازات همين مسير رفته است. به مطالعه نقشه اين منطقه به نظر میرسد كه ناصرخسرو از ارجان به دهدشت و از آنجا به سوی شرق از مسير لوداب مارگون به پاتاوه رفته سپس تغيير مسير داده و به شمال رفته و پس از عبور از ميمند به لردگان رفته باشد. اگر اين چنين باشد اين پرسش وجود دارد كه چرا سخنی از دهدشت به ميان نمی‌آورد؟ دهدشت شهری هزار ساله است اين شهر توسط شاپور اول پسر اردشير اول ساسانی بنا شد و به بلاد شاهپور معروف بوده است. اوج رونق اين شهر باستانی در زمان سلجوقيان و نيز صفويان بوده است. حتی تا دويست سال پيش شهر آبادی بوده است. ولی به تدريج از رونق آن كاسته شده است. اين مجموعه تاريخی شامل حمام كهيار، آب انبار، كاروانسرا، مسجد جامع، مسجد مورك، بازار، تجارتخانه، امامزاده پير غازی، با گنبد سفيد و پلكانی مشخص آن كه ويژه بناهای شرق ايران، و امامزاده جابر است.
البته آثار تاريخی دهدشت منحصر به آثار تاريخی شهر قديمی نيست، بلكه در اطراف دهدشت آثار تاريخی ديگری نيز وجود دارد، مانند قلعه چرام، قلعه ضرغام، قلعه قلعه رئيسی، پل قلعه دختر، پل تمسيت، محوطه طوليان. دست كم چهار امامزاده در نزديكی اين شهر قرار دارد.

بنابراين عجيب است كه از اين شهر نامی نمیبرد. شايد او رشته كوههای زاگرس را قسمت شمالی تر و يا جنوبی تر اين مسير طی كرده باشد. ممكن است چون در دهدشت اقامت نكرده است و يا در زمان او اين شهر رونق چندانی نداشته است از حومه آن رد شده باشد. در اين بخش از ايران روستاها و شهركها زيادی وجود دارد كه راههای متعددی آنها را به همديگر ارتباط میدهد. ممكن است او از اين راههای فرعی رفته و از كنار دهدشت گذشته باشد.

در نزديكی مسير مارگون به لردگان آبشاری در نزديك پاتاوه، آبشاری در نزديكی ميمند-آب ملح و آبشار ديگری به نام آبشار لردگان در نزديكی طلايه در جنوب لردگان، وجود دارد. سه آبشار هم در نزديكی ياسوج وجود دارد: در سيپدار، در دهنو، و كاكان عباسعلی خانی. در سفری كه در بهمن ماه ١٣٩٠ برای پژوهش دوباره در باره اين بخش از مسير ناصرخسرو و يافتن آبشار شمشير رفته بودم، پس از بازديد از مجموعه آثار تاريخی دهدشت از آبشار تنگ تامرادی، آبشار مارگون، آبشار ياسوج و آبشار بهرام بيگی ديدن كردم.

با توجه به مسير كلی ناصرخسرو، شكل آبشار، و محل جغرافيايی اين آبشارها به يقين می توان گفت كه آبشار شمشير بريد همان آبشار بهرام بيگی است كه در حد فاصل جاده پاتاوه و لوداب در ٩۵ كيلومتری شهر ياسوج قرار دارد. زيرا اين آبشار بلندی است كه در شكاف باريكی در دل سنگی كوه است، از نظر جغرافيايی در مسير احتمالی ناصرخسرو است، و نام بهرام بيگی (كه به اسطوره بريده شدن كوه توسط بهرام گور اشاره دارد) اين احتمال را قريب به يقين میكند. به اين ترتيب ناصرخسرو از مسير لوداب-مارگون پاتاوه-ميمند به لردگان رفته تا از مسير ياسوج.

سپس ناصرخسرو مینويسد: «و به لوردغان رسيديم كه از ارجان تا آنجا چهل فرسنگ بود. و اين لوردغان سرحد پارس است. و از آنجا به خان لنجان رسيديم. و بر دروازه شهر نام طغرل بيك نوشته ديدم. و از آنجا به شهر اصفهان هفت فرسنگ بود. مردم خان لنجان عظيم ايمن و آسوده بودند، هريك به كار و كدخدايی خود مشغول».

و به سفر خويش به سوی بلخ ادامه می‌دهد.