یادمان

بند تاریخی مادآباد و نامهربانی‌های مردم

يادمان

زیر مجموعه: ديده‌بان یادگارهای فرهنگی و طبيعی ایران

یکشنبه, 26 خرداد 1392 07:38

آخرین به روز رسانی در یکشنبه, 26 خرداد 1392 07:38

نمایش از یکشنبه, 26 خرداد 1392 07:38

دکتر محمد جعفر ملک‌زاده

بازدید: 5651

دکتر محمد جعفر ملک‌زاده

جستارگشایی

بند تاریخی و زیبای مادآباد (1) روی رودخانه سیوند در استان فارس بنا شده است. بند ماد‌آباد را از این جهت به این نام می‌خوانند که در نزدیکی روستای ماد‌آباد از روستاهای مرودشت در استان فارس قرار دارد. این بند چه از نظر معماری و چه از دیدگاه مهندسی سدسازی در میان بندهای باستانی ایران منحصر به فرد و یکی از زیباترین بندهای باستانی جهان است. از چهل سال پیش که آب کشاورزی زمین‌های مرودشت از سد بزرگ داریوش (درودزن امروز) و از طریق شبکه آبیاری نوین تأمین شد، دیگر کسی به وجود بند مادآباد نیازی احساس نکرد و بند به حال خود رها شد. از این مصیبت‌بار‌تر این که مردم به این دلیل واهی که می‌پنداشتند این سازه سنگ و ساروجی مزاحمی بر سر سیلاب‌های رودخانه سیوند است برخی قسمت‌های آن از جمله سرریز و تکیه‌گاه راست آن را با ماشین آلات ساختمانی – که بدبختانه مانند شمشیر در دست زنگی مست امروزه در اختیار همگان است - ویران کردند. در نتیجه این بنای عظیم سال به سال بیشتر و بیشتر رو به ویرانی گذاشت. نخست برج‌های خشتی آن، سپس سقف آجری آسیاب‌های آن و سرانجام دیگر بخش‌های بند فروریخت و از میان رفت. اندیشیدن در باره نکات ظریف معماری و فنون مهندسی یگانه و بی‌همتای این بند و مشاهده رها شدن آن به این آسانی حسرت‌انگیز است. این بند و آسیاب‌های آن از جمله بناهای مهم آبی باستانی کشور است و در صورتی که مرمت و بازسازی می‌شد تبدیل به یکی از نقاط دیدنی و گردشگری فارس می‌شد. بند مادآباد حتی در وضعیت کنونی باز هم آبادترین و بزرگ‌ترین بند در میان بندهای باستانی روی رودخانه سیوند است. بازسازی بند سیوند نیاز به مطالعه و هزینه دارد. اگر زیاد دیر نشده باشد.

موقعیت بند تاریخی مادآباد

ساختمان با شکوه بند باستانی مادآباد روی رودخانه سیوند و در فاصله یک و نیم کیلومتری شمال خاوری روستای مادآباد در دشت مرودشت در استان فارس واقع شده است. بند مادآباد به فاصله‌ کمی از جاده نوین شیراز – اصفهان قرار گرفته و از شهر مرودشت 6 کیلومتر و از تخت جمشید 10 کیلومتر و از شهر شیراز 40 کیلومتر فاصله دارد. فاصله بند ماد آباد تا پل خان که محل پیوستن رودخانه سیوند به رودخانه کر است به خط راست هفت کیلومتر است. مختصات جغرافیایی بند مادآباد در سامانه یو. تی. ام. به این شرح است:

x = 671,870 m m y = 30,310,768 m R, 39 z = 1,600

اهمیت تاریخی رودخانه سیوند

رودخانه سیوند در مسیر خود از شهر پاسارگاد پایتخت کورش بزرگ، و شهر استخر، کلان ‌‌‌‌‌شهر دوران هخامنشی و ساسانی، و تخت ‌‌جمشید – که احتمالاً مکانی مانند سازمان ملل امروز بوده است - می‌گذرد تا به رود بزرگ کُر بپیوندد. این رودخانه در همه مسیر خود از جلگه‌هایی می‌گذرد که از مراکز تمدن و فرمانروایی ایران باستان بوده است و هم اکنون آثار با عظمت پاسارگاد، گور کورش، کاخ کورش، تخت گوهر، نقش رجب، شهر استخر، نقش رستم، تخت طاووس و کاخ‌های تخت جمشید همه در نزدیکی این رودخانه قرار دارد. پس طبیعی است که سازه‌های آبی مهمی مانند بند، آسیاب و پل بر روی این رودخانه احداث شده باشد. این آثار برخی با جریان سیلاب‌های چند هزار ساله از میان رفته، برخی با تغییر مسیر رودخانه سیوند در زیر خاک و آبرفت مدفون شده و پاره‌ای سرسختانه مقاومت کرده و آثاری از آن‌ها هنوز پا بر جاست.

تاریخ بنای بند باستانی مادآباد

واقعیت این است که تاریخ دقیق بنای بند ماد‌آباد و بازسازی‌های بعدی آن بر کسی روشن نیست. سازندگان آن، هزینه آن و مالکیت آن هم معلوم نیست. بند مادآباد در منطقه‌ای قرار دارد که در تاریخ از آن به نام شهر استخر یاد می‌شود. شهر استخر از بزرگترین و آبادترین شهرهای جهان در دوران هخامنشی، ساسانی و سده‌های نخستین اسلامی بوده است. در آغاز شکوفایی شهر استخر، بر روی رودخانه سیوند ده‌ها بند بزرگ و کوچک احداث شده است و هم اکنون ویرانه‌های شماری از این بندها که متعلق به دوران هخامنشیان و پس از آن است همچنان پا بر جاست. بنا بر این بسیار محتمل است که بنای اولیه بند مادآباد مربوط به دوران هخامنشیان باشد. اما آخرین بار که این بند تعمیرات اساسی شده و پیرمردان روستای مادآباد در باره آن شنیده‌اند یک سده پیش بوده است.

مشخصات معماری بند مادآباد

بارزترین نکته در خصوص بند ماد‌آباد تلفیق بسیار هوشمندانه معماری و مهندسی در طراحی آن بوده است. و این نتیجه ممارست طولانی سازندگان بند در زمینه کار سدسازی و نهادینه شدن این کار در ایران قدیم بوده است. به دلیل موقعیت طبیعی محل بند که دشتی هموار و بدون عارضه زمین شناسی است، معماران بند آزادی عمل فراوانی داشته‌اند هر چند مهندسان بند با دشواری‌هایی رو به رو بوده‌اند. از جمله این که ناچار بوده‌اند آب را به جای جوی با نقب به زمین‌های پایین دست منتقل کنند. بند نسبت به محور خود تقریباً قرینه ساخته شده است و این به زیبایی بند افزوده است. بند دارای دو بخش سرریز و غیر سرریز است. بخش غیرسر ریز در دو طرف بند و متصل به دو کرانه رودخانه است و بخش سرریز آن در میان بند است. سر ریز از نوع کوهانی و مجهز به دریچه و دارای حوضچه آرامش است. بند مادآباد در دو یال خود و در درون بخش‌های غیر سرریز دو آسیاب مستقل از هم دارد. هر آسیاب تنوره‌ای در دیواره‌ بالادست بند دارد که آب را از دریاچه‌ پشت بند و از طریق یک مجرا به چرخ آسیاب می‌رساند. نقبی دیگر در تنه بند، آبی را که به پره‌های چرخ آسیاب خورده و نیروی خود را از دست داده در حوضچه آرامش تخلیه می‌کند. در هر یک از دو یال بند برج‌هایی وجود داشته که احتمالاً برای دیدبانی بوده است.

ویژگی‌های مهندسی بند مادآباد

مهندسان سازنده بند ماد‌آباد پی بند را روی لایه مقاومی از گل سنگ گذاشته‌اند. احتمالا آن‌ها چاه‌های آب منطقه اطراف بند را بررسی کرده و به وجود این لایه در زیر بستر رودخانه پی برده‌اند. بررسی اجزاء مختلف بند مادآباد نشان می‌دهد که طراحان آن از دانش هیدرولیک و چگونگی رفتار آب و نیز مسئله پایداری سازه‌های آبی آگاهی کامل داشته‌اند و مصالح مورد نیاز چنین سازه‌هایی را خوب می‌شناخته و فناوری تولید آن را به درستی می‌دانسته‌اند. بند مادآباد از سنگ و آژند ساروج ساخته شده و کیفیت این دو مصالح در حدی است که بند ده‌ها سال در برابر سیلاب‌های زمستانه رودخانه توانسته مقاومت کند. تاق‌های آسیاب‌ها دو لایه است، لایه‌ زیرین از آجر و آژند گچ و در نهایت ظرافت است و لایه رویین که برای حفاظت لایه زیرین ساخته شده از سنگ و ساروج است. روی تاج سرریز پنج پایه از سنگ و دو جرز کوتاه از جنس پیکره بند برای نگهداری دریچه‌های تخته‌ای هشت‌گانه ساخته شده است. به‌کار بردن دریچه روی سرریز که امروزه در سدهای بزرگ مخزنی جهان متداول شده است برای کاهش طول سرریز یا ارتفاع سد و در نتیجه به نفع اقتصاد طرح است. این ابتکار چه بسا که نخستین بار در جهان در همین بند به کار گرفته شده باشد. به این ترتیب در زمستان که نیازی به آبگیری نیست دریچه را باز می‌کنند تا سیلاب به راحتی بگذرد و پس زدگی آب زیاد نباشد. اجرای بند مادآباد به گونه‌ای صورت گرفته که در صورت وقوع سیلاب‌های سنگین و غرقاب شدن کل بند، آسیب زیادی به آن وارد نشود. در میان بندهای باستانی ایران، بند مادآباد تنها بندی است که سطح سرسره‌ سرریز آن کوژ ساخته شده و دیواره‌های دو طرف آن باز شونده است. و این موضوعی است که دانش هیدرولیک نوین بدان دست یافته است. بنا بر این بند مادآباد اثری است که از نظر معماری و مهندسی سدسازی و استفاده از انرژی آب در ایران باستان یگانه است و شایسته حفظ و احیاء و مستندسازی و معرفی به جهان است، به ویژه این که بند ماد‌آباد در فاصله بسیار کمی از شاهراه شیراز - اصفهان و در 10 کیلومتری تخت جمشید واقع شده است.

مصالح بند مادآباد

در ساختمان بند مادآباد سنگ آهک، آژند ساروج، آجر و خشت خام به کار رفته است. همه پیکره بند مادآباد از سنگ لاشه و آژند ساروج ساخته شده است. سقف راهروها و پلکان منتهی به آسیاب‌ها و محفظه آسیاب‌ها از آجر و برج‌های دیدبانی دو طرف بند را از خشت خام ساخته‌اند.

نزدیک‌ترین معدن‌ها برای استخراج سنگ مورد نیاز بند مادآباد، کوه‌های پل خان (1) و که سوز (2) در کرانه راست رودخانه کر و به خط راست به فاصله 7 کیلومتر یکی در جنوب و دیگری در باختر ساختگاه بند است. دماغه کوه مهر (کوه تخت جمشید) به فاصله 10 کیلومتری شمال خاوری ساختگاه بند قرار دارد. گزینش معدن از میان این سه معدن بستگی به وضعیت راه‌ها و پل‌ها در زمان ساخت یا تعمیر بند دارد. گاهی به سبب وجود راهی بهتر و پلی امن‌‌تر ممکن است راه طولانی تر انتخاب شود. به هر حال اگر بخواهیم دقیقاً بدانیم کدام معدن انتخاب شده راهی جز شناخت آزمایشگاهی سنگ‌های به کار رفته در بند و سنگ معدن‌های مختلف و مقایسه آن‌ها با هم نداریم.

آهک مورد نیاز برای تهیه ساروج هم ناچار از همین معدن‌ها به دست می‌آورده‌اند. تا سال‌های 1340 که نگارنده به یاد می‌آورد سنگ مورد نیاز ساخت و سازهای شهر نو بنیاد مرودشت را از معدن پل خان استخراج می‌کردند و با کامیون و اسب و گاری پس از عبور از روی پل خان به مرودشت می‌بردند. کوره‌های آهک پزی فراوانی در اطراف معدن‌های سنگ که سوز و پل خان و دماغه کوه مهر یافت می‌شد. سنگ مورد نیاز کوره آهک پزی کارخانه قند مرودشت (3) را از معدن پل خان و به همین شکل تأمین می‌کردند.
سنگ‌های نمای بند مادآباد را تا حدودی پرداخت کرده‌اند اما سنگ‌های درودن پیکره بند را فقط با چکش زده و در اندازه‌های 20 تا 40 سانتی متری به کار برده‌اند. سنگ‌های نمای بند را با آژند ساروج بندکشی کرده‌اند.
با توجه به این که تکیه‌گاه‌های دو طرف بند، دیواره رودخانه و از جنس خاک است ناچار بند را به صورت وزنی طراحی کرده‌اند تا وزن بند، آن را در برابر واژگونی و لغزش نگه دارد. در عین حال برای صرفه جویی در مصرف مصالح و مطابق با اصول هیدرواستاتیک بخش‌های غیر سرریز را پلکانی ساخته‌اند و آسیاب‌ها را درون همین بخش‌ها قرار داده‌اند. هم اکنون بخش‌هایی از بند مادآباد تخریب شده و بخش‌هایی دیگر زیر آوار مانده و در وضعیت کنونی امکان مطالعه بیشتر آن وجود ندارد.

زیرنویس:

1- این نام را به غلط عماد‌آباد نوشته‌اند، هر چند ممکن است به شکل مادآباد نوشتن هم درست نباشد گرچه به این شکل تلفظ می‌شود.
2- پل خان پلی است باستانی بر روی رودخانه کر در 3 کیلومتری جنوب شهر مرودشت. در عین حال نام موضعی از رودخانه کر در حوالی این پل است. در همین جاست که رودخانه سیوند به رودخانه کر می‌ریزد. پل خان کنونی را مربوط به دوران صفویان می‌دانند. دماغه رشته کوهی که به پل خان می‌رسد هم کوه پل خان خوانده می‌شود.
3- که سوز که در لغت به معنی کوه سبز است روستایی است در حاشیه رودخانه کر و در دامنه کوهی به همین نام. ادامه کوه سبز همان کوه پل خان است.
4- این کارخانه در دوران رضا شاه در سال 1314 خورشیدی در دشت مرودشت و نزدیک روستاهای سهل آباد و دولت ‌آباد گشایش یافت و پس از آن رفته رفته پیرامون آن خانه‌هایی ساخته شد تا در سال 1330 تبدیل به یک شهر شد. نام این شهر تا سال‌ها کارخانه قند بود. سرانجام این نام به مرودشت تغییر یافت و امروزه دومین شهر بزرگ استان فارس است.

منابع:

1- ملک‌زاده، محمد جعفر، «بند ماد‌آباد و مهندسی سد سازی در ایران باستان»، روزنامه ایران، سال یازدهم، شماره3345، چهارشنبه 30 آذر 1384 صفحه 19.
2- ملک‌زاده، محمد جعفر، «مطالعه مقدماتی بندهای باستانی استخر بر روی رودخانه سیوند» شرکت آب منطقه‌ای فارس، دی ماه 1384.

عکس شماره 1: نمای کلی پایین دست بند ماد‌آباد در سال 1374. بند در آغاز ویرانی است. آب روی سر ریز جریان دارد.
عکسبرداران: مهندس محسن جواهری و زنده یاد مهندس پرهام جواهری.

عکس شماره 2: نمای کلی پایین دست بند ماد‌آباد در سال 1375. جریان آب از روی سر ریز قطع شده است.
عکسبرداران: مهندس محسن جواهری و زنده یاد مهندس پرهام جواهری.

عکس شماره 3: نمای کلی پایین دست بند ماد‌آباد در سال 1380. سیل هم از روی سر ریز شکسته می‌گذرد هم از پهلوی دریده شده چپ.
عکسبردار: مهندس محسن جواهری.

عکس شماره 4: نمای کلی پایین دست بند ماد‌آباد در سال 1384. بند به سوی ویرانی کشیده می‌شود. سرریز، برج‌ها و تکیه‌گاه چپ ویران شده است.
عکسبردار: دکتر محمد جعفر ملک‌زاده

عکس شماره 5: نمای پایین دست و تکیه‌گاه چپ بند ماد آباد در سال 1385. آنچه از بند ماد‌آباد باقی مانده از برکت خشکسالی‌های اخیر است.
عکسبردار: دکتر محمد جعفر ملک‌زاده