ایران‌بوم

در روزگاری که خبری از تلسکوپ و دوربین‌های نجومی نبود، خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه‌ای را بنا کرد که سال‌ها به عنوان پیشرفته‌ترین رصد خانه جهان شناخته می‌شد. رصدخانه مراغه که در مجموعه تاریخی افلاک نما برای مطالعات فصلی و نجومی دانشمندان ایرانی بنا شد دستور ساخت آن را هلاکوخان مغول صادر کرده بود. این روزها آثار کمی از آن به جا مانده است، یادگاری از دوران طلایی علم و فرهنگ ایران در دنیا به شمار می‌آید که در سال657 بنا شد و در برپایی آن شخصیت‌های بزرگی مثل علامه قطب الدین فخرالدین مراغی، محی الدین مغربی، علی بن محمود نجم الدین الاسـطرلابی و دیگر بزرگان آن روزگار شرکت داشته اند. در سال 657 هجری قمری، خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ ایران، نقشه‌ای به دست «فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی»، معمار معروف آن عصر داد تا ساختمانی بر فراز تپه‌ای در شمال مراغه بسازد. این ساختمان که در دوره ایلخانی ساخته شد همان رصدخانه مشهور مراغه است.بنای رصـدخانه، 15سال طول کشید. به امر هلاکو کتاب‌ها و اسباب و آلات علمی و نجومی بسیار که از فتح بغداد به دست آورده بود درآنجا متـمرکز شد. این مجموعه تا سال 703 هجری آباد بود لیـکن پس از آن بر اثر زلزله‌های سخت، بی توجهی حکام رو به ویرانی رفت و در حال حاضر آثاری از بناهای متعلقهٔ آن باقی مانده است. این بنا تا زمان سلطان محمّد خدابنده فعال بود و ویرانی آن به طور کامل و دقیق هنوز مشخص نشده است که در چه سالی بوده است ولی در نوشته‌های «حمدالله مستوفی» در سال 720 به ویران بودن آن اشاره شده است.

رصدخانه مراغه 167 سال پیش از احداث رصدخانه سمرقند ساخته شد و در زمان آبادانی یکی از معتبرترین رصدخانه‌های جهان بود. زیج معروف ایلخانی حاصل فعالیت‌های این رصدخانه است. در آن زمان به فرمان «قوبیلای قآن» امپراطور چین و برادر هلاکو خان کارشناسانی برای آموزش و الگو برداری از رصدخانه مراغه به این شهر آمده، پس از مراجعت به چین رصدخانه‌ای به تقلید از رصدخانه مراغه ساختند. علاوه بر رصدخانه چین همچنین رصدخانه‌های سمرقند، استانبول و هند از روی رصدخانه مراغه ساخته شده‌اند.‏تپه‌ای که رصدخانه در آن واقع شده است به طول 510 و عرض تقریبی217 متر و به ارتفاع 110 متر که در غرب شرق مراغه واقع شده است و قسمت‌های مختلف رصدخانه روی آن قرار دارد؛ این بخش‌ها عبارت هستند از برج مرکزی رصدخانه، واحدهای مدور پنجگانه و کتابخانه.‏

خواجه نصیر با همکاری دانشمندانی که به دربار هلاکو دعوت کرده بود به اختراع و ساخت و نصب دستگاه‌های مورد نیاز رصد ستارگان اقدام کرد و این کار 3 سال به طول انجامید. رصدخانه مراغه از چنان دستگاه‌های پیشرفته و دقیقی ساخته شده بود که تا 300 سال بعد در غرب مورد استفاده قرار می‌گرفت. «مهندس العرضی» مسئولیت نظارت بر ساخت این دستگاه‌ها را در زمان خواجه بر عهده داشت و رساله‌ای هم در این مورد نوشته است. خواجه نصیر روش‌های استفاده از ساعت آفتابی را نیز برای رصد کشف کرد. برخی دیگر از دستگاه‌های رصدی عبارت بودند از: ذات‌الحق بزرگ، ذات‌السموات، ربع مجیب متحرک، کره فلکی، کره زمین و انواع اسطرلاب‌ها. خواجه نصیر کتاب «زیج ایلخانی» را هم در این زمان گردآوری کرد و تا پایان عمر یعنی 15 سال، اطلاعات در مورد ستارگان را در زیج نوشت.

نام مراغه همیشه با نام یکی از مراکز پژوهشی نجوم یعنی رصدخانه همراه است. این مجموعه در 2 کیلومتری غرب شهر مراغه و در تپه‌ای به همین نام (رصدداغی) قرار دارد.

همان طور که در بخش نخست اشاره شد، طبق نوشته‌های تاریخی در سال 657 هجری ساختمان این رصدخانه به دستور هلاکوخان و همت وزیر دانایش خواجه نصیر، بنا شد و در ساخت و تشکیل آن، شخصیت‌هایی چون قطب الدین فخرالدین مراغی، نجم‌الدین اسطرلابی، محی الدین مغربی و دیگر افراد شرکت داشته اند. ساخت بنای رصدخانه 15 سال به طول کشید و به امر هلاکو، کتب و اسباب آلات علمی و نجومی بسیار که در فتح بغداد به دست آورده بود در آنجا متمرکز شد. کاوش‌های‌ باستان‌ شناسی‌، قسمت‌های‌ مختلفی‌ از این‌ مجموعه‌ علمی‌ را پدیدار کرده‌ است‌ که‌ مهمترین‌ آنها عبارتند از: رصد خانه‌، برج‌ مرکزی‌، واحدهای‌ مدور پنجگانه‌، کتابخانه‌ و دیگر آثار.

رصدخانه مراغه 157 سال پیش از احداث رصدخانه سمرقند ساخته شده بود. با توجه به فعالیت‌های نجومی آن زمان می‌توان گفت رصدخانه مراغه نه فقط کامل‌ترین رصدخانه‌ای است که تا زمان خود ایجاد شده بود بلکه نخستین رصدخانه مجهز قبل از کشف دوربین به شمار می‌رود و تمامی معلومات نجومی که هم اکنون بدون دوربین حاصل می‌شود در آنجا به دست آمده است و تا 300 سال بعد رصدخانه‌ای به مجهزی آن در غرب به وجود نیامد. هلاکو برای نگهداری این مرکز پژوهشی موقوفه‌های ویژه‌‌ای در نظر گرفت.

کتابخانه‌ای شامل 400 هزار جلد کتاب با انواع کتب ریاضی، نجومی، فلسفی، طبی و ادبی و ابزارهای اخترشناسی از جمله ذات الربع دیواری به شعاع 430 سانتی ‌متر، کره‌های ذات الحلق، حلقه انقلابی، حلقه اعتدالی و حلقه سموت، نیز فراهم شد. در همین جا بود که زیج ایلخانی به سال 670 هجری (1276 میلادی) فراهم شد. رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیشتر شاخه‌‌های علمی درس داده می‌‌شد.

به علاوه، چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلای مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی، از جمله فردی به نام «فائو مون‌جی»، در این مرکز فعالیت داشتند.

همچنین، فیلسوف و فرهنگ ‌نامه نویس مسیحی، «ابن ‌العبری» در رصدخانه مراغه به درس دادن کتاب‌‌های «اصول اقلیدوس» و «المجسطی بطلمیوس» مشغول بودند. خواجه نصیرالدین طوسی در سفر به بغداد، کتب و آلات رصدی لازم را تهیه کرد و به تدریج کتابخانه 400 هزار جلدی مراغه را بنیان نهاد. بنابر اسناد، این رصدخانه در احداث رصدخانه‌‌های سمرقند در تاجیکستان، اوجین در هندوستان، منزو در بنارس، اورانین برگ در دانمارک و رصدخانه شانگهای چین الهام بخش بوده است.

به اعتقاد اخترشناسان رصدهای خواجه نصیرالدین طوسی، محققان را در تهیه نخستین جداول نجومی و دقیق‌تر کردن مدل‌های هندسی یونانیان و بطلمیوس یاری کرده است. به گفته‌ محققان، رصدخانه مراغه یکی از نخستین نهادهای بزرگ علم نجوم بوده و در بحث‌‌های اختر فیزیک مدرن مکتب مراغه تأثیر زیادی در نجوم مدرن داشته است.

یک اخترشناس فرانسوی و پژوهشگر رصدخانه پاریس به نام «دنیس سیووا» می‌‌گوید: «مکتب مراغه در نجوم ارایه شده توسط دانشمند بزرگ خواجه نصیرالدین طوسی، جایگاه ویژه‌‌ای در علم نجوم دارد؛ مکتب مراغه در نجوم تأثیر زیادی بر مکتب کوپرنیک و نجوم مدرن داشته است. خواجه نصیر طوسی در رصدخانه مراغه کارهای بزرگی با معانی علمی انجام داده و مراغه جایگاه اساسی را در تاریخ نجوم به خود اختصاص داده است.

او بحث‌های علمی را به شکل مدرن بیان کرده است و در اشاعه علم و کارهای پژوهشی نقش به سزایی دارد. این دانشمند با ادامه راه دانشمندان قبل از خود و با ترجمه بسیاری از آثار و کتب یونانی و سانسکریت کار پژوهشی ارزشمندی انجام داده است و این مساله موجب علاقه بیشتر اخترشناسان به خواجه نصیر می‌‌شود.»

تپه‌ای که رصدخانه در آن واقع شده به طول 510 و عرض تقریبی 217 متر و به ارتفاع 110 متر بوده که در غرب مراغه واقع شده است. قسمت‌های مختلف رصدخانه روی آن قرار دارد این بخش‌ها عبارت هستند: از برج مرکزی رصدخانه، واحدهای مدور پنجگانه و کتابخانه.

برج مرکزی که وسیع‌ترین فضای کشف شده را تشکیل می‌دهد قطری به اندازه 22 متر دارد و ضخامت دیوار آن 80 سانتی‌متر است. فضای داخلی آن شامل یک راهرو و 6 اطاق می‌شود که 4 اطاق مستطیلی شکل و 2 اطاق دیگر که در سمت شمال و جنوب قرار گرفته‌اند شکل هندسی ندارند. مصالحی که در برج به کار گرفته شده عبارت است از سنگ قلوه، لاشه، سنگ‌های تراش برای ازاره خارجی و داخلی و سنگ‌های تراش بزرگ برای ورودی برج آجری در سه اندازهٔ مختلف، ملات و اندود گچ، کاشی‌های بزرگ لعابدار در سه طرح و نوع مختلف سنگ‌های حجاری شده و نقش دار و آجرهای نقش دار تزئینی است. در قسمت جنوب و جنوب شرقی و شمال برج مرکزی رصدخانه پنج واحد مدور کشف شده که هریک به طور مستقیم در کار پژوهش‌‌های نجومی مورد استفاده داشته‌‌اند. در گوشهٔ شمال غربی تپه واقع در زیر حصار شمالی محوطهٔ رصدخانه بنای جالبی به مساحت 330 مترمربع به دست آمده است که با توجه به جنبه‌های مختلف امر می‌‌توان آن را کتابخانه مجموعه دانست. به غیر از قسمت‌های ذکر شده در دامنهٔ غربی تپه رصدخانه مراغه و مشرف به روستای طالب‌خان، چهار مجموعه معماری و تعدادی دخمه کشف شده است که گذشته از ارزش معماری از نظر روشن ساختن بسیاری از ویژگی‌های مذهبی ـ اجتماعی و اوضاع و احوال خاص دورهٔ ایلخانی دارای اهمیت و اعتبار فراوان است.‏

در مدرسه رصدخانه برای پژوهشگران جوان آن دوره رشته‌های نجوم، ریاضیات، نور و فیزیک آموزش داده می‌شد و گویا کتابخانه آن دارای چهار هزار جلد کتاب بوده که از بغداد به این رصدخانه انتقال یافته بود. سرای استادان و پژوهشگران این رصدخانه نیز در سطح تپه و با 17 واحد مجزا احداث شده بوده که مورد استفاده استادان قرار می‌‌گرفت.‏‎ ‎

به طور کلی رصدخانه از بخش‌های زیر تشکیل یافته است:‏‎ ‎

برج مرکزی رصدخانه و واحدهای نجومی وابسته ـ برج مذکور به قطر 22 متر دارای دیواری به ضخامت 80 سانتی‌متر است. درباره ارتفاع برج اطلاعات زیادی در دست نیست. با توجه به طول ربع جداری و قطر و ارتفاع برج باید بین 20 تا 25 متر باشد.

مدرسه ـ جهت آموزش پژوهشگران جوان در رشته‌هایی مثل نجوم، نور، ریاضیات، فیزیک و هندسه. در این مدرسـه دانشجویانی از چین هم تحصیل می‌کرده‌اند. همچنین ابزارآلات دقیق نجومی در آن ساخته می‌شد.

کتابخانه ـ منابع مختلف درباره عظمت این کتابخانه توصیف زیادی کرده و تعداد کتب موجود در آن را تا 400 هزار جلد نیز نوشته اند.

سرای استادان و پژوهشگران ـ مجموعه واحدهای یافته شده در سطح تپه رصدخانه مراغه 17 واحد است که یک از آنها مربوط به بنایی است که پس از ویرانی رصدخانه ساخته شده است. لازم به تذکر است که رصد خانه مراغه به طور کلی از بین رفته است و اکنون بازسازی آن انجام می‌گیرد.

«فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی» در سال 657 هجری به دستور خواجه بزرگ طوسی، معمار معروف آن عصر، ساختمان وسیع و با شکوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع کرد.

محلی که برای رصدخانه انتخاب شده بود تپه‌ای در شمال غربی شهر مراغه بوده که اکنون به نام رصدخانه مراغه معروف است.

برای کمک به رصدخانه علاوه بر کمک‌های مالی دولت، اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود که از عشر (یک دهم) آن جهت امر رصدخانه و خرید وسائل و اسباب و آلات و کتب استفاده می‌کرد.

در نزدیکی رصدخانه، کتابخانه بزرگ و بسیار عالی ساخته شده بود که حدود چهارصد هزار جلد کتاب نفیس از بغداد، شام، بیروت و الجزیره تهیه و جهت استفاده دانشمندان و فضلا در آن قرار داده شده بود.

در جوار رصدخانه، سرایی عالی برای استفاده خواجه و منجمین ساخته شده و مدرسه علمیه‌ای جهت استفاده طلاب دانشجو نیز احداث شده بود. این کارها مدت 13 سال به طول انجامید، تا این که هلاکو در سال 663 ه. ق. درگذشت. لیکن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود مواظبت و اهتمام بسیار کرد که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود و خللی در کار آنجا رخ ندهد و تقویم و زیج ایلخانی، حاصل این تلاش بی وقفه بوده است.

هم اکنون از بزرگ ترین مرکز علمى منطقه، فقط قسمت‌هاى کوچکى بر بلنداى تپه مشرف به شهر مراغه باقیمانده است. خوشبختانه در طول دهه پنجاه با کاوش‌هایى که به سرپرستى دکتر «پرویز ورجاوند» انجام شد باقیمانده‌هاى این بنا مرمت شده است.

در حال حاضر، گنبدی بزرگ به جهت حفظ بناهای باقیمانده روی آن قرار داده شده است که ظاهراً به صورت نمایشگاه نیز از آن استفاده می‌شود.

در سال 672 هجری قمری، خواجه نصیر که آثار مکتوبش از 50 کتاب و رساله افزون است با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت تا بقایای کتاب‌های تاراج رفته را جمع آوری و به مراغه ارسال دارد.

اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ 18 ذی الحجه سال 672 هجری قمری در بغداد دار فانی را وداع گفت. جسدش را به کاظمین انتقال دادند و در جوار امامین همامین دفن کردند.

این بنا تا زمان سلطان محمّد خدابنده فعال بوده است و ویرانی آن به طور کامل و دقیق هنوز مشخص نیست که در چه سالی بوده است ولی در نوشته‌های حمدالله مستوفی در سال 720 به ویران بودن آن اشاره شده است.

رصدخانه مراغه 167 سال پیش از احداث رصدخانه سمرقند ساخته شد و در زمان آبادانی یکی از معتبرترین رصدخانه‌های جهان بود.

در آن زمان به فرمان «قوبیلای قآن» امپراطور چین و برادر هلاکو خان کارشناسانی برای آموزش و الگوبرداری از رصدخانه مراغه به این شهر آمدند و پس از مراجعت به چین رصدخانه‌ای به تقلید از رصدخانه مراغه ساختند.

این رصدخانه در زمره پیشگامان نجوم ایران و دنیای قدیم بود و جایگاه بی ‌نظیری برای خود دارد.

مهمترین دوره و مکتب نجومی ایران، «مکتب مراغه» بود که به گفته پروفسور «عبدالسلام» رصدخانه‌های هنر با وجود رگه‌‌های هنری در اساس بر پایه رصدخانه‌‌های اسلامی ساخته شده است.

در این میان مکتب مراغه با نام خواجه نصیر‌الدین طوسی با سمت‌گیری انتقادی نسبت به «نظام بطلمیوسی» به دلیل مشکلات جدی و ناسازگاری‌های ذاتی موجود بر اساس مدل هندسی نجومی ارائه شد که به «جفت طوسی» معروف شد که آن «ایجاد حرکت خطی به کمک حرکت‌های دورانی یکنواخت»است. علاوه بر این، رصدخانه‌های سمرقند، استانبول و هند از روی رصدخانه مراغه ساخته شده اند.

با شروع فعالیت رصدخانه مراغه، دانشمندان سراسر جهان به تدریس و پژوهش در این مرکز پرداختند. ابزارهای دقیق نجومی از جمله «ذات ‌الربع دیواری» به شعاع 430 سانتی ‌متر، «حلقه‌ دار» یا «ذات‌ الحلق»، «حلقه انقلابی»، «حلقه اعتدالی» و «حلقه سموت» و کتابخانه معتبر آن با بیش از 400 هزار جلد کتاب در اختیار دانشمندان قرار گرفت.

این رصدخانه همچنین دارای اتاق‌هایی برای استادان و دانشجویان بوده و در آن زمان دانشگاه معتبری بوده است.

برج رصدخانه مراغه قطری برابر 22 متر، ارتفاعی حدود 25 متر و دیواری به ضخامت80 سانتی متر داشته است. زیج معروف ایلخانی از دستاوردهای دانشمندان این رصدخانه به شمار می‌رود که به ‌سال 670 هجری 1274میلادی) فراهم شد. هنگامی که شهرت رصدخانه مراغه در بیشتر نقاط جهان انتشار یافت، ستاره شناسان و کارشناسانی از کشورهای چین و هند و شهرهای مهمی مانند استانبول و سمرقند به مراغه آمدند تا پس از آموزش علم ستاره شناسی و الگو برداری از رصدخانه مراغه در وطن خود رصدخانه‌هایی را بنیانگذاری کنند. رصدخانه مراغه تا سال 703 (هـ .ق) یا 3020 زرتشتی دایر بوده است که پس از مرگ هلاکوخان و گذشت زمان و حوداثی مانند زلزله این رصدخانه با شکوه تخریب شد و متروک ماند. کتیبه‌های سفالی طلایی رنگ که توسط خواجه نصیرالدین طوسی فراهم شده بود از میان رفت و مصالح موجود در آن به یغما رفت.

امروزه فقط پی بخش‌های مختلف و بخشی از «سدس سنگی» آن باقی مانده ‌است. در سال‌های اخیر گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا روی بخشی از آن ساخته شده ‌است.

رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود بلکه یک سازمان علمی گسترده بود که بیش‌تر شاخه‌‌های دانش درس داده می ‌شد و مشهورترین دانشمندان آن عصر از جمله «قطب‌الدین شیرازی»، کاشف علت اصلی تشکیل «رنگین کمان» در آن‌ جا جمع شده بودند.

به ‌علاوه چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به‌ علت استیلادی مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده‌ بود، دانشمندان چینی از جمله فردی به ‌نام «فائو مون‌جی» در این مرکز فعالیت داشتند. همچنین فیلسوف و فرهنگ ‌نامه ‌نویس مسیحی «ابن‌العبری» در رصدخانه مراغه به درس‌دادن کتاب‌‌های «اصول اقلیدوس» و «المجسطی بطلمیوس» مشغول بود.

رصدخانه مراغه شامل ابزارآلات رصدی بزرگی بوده است که دانشمندان آن زمان با بهره گیری از نتایج به دست آمده توسط آنها نظریه‌های خود را ارائه می دادند.

در آن زمان منجمان برای به دست آوردن قوانین حرکات اجرام در آسمان، نیاز مبرمی به وسایل رصدی دقیق داشته اند؛ هر قدر ابزار آلات رصدی مورد نیاز آنها مانند «ربع جداری» و «سدس» بزرگ‌تر می بود، اعداد دقیق‌تر به دست می آمدند.

دقت ابزارآلات رصدخانه مراغه، امتیازی بود که آن را در جهان مشهور کرد. نتایج زیج معروف ایلخانی حاصل فعالیت‌های این گونه رصدخانه است. این فعالیت‌ها باعث شد مکتب مراغه بر اساس مدل هندسی نجومی ارائه شود که به «جفت طوسی» معروف شد.

این مرکز دارای انتشارات با ارزشی چون «ذیج ایلخانی»، «تحریر اقلیدس»، «شرح الاشارات»، «اوصاف الاشراق»، «اصطرلاب»، «قوائد فی طب»، «صدرالاکواب» و غیره بوده است که در حال حاضر زینت بخش کتابخانه‌های معتبر جهان از جمله پاریس، لندن، امریکا، ارورپای غربی، ترکیه، تاشکند، دوشنبه و پطرزبورگ است.

«گلوبی» ستاره شناسی معروف رصدخانه مراغه در موزه «اسپنگر» برزیل نگهداری می شود و قدیمی ترین گلوبی ستاره شناسی آن مرکز است.