یافته‌های باستان شناسی
رودخانه ایزدخواست، بند باستانی ایزدخواست و تمدن ایزدخواست
- يافته‌هاي باستان شناسي
- نمایش از یکشنبه, 31 شهریور 1392 10:11
- دکتر محمد جعفر ملک‌زاده
- بازدید: 9114
دکتر محمد جعفر ملک‌زاده
جُستار گُشایی
شهرک باستانی و پر آوازه‌ای که در شمال استان فارس قرار دارد و امروزه در نوشته‌ها آن را ایزَد‌خواست (izad khāst) و گاهی یَزدِ‌خواست (yazde khāst) می‌نویسند، در گفتار مردم این شهرک و دیگر مردم فارس، یّزِّه‌خواس (yazze khās) است. اگر شکل گفتاری مردم را مبنا قرار دهیم باید نام این شهرک را یّزِه‌خواست (yazze khāst) بنویسیم.
یَزّه (yazze) در گفتار مردم و یَزَت (yazat) یا یَزَد (yazad) در زبان پهلوی و ایزد در زبان فارسی نوین همه هم ریشه یَزَتَه (yazata) در زبان اوستایی است که معنی پرستیدن و ستودن دارد.
سخن کوتاه، امروزه ایزد در زبان فارسی به معنی خداست. بنا بر این ایزدخواست یا یزه‌خواس به معنی خداخواست است و خداخواست در روستاهای استان فارس از جمله نام‌های مردان است. و این عبارت نشان دهنده طرز تلقی مردم باستان از رودخانه خدا دادی ایزدخواست است. با فرسنگ‌ها بیابان بی آب و گیاه در این سو و آن سوی رودخانه ایزد خواست، این رودخانه را با آبی پاک و گوارا باید خواست خدا دانست. رودخانه ایزدخواست هر چند رودخانه کم آبی است اما دائمی است زیرا حاصل آب شدن تدریجی برف‌های کوه مروارید و جوشش چشمه‌های دامنه کوه‌های جنوب شهرک ایزد خواست است. فاصله کم ایزد خواست از کوه مروارید و نوع زمین شناسی مسیر رودخانه باعث شده تا آب رودخانه سبک و شیرین باشد. رودخانه ایزدخواست با همین آب اندک خود باعث شده تا در دل بیابان ایزد-خواست تمدنی شکل بگیرد که باید آن را تمدن ایزد خواست نامید. رودخانه ایزدخواست نه تنها برکت خود را نثار تمدن ایزدخواست کرده که نام خود را هم به مؤلفه‌های این تمدن کوچک، زنده و باستانی داده است. از جمله:
شهرک ایزدخواست: آبادی ایزدخواست است،
دژ یا قلعه ایزد خواست: بخشی از آبادی ایزدخواست بر فراز صخره‌ای بلند و دست نیافتنی است در کرانه چپ رودخانه ایزدخواست با معماری افسانه‌ای و تاریخی کهن بازمانده از روزگار ساسانیان. در این دژ خانه‌های چند طبقه، گرمابه همگانی، چاه آب، آغل گوسفندان و آتشکده وجود دارد،
بَندِ باستانی ایزدخواست: ویرانه بندی است از نوع وزنی – قوسی از سنگ و ساروج و کمانی شکل روی رودخانه ایزدخواست به جا مانده از دوران ساسانیان،
پل ایزدخواست: پلی است آجری با چهار دهانه کوتاه روی رودخانه ایزدخواست در مسیر شاهراه شیراز به اصفهان به جا مانده از روزگار صفویان،
چَکِ ایزدخواست: گردنه‌ای است در کرانه راست رودخانه ایزدخواست که شاهراه شیراز - اصفهان را به کف دره ایزدخواست هدایت می‌کند. گاهی آن دیگر گردنه‌ای که دیواره باختری دره ایزدخواست را می-شکافد هم چک ایزدخواست می‌گویند،
کَفِه ایزدخواست: بیابان خاوری ایزد خواست است به درازای 10 فرسنگ میان شهر آباده و ایزدخواست،
سد نوین ایزدخواست: سدی است خاکی با نام سد شهدای ایزدخواست در 8/3 کیلومتری جنوب دژ باستانی ایزدخواست. این سد مخزنی را شرکت آب منطقه‌ای فارس در سال‌های اخیر روی رودخانه ایزدخواست ساخته است، آغاز عملیات ساختمانی سال 1375 و پایان آن سال 1379 بوده است.
پل‌های نوین ایزدخواست: پل‌هایی است در شمال ایزدخواست روی رودخانه ایزدخواست،
دره ایزدخواست: دره‌ای است که رودخانه ایزد خواست در آن جریان دارد و باغ‌ها و کشتزارهای ایزدخواست در آن است،
کاروانسرای ایزدخواست: کاروانسرای بزرگ و با شکوهی است در کرانه راست رودخانه ایزدخواست بازمانده از زمان صفویان،
آتشکده ایزدخواست: باز مانده از دورانی است که مردم ایزدخواست هنوز پیرو کیش زردشتی بودند. در دوران مسلمانی تبدیل به مسجد شده است،
نام خانوادگی شمار زیادی از مردم ایزدخواست: نام‌های ایزدی، ایزد پناهی، ایزدخواستی، یزدخواستی، یزدانی و یزدان پناه که نام خانوادگی بسیاری از مردم ایزدخواست است همه برگرفته از نام پر برکت ایزدخواست است.
گفتنی است که در فارس روستایی دیگر در 10 فرسنگی خاور شیراز و در نزدیکی راه شیراز به خرامه و نیز صحرایی در جنوب داراب و شمال لار هم با نام ایزدخواست وجود دارد.
رودخانه ایزدخواست
رودخانه‌ای است که از کناره خاوری دژ باستانی ایزدخواست و از نزدیکی کاروانسرای قدیمی ایزدخواست و از زیر پل تاریخی ایزد خواست می‌گذرد. این رودخانه در طول تاریخ به همین نام بوده و عقل و منطق هم همین را حکم می‌کند (فرهنگ جغرافیایی ایران، 1330). خنده‌آور است که به تازگی چند نفر کوشیده‌اند نام خود را بر این آبراهه بگذارند. مانند این که نگارنده این سطور تلاش کند نام رودخانه کارون را به رودخانه ملک‌زاده تغییر دهد. این موضوع از یک سو بی توجهی مسئولان و از طرفی غفلت مردم ایزدخواست و از دیگر سو زیاده‌خواهی افراد سودجو و خودخواه را نشان می‌دهد.
رودخانه ایزدخواست از به هم پیوستن شاخه‌های کوچکتری مانند هزار گره و کوشک خوران که از کوه-های مروارید و گردو در جنوب ایزد خواست سر چشمه می‌گیرند درست شده است. رودخانه ایزدخواست پس از گذار از شهرک ایزدخواست و آبیاری زمین‌ها و باغ‌های ایزدخواست به منطقه چشمه ریزه می‌رسد و به رودخانه چشمه ریزه می‌پیوندد و وارد استان اصفهان می‌شود. در آنجا پس از سیراب کردن آبخان‌ها و آبیاری کردن روستاهای رامشه و اسفنداران به تالاب گاوخونی می‌ریزد. رودخانه ایزدخواست از سرچشمه اصلی تا سد نوین ایزدخواست به خط راست حدود 30 کیلومتر و از آنجا تا ابتدای تالاب گاوخونی حدود 90 کیلومتر راه می‌پیماید.
بند باستانی ایزدخواست
در 6 کیلومتری جنوب شهرک ایزدخواست روی رودخانه ایزدخواست و در تنگ‌‌ترین نقطه دره ایزدخواست بندی وجود داشته که ویران شده و هم اکنون جز چند پاره دیوار از آن در دو طرف رودخانه، چیزی باقی نمانده است. این نقطه معروف به گلوگاه است. از آنچه باقی مانده می‌توان دریافت که این بند یک سد مخزنی قوسی بوده و چند میلیون متر مکعب آب پشت آن انبار می‌شده است.
از این رو که بند باستانی ایزد خواست قوسی یا کمانی ساخته شده بوده، مردم آن را بندِ کَج می‌خوانده‌اند. منطقه و زمین‌های کشاورزی زیر دست این بند را منطقه یا زمین‌های پا بند (pāband) و زمین‌های بالا دست بند را سَرِ بند (sar e band) می‌گویند. هم اکنون تنها مقداری از منطقه سر بند در آب دریاچه سد نوین ایزدخواست فرو رفته است. به همین خاطر هنوز در آن کشاورزی می‌شود. زمین‌های پابند کاملاً غرق شده است و امکان کشاورزی در آن وجود ندارد. برخی نویسندگان در مقاله یا کتاب خود نام این بند را به اشتباه بند سربند نوشته‌اند.
قدمت بند باستانی ایزدخواست
به عقیده دکتر فرشاد بند باستانی ایزدخواست را می‌توان نخستین بند قوسی جهان دانست (فرشاد، 1376). او برای گفته خویش هیچ سند و مدرکی نمی‌آورد. بعید است که او سند و مدرکی در اختیار می‌داشته است. آنگاه که دکتر فرشاد کتاب تاریخ مهندسی را می‌نوشت از نگارنده این سطور که از دانشجویان پیشین او بودم. چند بار درخصوص موضوعات مختلف مطرح شده در آن کتاب نظر خواست. یک بار موضوع سند این گفته را با وی در میان گذاشتم و او گفت اگر بخواهم برای هر اظهار نظری سند و مدرک ارائه دهم حجم کتاب ده برابر خواهد شد.
به نظر نمی‌رسد چنین ادعایی را هرگز بتوان ثابت کرد. زیرا برای مثال اگر بند ایزدخواست را با یک بند قوسی دیگر در ایران مقایسه کنیم و فرض کنیم به جز این دو بند، هیچ بند قوسی دیگری نه در ایران و نه در جهان وجود ندارد، برای این که بگوییم بند ایزد خواست قدیمی تر از آن یکی است باید تاریخ دقیق احداث هر دو را بدانیم در صورتی که دست کم تاریخ حتی نیمه دقیق احداث بند ایزدخواست را نمی‌دانیم.
بنا بر این باید از این ادعا که بند ایزدخواست قدیمی‌ترین بند قوسی جهان و حتی قدیمی‌ترین بند قوسی ایران است دست برداریم.
تا کنون بر پایه پژوهش‌های باستان شناسی یا مطالعات تاریخی، کسی تاریخ بنای بند ایزدخواست را تعیین نکرده است. نگارنده یک بار در سال 1362 و بار دیگر در سال 1373 و بار آخر در سال 1388 از این بند بازدید کردم. آنچه در همه این بازدیدها مشاهده کردم دو تکه دیوار عظیم شکسته در کرانه راست و چپ رودخانه ایزدخواست چسپیده به کوه بود از سنگ لاشه و آژند ساروج. توده‌ای سنگ لاشه هم در میانه این دو در وسط رودخانه که معلوم نبود بخشی از پی سد است یا سنگ‌های حاصل از تخریب بند.
دکتر پرویز ورجاوند هم که پیش از آن تاریخ در سال 1350 از بند ایزدخواست بازدید کرده و از آن عکس گرفته چیزی بیشتر نیافته بود (ورجاوند، 1351).
بنا بر این سخت است بدانیم بند ایزدخواست نخستین بار کی ساخته شد، کی ویران شد، کی بازسازی شد و سرانجام کی رها شد. امّا منطقاً می‌توانیم بگوییم که بند باستانی ایزدخواست یکی از مؤلفه‌های تمدن ایزدخواست در دوران‌های آغازین شکل گیری این تمدن بوده است. از این رو باید گفت این بند، بندی بسیار کهن است، بارها تخریب شده، بارها تعمیر و بازسازی شده و سرانجام به طور کلی رها شده است. تاریخ رها شدن آن را هم در صورتی می‌توانیم حدس بزنیم که بتوانیم تاریخ غارت‌های پی در پی ایزدخواست و تصاحب زمین‌های کشاورزی و باغ‌های آن‌ها را توسط اقوام چادرنشین حدس بزنیم (رنجبر، 1373).
ویژگی‌های فنی و مهندسی بند باستانی ایزدخواست
اطلاعات فنی درخصوص بند باستانی ایزدخواست بسیار ناقص است. ما نمی‌دانیم شیوه آبگیری از سد چگونه بوده است، بند سرریز داشته یا نه و اگر داشته کجا و به چه شکلی بوده است. و بسیاری پرسش‌های دیگر. بیشترین حرف و حدس و گمان‌ها را در کتاب «چاره آب در تاریخ فارس» می‌توان یافت (جواهری، 78)، با این حال به هیچکدام از این پرسش‌ها پاسخ داده نشده است. آنچه به تحقیق می‌دانیم، این است که بند باستانی ایزدخواست، به تعبیر امروز یک سد مخزنی بوده و چندین میلیون متر مکعب آب پشت آن ذخیره می‌شده است. سدی بوده از جنس سنگ لاشه با آژند ساروج، هر چند گاهی تعمیراتی که پیش می‌آمده و ساروج در دسترس تعمیر کنندگان نبوده از آژند گچ هم استفاده می‌کرده‌اند. بند ایزدخواست از نوع وزنی – قوسی بوده گرچه نمی‌توان مطمئن بود که قوسی بودن آن کمکی به پایداری آن می‌کرده یا نه – آنچنان که طراحان بند در نظر داشته‌اند. زیرا وضعیت تکیه‌گاه‌ها و بافت پیکره بند آنچنان نبوده که بدون جا به جایی و تغییر شکل، نیرویی را تحمل کنند. هدف سازندگان و بهره برداران بند باستانی ایزد خواست قطعاً پیش‌گیری از سیلاب و ذخیره آب بوده است. حجم زیاد رسوبات جمع شده پشت آن نشان می‌دهد که این بند چند هزار سال کار می‌کرده است.
ضرورت احداث بند باستانی و سد نوین شهداء ایزدخواست
اگر نتوانیم بگوییم احداث این دو سد ضرورتی نداشته، قطعاً می‌توانیم بگوییم زیاد ضروری نبوده است. به ویژه سد نوین شهداء ایزدخواست.
از زیان‌های سدسازی یکی این است که آب را در دریاچه‌ای با سطح وسیع در معرض آفتاب و باد قرار می‌دهیم تا بخشی از آن بخار شود و از دسترس بیرون رود. در منطقه ایزدخواست که آب و هوای بیابانی دارد و وزش باد تقریباً دائمی و هوا خشک است تبخیر سالانه از سطح آزاد آب نزدیک به 2 متر است. این باعث شده تا سالانه حدود 3 میلیون متر مکعب از آب رودخانه کم آب ایزدخواست به کمک سد نوین ایزدخواست تبخیر و از دسترس خارج شود.
ضروری نبودن احداث سد روی رودخانه ایزدخواست عملاً این گونه ثابت شده که با فرو ریختن بند باستانی هیچکس ضرورت زیادی برای بازسازی آن ندید و صدها سال گذشت و تمدن سرسبز دره ایزدخواست همچنان به حیات خود ادامه داد.
رودخانه ایزدخواست رودخانه پرآب و طغیان‌گری نیست که بخواهیم صدها میلیون متر مکعب آب زمستانه را برای هزاران هکتار زمین کشاورزی در تابستان ذخیره کنیم.
نکته دیگری که باعث می‌شود نیاز به احداث سد مخزنی کمتر شود، رژیم برفی حوضه آبریز رودخانه ایزدخواست است که باعث می‌شود بارش‌ها به صورت ناگهانی تبدیل به جریان آب نشود بلکه رفته رفته با آب شدن برف، آب در رودخانه جاری شود و جریان پایه نسبتاً ثابتی وجود داشته باشد.
در مجموع باید گفت که رودخانه ایزدخواست سیلاب ندارد یا بسیار به ندرت دارد. و اگر داشته باشد از دسترس خارج نمی‌شود زیرا در پایین دست و در استان اصفهان در منطقه رامشه و اسفنداران این آب‌ها در آبرفت نفوذ می‌کند و در یک مخزن خدادادی بدون آنکه قطره‌ای از آن تبخیر شود ذخیره می‌شود و از طریق قنات در دسترس کشاورزان قرار می‌گیرد.
چنانچه در سال‌های پر آبی جریان آنچنان باشد که مقداری آب از رامشه و اسفنداران هم بگذرد باز هم به محلی می‌رود که آن نیز بخشی از یک سامانه زیست محیطی است و حقابه دارد. و آن محل تالاب گاو خونی است.
منابع:
1- صداقت کیش، جمشید: «نخستین سد قوسی جهان در فارس» در فصلنامه «وقف میراث جاویدان»، بهار و تابستان 1382، شماره 41 و 42، صفحه‌های 102تا 104.
2- ورجاوند، پرویز: «قلعه باستانی ایزدخواست و آثار تاریخی آن»، در مجله «بررسی‌های تاریخی»، شماره 38، سال هفتم، فروردین 1351.
3- فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد هفتم، استان 7، فارس، دایره جغرافیایی ستاد ارتش، خرداد 1330.
4- جواهری، پرهام و جواهری، محسن: «چاره آب در تاریخ فارس»، مجلد یکم، گنجینه ملی آب ایران، تهران، 1378.
5- رنجبر، حسین؛ ایزدی، محمد رضا؛ امینی، ابوالقاسم: «سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست» مؤسسه فرهنگی آیات، سال 1373.
عکس شماره 1: تصویر ماهواره‌ای منطقه ایزد خواست. در این عکس بخشی از رودخانه ایزدخواست دیده می‌شود که به سوی شمال خاور می‌خزد. ساختگاه سد باستانی (بند کمانی یا بند کج) و سد نوین ایزدخواست (سد شهدا ایزدخواست) روی رودخانه ایزدخواست نشان داده شده است. دریاچه سد نوین ایزدخواست و دریاچه خشک بند باستانی هم مشحص شده است.
عکس شماره 2: تصویر ماهواره‌ای شهر ایزدخواست. در این عکس دژ باستانی در کرانه چپ و کاروانسرا در کرانه راست رودخانه ایزدخواست نشان داده شده است. راه خاکی قدیم که از جلو کاروانسرا می‌گذشت، راه بعدی آسفالتی که از کنار دژ باستانی می‌گذرد و راه‌های نوین رفت و برگشتی در فاصله‌ای دورتر از ایزدخواست در عکس دیده می‌شود. شهر نوین ایزدخواست در چپ عکس قرار دارد. باغ‌های درون دره عمده‌ترین نقاط سرسبز ایزد خواست است.
عکس شماره 3: این محل نقطه‌ای از رودخانه ایزدخواست است که گلوگاه خوانده می‌شود و جایی است که بند باستانی ایزدخواست در آن احداث شده است. پاره دیواری که در دست چپ عکس دیده می‌شود و به دیواره راست گلوگاه تکیه دارد بخش باقیمانده بند باستانی ایزدخواست در کرانه راست رودخانه است. برای حفاظت از این تکه دیوار که از سنگ لاشه و آژند ساروج ساخته شده است پایه‌ای از سنگ و آژند ماسه و سیمان گرداگرد آن ساخته شده و سطح آن بخش از دیوار که از این پایه بیرون مانده با آژند ماسه و سیمان اندود شده است. بالاترین رقوم این پایه بالاترین رقومی است که انتظار می‌رود آب دریاچه پشت سد نوین ایزدخواست بالا بیاید.
عکس شماره 4: این محل هم همان گلوگاه و این پاره دیواری که در عکس دیده می‌شود بخش باقیمانده بند باستانی ایزدخواست در کرانه چپ رودخانه است. برای حفاظت از این تکه دیوار هم پایه‌ای از سنگ و آژند ماسه و سیمان گرداگرد آن ساخته شده و سطح آن بخش از دیوار که از این پایه بیرون مانده با آژند ماسه و سیمان اندود شده است.
عکس شماره 5: این ساختگاه بند باستانی ایزدخواست است. هنوز سد نوین شهدا ایزدخواست آبگیری نشده و دنباله آب به این محل نرسیده است. نگاه دوربین به سمت شمال است. رودخانه ایزدخواست پاره کوهی را که رو به رو دیده می‌شود به سمت چپ دور می‌زند و به سمت شمال ادامه می‌یابد تا به سد نوین ایزدخواست برسد.
عکس شماره 6: این گلوگاه و پاره‌های چپ و راست بند باستانی ایزدخواست است. عکس هنگامی گرفته شده که سد نوین شهدا ایزدخواست از آب پر شده و دنباله آب دریاچه آن به بند باستانی در جنوب رسیده است. نگاه دوربین به سمت شمال است.
عکس شماره 7: این دره سرسبز و حاصلخیز ایزدخواست است. بیرون از این دره زمین حاصلخیز نیست.
عکس شماره 8: این بخشی از دژ باستانی ایزدخواست است. این دژ زیبا که مربوط به روزگار ساسانیان است رو به ویرانی می‌رود.
عکس شماره 9: نمایی دیگر از دژ باستانی ایزدخواست.
عکس شماره 10: کاروانسرای باستانی ایزدخواست. این کاروانسرا رو به رو و نزدیک پل قدیمی ایزدخواست و در کرانه راست رودخانه ایزدخواست است. دیوارها در جاهای مختلف آن شکسته است.
عکس شماره 11: پل باستانی ایزدخواست. با چهار دهانه قوسی جناغی با مشخصات معماری و اندازه‌های مختلف. طول پل بدون احتساب دستک‌های دو طرف آن حدود 18 متر است. بخش پایینی پایه‌ها از سنگ و بخش بالایی و تاق‌ها از آجر است. جان پناه یک طرف پل فرو ریخته و جان پناه طرف دیگر در حال خراب شدن است. گوشه‌ای از کاروانسرای ایزد خواست در عکس دیده می‌شود. شاید این دو با هم ساخته شده باشند. دیواره صخره‌ای دره ایزدخواست در عکس دیده می‌شود.
