گردشگری
۱۵۶ سال پیش در همین زمان ... / ناصرالدین شاه کلنگ طلایی را به زمین زد
- گردشگری
- نمایش از شنبه, 17 آذر 1397 20:36
«کلنگی است در بنای شهر جدید ناصری بجهه دست مبارک اعلیحضرت اقدس همایونی ساخته شده و اول کلنگی که بر زمین زده شد، این کلنگ است که بدست مبارک یازدهم شعبان ۱۲۸۴ بطالع نور بر زمین زدند.»
به گزارش ایسنا، یک ساعت و چهل دقیقه مانده به غروب ۱۵۶ سال پیش، ۱۲۴۱ شمسی مصادف با یازدهم شعبان المعظم ۱۲۸۴ قمری، چشم مردم تهران به ناصرالدین شاه "سلطان صاحب‌قران" روشن شد که با کلنگی در دست که برای همین کار ساخته شده بود و به امر مبارکی گام برمی‌داشت، اولین کلنگ توسعه‌ی تهران را خود به زمین زند. او مکان انجام این کار را در مرکز امروزی شهر تهران یعنی تقاطع مترو دروازه دولت _ خیابان انقلاب و سعدی_ انتخاب کرد، در کنار دروازه شمیران آن زمان.
حال ۱۵۶ سال قبل، ناصرالدین‌شاه قاجار با کلنگی دسته‌کوتاهِ تشریفاتی که مزین به حکاکی‌های زیبایی هم بود، بنای شهر جدید ناصری را گذاشت و خود اولین کلنگ رابه زمین زد، کلنگی که هر چند در نخستین قدم خوب بود، اما به مرور و با تخریب دروازه‌های شهر، امروز تهران را به گُرداب آسمان‌خراش‌های بزرگ تبدیل کرده است.
نقشه دالاخلافه تهران
نصرالله حدادی، تهران‌شناس در گفت‌وگو با ایسنا در مورد نخستین قدمی که ناصرالدین شاه برای توسعه‌ی دارالخلافه انجام داد، می‌گوید: «در دوره صفوی، اطراف تهران را برج و بارویی می‌کشند که محدوده آن چهار دروازه است، در جنوب «خیابان مولوی»، غرب «خیابان وحدت اسلامی»، شرق حوالی «خیابان ری» و شمال در «خیابان امیرکبیر و خیابان امام خمینی» امروزی کشیده می‌شود.
دروازه شمالی تهران، دروازه شمیران در حوالی پامنار جلوی محل فعلی تجارت‌خانه سفارت روسیه بوده است. دروازه غربی در دروازه قزوین در مدخل بازارچه قوام الدوله، دروازه شرقی را دورازه دولاب در مدخل بازارچه نایب السلطنه و دروازه جنوبی را دروازه حضرت عبدالعظیم یا دروازه اصفهان در سر چهارراه مولوی، جلوی بازار حضرتی شامل می‌شد».
به گفته‌ی او هنوز بخشی از حصار طهماسبی در پشت دروازه نو در میدان محمدیه (اعدام) در داخل یک کاروانسرای قدیمی وجود دارد.
وی در ادامه با اشاره به این‌که در دوره‌ی میرزا تقی‌خان امیرکبیر، به این نتیجه رسیدند که باید برای افراد بی‌بضاعت در تهران خانه ساخته شود، ادامه می‌دهد: به همین دلیل در حد وسط چهارراه مولوی تا میدان اعدام، ۲۰۰ خانه برای افراد بی بضاعت ساخته می‌شود با این قدم‌ها به مرور تهران رشد می‌کند.
در ۱۲۴۶ که برای بزرگ‌تر کردن تهران تصمیم می‌گیرند، قرار می‌شود در قسمت شمالی، ۱۸۰۰ زرع تهران وسعت پیدا کند و در سه بخش دیگر هر کدام هزار زرع به وسعت تهران اضافه می‌شود و در نهایت تهران ۳۲ کیلومتر بزرگ‌تر می‌شود و محله‌ها شکل گرفته و جمعیت در سطح شهر پخش می‌شوند.»
برگه توضیح ناصرالدین شاه برای کلنگ طلایی
حدادی توضیح می‌دهد: برای این کار نخست خندق را در جنوب پر می‌کنند، خیابان مولوی تا خیابان شوش رشد می‌یابد، در بخش غربی از خیابان شاپور و وحدت اسلامی به خیابان کارگر می‌رسد، در شمال خیابان امام خمینی و امیر بیر به خیابان انقلاب می‌رسند و در شرق نیز از حوالی خیابان ری به خیابان ۱۷ شهریور تهران وسعت پیدا می‌کند.
وی با بیان این‌که محدوده تهران در آن زمان ۱۲ کیلومتر در حصار طهماسبی بود، ادامه می‌دهد: اما در این محدوده و با این اقدامات، این مقدار مساحت به ۳۲ کیلومتر می‌رسد و یک محله جدید به چهار محله قدیمی یعنی «بازار» در بخش جنوبی، «سنگلج» در بخش غربی، «چاله میدان» در بخش شرقی و «اودلاجان» و «پامنار» در بخش مرکزی اضافه می‌شود، در واقع محله‌ی «دولت» به عنوان محله جدید ایجاد می‌شود.
این تهران‌پژوه با بیان این‌که حدود ۹ سال طول می‌کشد تا خندق‌ها جابجا شوند و ۱۲ دروازه به جای چهار دروازه قدیمی تهران ساخته شود، تاکید می‌کند: بنابراین حصار ناصری شکل می‌گیرد و ۱۲ دروازه ساخته می‌شود و محله‌هایی مانند «محله امیریه» به وجود می‌آید.
تا عصر روز ۱۷ آذر ۱۲۴۱ شمسی که بر اساس گزارش روزنامه مظفری؛ "مقدمات کار فراهم می‌شود یکشنبه ۱۱ شعبان‌المعظم ۱۲۸۴ قمری اولین کلنگ به دست مبارک ناصرالدین شاه به زمین زده و توسعه‌ی شهر آغاز شد و بعد از آن میرزا نایب‌السطلنه، کلنگ بعدی را زد."»
کلنگ طلایی ناصرالدین شاه در موزه مخصوص کاخ گلستان
حدادی می‌گوید: بر اساس اسناد موجود، ناصرالدین شاه کلنگ خود را در تقاطع خیابان انقلاب و خیابان سعدی امروزی به زمین می‌زند و نام آن را «خندق ناصری» می‌گذارند با ۱۲ دروازه.
او با تاکید بر این‌که تا کنون فقط دو دروازه‌ی قدیمی از آن ۱۲ دروازه یعنی «دروازه میدان غار» و «دروازه شوش» مشابه گذشته بازسازی شده‌اند، اظهار می‌کند: هر چند می‌توان همه‌ی اقدامات او را در ان زمان خوب ارزیابی کرد، اما با تخریب برج و بارو و حصار تهران در ۱۳۰۶ به دستور رضاشاه، وضعیت تهران به امروز رسید.
وی ادامه می‌دهد: رضا شاه به مردم دستور می‌دهد خندق‌ها را پر کنند و حتی در ان زمان می‌گوید که «هر کس این خندق‌ها را پر کند، زمین‌ها برای خود او می‌شود، بنابراین با پر کردن خندق‌ها خیابان‌های شوش، کارگر، ۱۷ شهریور و انقلاب شکل می‌گیرد.»
حدادی در توضیح موقعیت ۱۲ دروازه تهران نیز می‌گوید: «در خندق شمالی در حوالی پیچ شمیران، دروازه دولت در حوالی خیابان سعدی و دروازه یوسف‌آباد سر چهارراه کالج»، «در خندق جنوبی، دروازه شاه عبدالعظیم، دروازه خانی‌آباد و دروازه غار»، «در خندق شرقی، دروازه فرح‌آباد یا دوشان تپه، دروازه خراسان در میدان خراسان و دروازه دولاب» و «در خندق غربی دروازه باغ شاه، دروازه قزوین و دروازه گمرک» ایجاد شدند.
اما کلنگی که ناصرالدین شاه امروز به دست گرفت، بعد از زدن همان کلنگ به زمین خیابان سعدی – انقلاب، در موزه‌ی ناصرالدین شاه قرار گرفت و امروز به شماره‌ی «۵» در یکی از ویترین‌های موزه‌ی مخصوص کاخ گلستان نمایش داده می‌شود.
روی تیزی کلنگ ترنج‌ها و کاغذهای هندسی طلاکوبی شده‌اند که در داخل ترنج‌ها و کادر کتیبه‌هایی به فارسی طلاکوبی شده و به زمینه‌ی کتیبه‌ها و نقوش گیاهی به صورت برجسته ایجاد شده است و در اطراف کادرها نیز نقوش گیاهی طلاکوب هستند، همچنین در اطراف کادرها نیز نقوش گیاهی طلاکوب شده و در چهار جهت تیغه در قسمت سرتیغه خطوط و متقاطع هندسی است که تشکیل لوزی‌هایی را داده‌اند.
روی دسته‌ی نقره‌ای این کلنگ حک شده است: «یوم یکشنبه شعبان‌المعظم الله هزار ودویست و هشتاد وچهار مطابق توشقان نیل (سال خرگوش) خیرت دلیل به مبارکی به زمین زد از آن بعد شروع به کار شده است در ساعت یک و چهل دقیقه به غروب مانده»
اما نوشته‌ی برگه‌ی آویزان از همان زمان روی دسته‌ی کلنگ نیز این متن به چشم می‌خورد: «کلنگی است در بنای شهر جدید ناصری بجهه دست مبارک اعلیحضرت اقدس همایونی یاخته شده و اول کلنگی که بر زمین زده شد این کلنگ است که بدست مبارک یازدهم شعبان ۱۲۸۴ توشقان نیل بطالع نور بر زمین زدند.»
در کتیبه‌ی حاشیه‌ی تیغه این کتیبه حک شده است: «یوم یکشنبه یازدهم شهر شعبان المعظم سنه ۱۲۸۴ مطابق توشقان نیل دلیل حرب به مبارکی»
و کتیبه زیر تیغه نیز این متن را در خود دارد: «به طالع ثور ان شالله مبارکست»
کتیبه روی تیغه نیز این کلمات است: «بسمه‌تعالی – بسم‌الله رحمن‌الرحمن الرحیم – کلنگیست که در وقت بنای شهر جدید دارالخلافه ناصری اعلیحضرت اقدس همایون – ناصرالدین شاه قاجار»
اما طبق توضیحاتی که حسین‌پور، مسئول کاخ مخصوص گلستان در مورد این کلنگ نوشته است، «دسته‌ی گلنگ متعلق به تیغه‌ی آن نیست و بعدا روی آن گذاشته شده است.» همچنین در توضیح شکل کلنگ نیز این طور نوشته شده است: «کلنگی دسته کوتاه با تیغه فولادی که دسته‌ی ان استوانه‌ای وتیغه‌ی آن مثلثی شکل است.»
کلنگ طلایی ناصرالدین شاه در کاخ گلستان
