ایران‌بوم

به این علت که پزشکان دورة اسلامی برای معالجة بیماری ها بیشتر از گیاهان دارویی استفاده می کردند، نوشته های راجع به آلات و وسایل جراحی در تاریخ پزشکی دورة اسلامی از دیگر آثار پزشکی این دوره به مراتب کمتر است. گفتنی است که مفهوم ابزار جراحی نزد پزشکان و جراحان دورة اسلامی با مفهوم امروزی آن کاملاً متفاوت است. نزد آنان ابزار جراحی فقط وسیله ای برای جرح و بریدن عضو یا محلی از بدن انسان نبوده بلکه به انواع آلاتی که در شکسته بندی یا کارهایی مانند آن نیز به کار می رفته اطلاق می شده است.

ظاهراً مهم ترین منبعی که برای شناسایی آلات جراحی پزشکی یونانی در اختیار پزشکان دورة اسلامی قرار داشته کتاب «خلاصة پزشکی در هفت کتاب»نوشتة «پائولوس»، «پل آیگینایی» (بولس اجانیطی) بوده است . مقالة ششم این کتاب به مبحث جراحی اختصاص دارد و منبع دانسته های بسیاری از پزشکان دورة اسلامی در بارة جراحی بوده است و اشاراتی در این زمینه در بعضی نوشته های دانشمندان و پزشکان دورة اسلامی دیده می شود.

نخستین اشارات شایان توجه به آلات و وسایل جراحی در نخستین مجموعة دائرة المعارفی دربارة پزشکی دورة اسلامی یعنی «الحاوی فی الطب» «محمدبن زکریا رازی» دیده می شود اما در این کتاب به سبب نبودن بخش خاصی در بارة جراحی اطلاعات راجع به ابزارهای جراحی در بخش های مختلف پراکنده است. تا پیش از نگارش الحاوی نوشته های پزشکان دورة اسلامی در بارة موضوعات محدودی چون تهیة کناش ها و رسائلی دربارة آثار درمانی گیاهان و داروها و تک نگاری هایی دربارة معالجة بیماری ها بوده است. از مهم ترین کتاب های پزشکی اسلامی تا پیش از «الحاوی فردوس الحکمة علی بن سهل طبری» و «الذخیرة فی علم الطب ثابت بن قره» بوده است. در الذخیرة تقریباً هیچ مطلبی در بارة جراحی و ادوات آن وجود ندارد. طبری نیز هنگام گزارش در بارة مکتب پزشکی هندی به نقل از «سسرد»آورده است که از اجزای هشت گانة پزشکی هندی یک جزء به پزشکی میلی برای علاج بیماری های چشم و جزئی نیز به مبضعی (نیشتری) برای علاج بیماری ها به وسیلة فصد اختصاص دارد. بر این اساس طبری از مبضع و داغ کردن و دوختن رگ ها در این مکتب پزشکی یاد کرده است.

رازی در الحاوی از به کار بردن نوعی صناره (چنگک) در مداوای پاره ای بیماری های رحم و نیز از به کار بردن مبوله (لوله ای برای خارج کردن ادرار) برای معالجة بیماری دفع نشدن ارادی ادرار از مجرای آن یاد کرده است. وی ابتدا کاربرد مبوله را که آن را «قاثاطیر» نیز نامیده به نقل از تیاذوق توضیح داده سپس نظر خود را در بارة استفاده از آن بیان کرده است. رازی در موضعی دیگر به نقل از انطیلس (آنتیلوس پزشک یونانی قرن سوم پیش از میلاد) از به کار بردن مبوله ای یاد کرده است که نخی در سوراخ انتهای آن قرار داده شده تا با آن ادرار مانده در مثانة بیمار تخلیه شود .

ظاهراً رازی از نخستین پزشکان دورهٔ اسلامی بوده که درباره چگونگی دوختن (بخیه زدن) اعضای درونی بدن انسان مطالبی آورده است. او به تفصیل در این باره توضیح داده و از آرای جالینوس نیز در این زمینه یاد کرده است. رازی در دیگر کتاب خود «المنصوری فی الطب» که به نام «کناش المنصوری» نیز شناخته می شود، مقاله ای را به شکستگی ها و جراحات اختصاص داده و در آن به تفصیل به حجامت و فصد و شکستگی ها پرداخته است اما از آلات جراحی و فصد و حجامت سخنی به میان نیاورده است. مدتی کوتاه پس از رازی «یعقوب کشکری» (متوفی در نیمة دوم قرن چهارم) به بعضی آلات جراحی چشم اشاراتی کرده است که از آن جمله به کار بردن نوعی ابره (سوزن)برای درمان پاره ای بیماری های چشم استفاده از مبضع (نیشتر) برای معالجة تحجر (ورم رگ های دور قرنیة چشم) استفاده از مهت (نوعی دیگر از نیشتر)برای درمان التصاق (چسبیدن دو پلک چشم در موضع کناری آن به یکدیگر همانجا) و استفاده از صناره و مقراض (قیچی) و قمادین و منقاش (ابزاری شبیه موچین) برای مداوای توثه (گوشت زائد گوشة چشم) و ثالول (تورم پلک چشم).

در میان پزشکان متقدم دورة اسلامی «علی بن عباس مجوسی اهوازی» (متوفی ربع آخر قرن چهارم) نخستین کسی است که به مقولة جراحی نگاه علمی داشته و در بارة ابزارهای جراحی مورد استفادة پزشکان دورة اسلامی اطلاعات مفیدی داده است. وی که کتاب خود «کامل الصناعة الطبیه» را به عنوان ذیلی بر الحاوی نوشته جراحی را به سه دسته جراحی عروق جراحی گوشت و جراحی استخوان تقسیم کرده و بر این اساس به شرح پاره ای از آلات جراحی پرداخته و از جمله به استفاده از این وسایل مانند نخ ابریشم برای دوختن بریدگی رگ ها، سناره، منقاش، کلبتین (نوعی وسیله شبیه قیچی) السبوکیة برای درمان بعضی بیماری های چشم، مقراض نوعی سوزنبرای مداوای شتره (بیماری کوتاهی پلک چشم)، مهت برای مداوای آب آوردن چشم، قاثاطیر برای درمان گیرافتادن ادرار در مثانه و چند وسیله برای خارج کردن جنین مرده از بدن مادر از جمله صناره و شراسیف اشاره کرده است. همچنین در بارة انواع وسایل داغ کردن زخم (مکوی جمع آن : مکاوی)گزارش داده است. در میان چشم پزشکان اسلامی نیز «علی بن عیسی کحال» (متوفی ح 400) به استفاده از آلات جراحی برای درمان بیماری های چشم اشاره کرده است. وی در بخشی که به برخی از بیماری چشمی از جمله سبل (سرخ شدن بسیار زیاد چشم به واسطة پارگی رگ ها)پرداخته و از به کار بردن مهت در معالجة این بیماری نیز یاد کرده است اما تنوع وسایلی که علی بن عیسی ذکر کرده است با آن چه یعقوب کشکری در معالجة بیماری های چشم از آنها یاد کرده قابل مقایسه نیست.

«ابن سینا» نیز در بارة آلات جراحی مطالبی دارد از جمله برای معالجة گوشت زائدی که در بینی به وجود آمده از نوعی ارة نخی سخن گفته که از گره هایی که با فاصلة معین روی نخ ابریشمین زده می شد درست شده است. این اره را به وسیلة ابره (سوزن) تا انتهای حفرة بینی وارد می کردند سپس با ارة نخی گوشت زائد را می بریدند سپس با استفاده از انبوبة (لولة) سربی داروهایی روی زخم می گذاشتند. ابن سینا همچنین برای معالجة ورم مثانه از وسیله ای به نام زراقه (سرنگی برای داخل کردن دارو به مثانة مردان) سخن گفته و دربارة کاربرد قاثاطیر برای درمان بیماری های مختلف و کاربرد کلبتین و صناره برای بیرون آوردن جنین مرده از شکم مادر نیز مطالبی آورده است.

اما مهم ترین و مفصل ترین گزارش در بارة آلات و ادوات جراحی از آن «ابوالقاسم زهراوی» است.وی باب سی ام کتاب خود «التصریف لمن عجز عن التألیف» را به موضوع جراحی اختصاص داده و در آن مانند تقسیم بندی «علی بن عباس مجوسی اهوازی» جراحی را به سه دسته تقسیم کرده و در سه باب ذیل باب سی ام به توصیف مهم ترین آلات و ادوات هر دسته پرداخته است.

در باب اول، زهراوی داغ کردن را شرح داده است و بر اساس چگونگی درمان بیماری ها از سرتا پا به وسیلة داغ کردن به شرح آلات مخصوص داغ کردن هر یک از نقاط بدن نیز پرداخته و حدود سی نوع از انواع داغ کن ها را برشمرده است. نکتة در خور توجه آن است که وی برای نخستین بار تصویر آلات جراحی مورد بحث را نیز ترسیم کرده است. تقریباً در تمامی نسخه های خطی موجود از این کتاب این تصاویر وجود دارند.

در باب دوم که در بارة رگ زدن شکافتن و سوراخ کردن و مانند آن است، زهراوی راجع به درمان بسیاری از بیماری ها از طریق جراحی عضو بیمار توضیح داده است. گستردگی و تنوع موضوعات این باب با هیچ یک از آثار پیش از آن قابل قیاس نیست.

زهراوی در این باب به توضیح در بارة استفاده از حدود 150 وسیلة جراحی پرداخته است که از جملة آنها به انواع مبضع (نیشتر) برای گشودن پوست سر یا بریدن گوشت اضافی به وجود آمده در گوش، مجموعه وسایلی برای جرم گیری دندان ها،انواع گازانبرها (کلالیب) برای کشیدن دندان، نوعی قیچی سرکج شبیه به انواع کلالیب برای بیرون آوردن زالو از درون گلو، نوعی قیچی (مقص) برای ختنه کردن و نوعی لولب وسیله ای برای بازکردن دهانة رحم برای بیرون آوردن جنین می توان اشاره کرد.

در باب سوم که دربارة شکستگی ها است، یازده وسیله بررسی شده که از جمله سه نمونه مته (مثقب) برای سوراخ کردن جمجمة انسان به منظور ترمیم بخش های شکستة آن است.

از بین پزشکانی که آثار خود را به زبان فارسی تألیف کرده اند بیش از همه «سیداسماعیل جرجانی» در مهم ترین اثر پزشکی خود «ذخیرة خوارزمشاهی»از آلات و ادوات جراحی یاد کرده است که از جملة آنها می توان به نوعی وسیله به نام میل برای گشودن پلک چشم افرادی که قادر به گشودن چشم خود نیستند، صناره برای مداوای طرفه یا ناخنه که گوشت زائدی است که در گوشة چشم پدید می آید و منقاشو مهت برای درمان دیگر بیماری های چشم اشاره کرد. جرجانی بیشتر به وسایلی اشاره کرده است که در درمان بیماری های چشم به کار می روند. علاوه بر این به طور محدود به دیگر آلات از جمله ابزار داغ کردن نیز اشاره کرده است. به نظر می رسد آن چه در ذخیرة خوارزمشاهی دربارة استفاده از ابزار جراحی آمده همان هایی است که در آثار دیگر جراحان و پزشکان اسلامی نیز آمده و کمتر از مواردی سخن گفته شده که خود جرجانی آنها را تجربه کرده یا به کار بسته است. از جمله آن چه جرجانیدربارة نوعی داغ کن فلزی مشتمل بر چند دایرة تو در تو برای داغ کردن سرین نوشته تقریباً همان مطالب زهراوی در این باره است.ابن بطلان پزشک و مؤلف بغدادی (متوفی 458) نیز فهرستی از پاره ای آلات مربوط به کار جراحان بدون توجه به نوع و کاربرد این گونه وسایل به دست داده است. همچنین هنگام ذکر داستانی دربارة آزمایش پزشکان از گروهی از وسایل جراحی شامل مدورات شفرات مزویات و حربات نام برده که در دیگر آثار پزشکی از آنها نامی نیامده است.

«ابن زهر» (متوفی 557) نیز در کتاب خود «التیسیر فی المداواة» و «التدبیر» از تعدادی از وسایل جراحی یاد کرده که از جملة آنها انبوبی از نقره برای درمان پاره ای بیماری های معده و روده است.

«عبدالرحمان بن نصر شیزری» مؤلف اهل شام (متوفی ح 589) نیز در بارة گروهی از آلات جراحی گزارش داده است. وی نه در مقام پزشک بلکه به عنوان کسی که فهرستی از امور مربوط به حسبه و نظارت بر چگونگی گذران زندگی مردم در شهرها را تهیه کرده از این آلات یاد کرده است. شیزری در این فهرست انواع گازانبر ابزار داغ کردن نیشترها و دیگر ابزارها را نام برده است.

یکی از آخرین پزشکان دوران متقدم و دورة میانة پزشکی اسلامی که از آلات جراحی سخن گفته «امین الدوله ابوالفرج بن موفق الدین» معروف به« ابن قف» (پزشک اهل شام متوفی 685) است که در کتاب خود «العمدة فی الجراحة» به این ابزار اشاره کرده است. از جمله به چند گونه ابزار داغ کردن و استفاده از چند چنگک (صناره) و نوعی کلبتین (گازانبر) برای در آوردن جنین مرده از شکم مادر می توان نام برد. در این روش ابتدا جنین مرده را تکه تکه سپس با این وسایل تکه ها را از شکم مادر خارج می کردند.

از قرن هشتم به بعد پزشکی نویسان اسلامی ترجیح داده اند به جای ذکر آلات و ادواتی که در جراحی به کار می روند به بیان چگونگی عمل جراحی بپردازند.ازاین رو در متون پزشکی اسلامی کمتر در بارة انواع آلات جراحی سخن به میان آمده و آثاری چون «التصریف زهراوی» که بخشی از آن به آلات جراحی اختصاص دارد دیگر پدید نیامده است.

از جمله متون پزشکی مهمی که به زبان فارسی پس از قرن هشتم تألیف شده «شرایط جراحی» تألیف «ابوزین کحال» پزشک و چشم پزشک دورة صفوی است. اگر چه این کتاب در بارة جراحی است ولی بیشترین بخش آن به چگونگی درمان بیماری ها با دارو اختصاص دارد و در کنار آن به بعضی آلات جراحی و برخی جراحی های کوچک پرداخته شده است.

باب نوزدهم «مجموعه اکبری» تألیف «علی اکبربن میرگداعلی بن میرسیدبابای حسینی» در 1036 نیز به فنون جراحی اختصاص دارد اما در آن تقریباً هیچ اشاره ای به آلات و وسایل جراحی نشده است.

مهم ترین کتاب دربارة جراحی در دورة صفوی ذخیرة کامله تألیف حکیم محمدعلی است که آن را در روزگار شاه صفی نوشته است. در این کتاب بخشی در بارة آلات جراحی وجود دارد اما اطلاعاتی که در آن آمده عمیق نیست. مؤلف در این بخش دربارة حدود پانزده وسیلة جراحی بیشتر شامل انواع نیشترها و کاردها گزارش داده است.

در جلد اول از مجلدات سه گانة انوار ناصریة با نام «تشریح البشر و توضیح الصور» که یکی از مهم ترین آثار مربوط به آشنایی ایرانیان با پزشکی جدید و اروپایی و به ویژه فن جدید تشریح است، تألیف «محمدبن عبدالصبور حکیم قبلی» در 1272 دربارة آلات جراحی سخنی نیست اما در بخش کوچکی از کتاب به مهم ترین ابزارهای تشریح به اختصار معرفی شده است. این کتاب یکی از مهم ترین آثار دورة قاجار است که به معرفی مهم ترین آلات و وسایل تشریح اختصاص دارد .

گزارش های معاصر دربارة بررسی آلات جراحی در پزشکی دورة اسلامی عموماً به بررسی باب سی ام «التصریف» زهراوی اختصاص دارند. یکی از قدیم ترین این گزارش ها نوشتة «احمد عیسی بک» است که به شرح کوتاهی از آلات مورد نظر زهراوی اختصاص دارد. او در این گزارش روی هم رفته 134 وسیله را معرفی کرده است.«عبداللطیف بدری» در گزارش خود اگر چه بخش اصلی مطالب خود را از زهراوی اخذ کرده به دیگر آثار پزشکی و چشم پزشکی اسلامی از جمله کتاب «الکافی فی الکحل» نوشتة «خلیفه حلی» نیز نظر داشته است. او یازده وسیلة جراحی چشم و چشم پزشکی (ص 428ـ432) هفت وسیلة درمان بیماریهای دهان و حنجره (ص 433) هشت وسیلة مورد استفاده در بیماری های زنان و زایمان و هشت وسیلة مورد استفاده در درمان شکستگی ها را برشمرده است.

مفصل ترین گزارش در بارة وسایل جراحی پزشکی اسلامی از آن «علی حسین شطشاط» (چاپ شده در 1378) است. او در این گزارش، وسایل جراحی را به نه دسته تقسیم کرده است. به جز بخش مربوط به وسایل جراحی چشم مهم ترین منبع او نیز باب سی ام التصریف زهراوی است.«شطشاط» این آلات را به انواع داغ کن ها تقسیم کرده است. وسایل عمومی جراحی شامل انواع چنگک ها (صنانیر) نیشترها (مباضع) وسایل حجامت انواع وسایل حقنه و تنقیه سوزن ها و کاردهای بسیار نوک تیز (مسابیر)، میل های سرتیز (مدسات) نیشترهای حجامت (مشارط) انبرک ها (کلالیب) لوله های جراحی (انبوبه ها) و مانند آنها وسایل چشم پزشکی، وسایل دندان پزشکی،وسایل جراحی های دهان حنجره و گوش وسایل درمان شکستگی ها، وسایل درمان بیماری های تناسلی و مجاری ادرار و وسایل مربوط به بیماری های زنان و زایمان است. وی بخش کوچکیرا نیز به دیگر وسایل جراحی که در این تقسیم بندی نمی گنجیده اند اختصاص داده است. او در گزارش خود تصویر حدود 470 وسیلة جراحی در پزشکی دورة اسلامی را برگرفته از کتاب زهراوی و دیگر منابع آورده است.

زهراوی برای نخستین بار در تاریخ جراحی، یکروش برای شستشو توصیف کرد. او برای این منظور از سرنگ استفاده کرد و داروها را بهداخل بدن تزریق می کرد.

در مجموع ابزار و وسایل جراحی زهراوی به شرح زیر هستند:وسایل سنگ شکنی رازی برای نخستین بار سنگ شکنی را شرح داد. رازی عقیده داشت وقتی سنگ بزرگ باشد باید پوست را به اندازه سنگ سوراخ و آن را خارج کرد. او اعتقاد داشت که نباید سوراخ بزرگ باشد زیرا باعث «فیستوال» می شود و از طرفی ترمیم آن نیز سخت خواهد شد. زهراوی روش های رازی را با جزئیات کامل شرح داده و وسیله ای نیز بدین منظور به کار برده است. او نخستین کسی بود که از یک ابزار برای سنگ شکنی و خارج کردن سنگ از مجرای ادراری بهره جسته است.

کانون

زهراوی در برخورد با بیماران مقعدبسته روش خود را چنین شرح داده است: نوزادانی که با مقعد بسته متولد می شوند ممکن است در محل مقعد یک پرده نازک داشته باشند که لازم شود ماما با انگشت یا با یک وسیله نوک تیز آن را باز کند و مراقب باشد به عضلات اطراف نزند سپس باید یک لوله در خروجی مقعد قرار دهیم و هنگامی که مدفوع نوزاد از آن نشت کرد آن را درمی آوریم. در صورتی که مجرا مجدداً در اثر آبسه و یا زخم بسته شود باید آن را برش داده و سپس پانسمان کنیم.

پروب برای پیشابراه بسته

زهراوی در مورد درمان بچه ها با پیشابراه بسته با مجرای تنگ می گوید: "مواقعی یک بچه با پیشابراه بسته از مادر متولد شد باید بلافاصله با یک وسیله نوک تیز آن را باز کرد سپس سوند برای باز نگه داشتن مجرا در آن قرار داد و آن را بست. پس از ? تا ? روز، اگر پیشابراه خیلی تنگ باشد باید با استفاده از سوندگذاری مجدد آن را درمان کنیم تا این که مجرا به اندازه کافی باز شود.

به کار بردن سواپ و کاتتر

رازی نخستین کسی بود که در اعمال جراحی از سواپ استفاده کرد. همچنین روش کاربرد کاتتر را برای خروج چرک و ترشحات سمی به تفصیل توضیح داد.

زهراوی در اهمیت استفاده از سواپ در تومورهای عفونی می گوید: "پس از باز کردن تومور، باید زخم را تمیز کنیم. اگر تومور یک ورودی کوچک داشته یا برش ساده باشد، باید از سوپاپ های کتانی و پنبه ای استفاده کرد اما اگر تومور بزرگ با چندین برش باشد باید برای هر برش یک سواپ استفاده کرد.

وسایل تزریق

زهراوی برای نخستین بار در تاریخ جراحی، یک روش برای شستشو توصیف کرد. او برای این منظور از سرنگ استفاده کرد و داروها را به داخل بدن تزریق می کرد. او نخستین کسی بود که سرنگ، وسایل کمکی برای تنفس و غذا را اختراع کرد.

واژینوسکوپ

واژینوسکوپ وسیله ای برای معاینه درون دستگاه تناسلی زنان توسط ابوالقاسم زهراوی اختراع و ساخته شد. زهراوی در فصل ?? از کتاب خود یک شکل از وسایل لازم برای خروج جنین به تصویر کشیده است و اسپکلوم را نیز بدین منظور طراحی کرده بود. در این روش، بیمار روی تخت قرار می گرفت و در وضعیتی مشابه با نحوه رایج در پزشکی کنونی، جراحی یا معاینه می شد.

آینه

باورهای مذهبی و سنتی مسلمانان بدون شک سبب می شد تا در معاینه و درمان زنان (ژنیکولوژی) محدودیت هائی در نظر بگیرند و بر این اساس طبابت کنند. این موضوع پزشکان مسلمان را وادار به اجتناب از معاینه شخصی و تشویق و معاینه زنان توسط خودشان کرده بود لذا بدین منظور پزشکان روش های معاینه را به ماماهای همکار خود می آموختند. ماماها نیز آن چه را که می دیدند توصیف می کردند و پزشکان براساس این توصیف، تشخیص و درمان را ارائه می دادند.

وسایل تخلیه

کانول برای پاراسنتز ـ رازی پاراسنتز را برای خارج کردن مایع آسیت شرح داده است. در این روش با ایجاد برش روی پوست و سوراخ کردن صفاق، سوزن تو خالی از جنس مس را وارد محوطه شکم می کنند تا منابع اضافی تخلیه شود.

تراکتوتومی

تراکتوتومی (سوراخ کردن نای از ناحیه گردن برای عبور هوا) برای نجات زندگی بیماران خفه شده به کار می رود. «ابن ماسویه» نخستین پزشک عربی بود که آن را شرح داد و رازی نیز از او نقل قول کرده است: باید گردن و پوست آن کشیده شود و برش داده شود و با دو نخ بالا و پائین را محکم می کشیم تا حنجره پدیدار شود پس بین دو غضروف را در وسط غشای آن برش می دهیم تا بخیه زدن آن راحت باشد و وقتی مشکل برطرف شد و تنفس بیمار طبیعی شد زخم را ترمیم می کنیم.

البته شواهدی وجود ندارد که هیچ کدام از آنها این کار ار انجام داده باشند. زهراوی گفته است این کار خطرناک اما قابل انجام است.

لوله برای تنفس و غذا دادن

روش دیگر برای درمان بیماران دچار تنگی نفس و در حال خفه شدن، وارد کردن یک لوله ساخته شده از طلا و نقره به داخل حنجره است. این روش همچنین برای نجات بیماران خفه شده به کار می رود.

*گردآوری و تنظیم: فرزانه پورمظاهری