جهان ایرانی
در جستجوی یادمانهای گمشده لنین آباد دیروز و خجند همیشگی
- جهان ايراني
- نمایش از یکشنبه, 20 شهریور 1390 17:05
- بازدید: 6010
برگرفته از فر ایران
شهر خجند مرکز استان سغد در تاجیکستان یکی از شهرهای تاریخی و بزرگترین شهر تاجیکستان بعد از دوشنبه پایتخت این کشور است. این شهر در فاصله حدود 200 کیلومتری شهر دوشنبه قرار دارد و در ناحیهای راهبردی واقع شده و مانند شبه جزیرهای در خاک ازبکستان و قرقیزستان پیش رفته است، به گونهای که از سوی خاور، کمابیش 30 کیلومتر با مرز قرقیزستان و از سمت باختری، 30 کیلومتر با مرز ازبکستان فاصله دارد.
گذر رود سیردریا باعث رونق این منطقه از هزاران سال پیش شده است و از آن جایی که شهر خجند با ناحیهای کوهستانی و سخت از شهر دوشنبه و دیگر جاهای خاک تاجیکستان جدا میشود، به طرز قابل توجهی از تخریبهای جنگ داخلی تاجیکستان در امان مانده است.
اکنون، پس از نزدیک به یک سده فراموشی، تاریخ این شهر بار دیگر در حال شکلگیری است. حکومت کمونیستی که از سال 1917 به این منطقه و سراسر روسیه حکم میراند در پی زدودن فرهنگ فارسی زبانان آسیای مرکزی و تاجیکستان بود.
امروز مردم خجند و همه تاجیکها پس از کابوس طولانی کمونیسم، در پی این هستند تا تاریخ فراموش شدهشان را که اکنون شاید تنها شبحی از آن در اذهان باقی مانده باشند، بار دیگر زنده کنند.
در حال حاضر و در ابتدای کار، سازمان باستانشناسی تاجیکستان سیاههای از 150 اثر از «یادمانهای باستانی» این کشور تهیه کرده است که از آثار ناحیه شهر باستانی خجند تنها «قلعه خجند » و «قلعه سمگار» که به سدههای ده تا چهارده خورشیدی تعلق دارد، در این فهرست ثبت شدهاند . البته در داخل شهر خجند چند بنای تاریخی دیگر مانند مسجد، مدرسه و مقبره شیخ مصلحالدین باقی ماندهاند که در این فهرست ثبت نشدهاند.
اما دژ خجند که در واقع حصار و بارویی بوده که گرداگرد شهر قدیمی خجند ساخته شده بود، امروز کمابیش در مرکز این شهر (در حوالی میدان کمال خجندی) و در منطقهای واقع شده است که پیاده کمتر از 10 دقیقه با کناره سیر دریا فاصله دارد.
این قلعه که ساختمان اصلی آن از خشت گلپخته ساخته شده، دارای لایههای مختلفی است که به دورانهای تاریخی گوناگون تعلق دارند. باستانشناسان تاجیک معتقدند این حصار اولین بار در دوره اشکانیان بنا شده است و بعد طی دورانهای مختلف بازسازی شده و هر بار بنای جدیدی روی بقایای نیمه ویران دیوارهای قبلی ساخته شده است.
پس از استقلال تاجیکستان و بعد از جنگهای داخلی دهه نود، سازمانهای مربوطه در این کشور به منظور بازسازی و هم‌چنین حفظ دیوارهای خشتی و باستانی این قلعه، به آجرچینی دور این دیوارها پرداختهاند. هنوز بخشهایی از دیوارهای خشتی این قلعه آجرچینی نشدهاند و بازدید کنندگان میتوانند بافت تاریخی دیوار را ببیند. این بخشهای تاریخی که تا امروز باقی ماندهاند به سدههای چهارم تا چهاردهم میلادی تعلق دارند.
یکی از بخشهای اصلی این قلعه که تا امروز بازسازی شده است، دروازه اصلی شهر و دو باروی کناری آن هستند. در حال حاضر از فضایی که زیر باروی سمت چپ دروازه قرار دارد به عنوان تنها موزه باستانشناسی شهر خجند استفاده میشود (شهر خجند، افزون بر این موزه یک موزه علوم و کیهاننما نیز دارد).
در این موزه آثار باستانی این ناحیه که در حقیقت محل سرزمین باستانی سغد است به نمایش گذاشته شدهاند. این آثار همگی در حفاریهای باستانشناسی به دست آمدهاند که در دوران حکومت کمونیستی انجام شدهاند و پس از استقلال تاجیکستان، به رغم تداوم آموزش نیروهای متخصص در این زمینه، به دلیل تعدد مشکلات دیگر، سازمانهای مربوطه دولتی این کشور نتوانستهاند، بودجه لازم برای انجام کاوشهای باستانشناسی را تهیه کنند و یا برنامه مناسبی برای چنین عملیاتی ارایه دهند.
این موزه که تنها «آثار خانه ولایتی» به شمار میرود، روی هم رفته 1500 قطعه تاریخی در اختیار دارد که توانسته است در فضای نمایشی موجود 523 قطه از این اشیا را به نمایش بگذارد. این آثار تنها بخشی از آثار تاریخی ناحیه سغد و شهر خجند هستند و بخش اعظم آثار به دست آمده در حفریات باستانشناسی دوران کمونیسم که توسط تیمهای باستانشناسی روسی، آلمانی و فرانسوی صورت گرفته است در حال حاضر در موزههای مسکو و پطرزبورگ نگهداری میشوند.
اشیایی که در این موزه به نمایش گذاشته شدهاند عبارتند از ابزارهای ابتدایی سنگی که به دوران دیرینه سنگی تعلق دارنمد، اشیا و ابزارهای سفالی دوران سغدهای (سفال خاکستری رنگ)، مهرها و ابزار و ادوات جنگی سکاها مربوط به قرون 4 و 5 قبل از میلاد که از آن جمله میتوان به یک کلاه خود تقریبا کامل و سالم سکاهای تیز خود اشاره کرد (نمونه این کلاه در نقش برجسته بیستن در استان کرمانشاه، دیده میشود.
افزون بر این آثار که به دوران پیش از اسلام تعلق دارند، اشیایی مانند ظروف مسطح و کاسههای سفالی لعابدار متعلق به دوران سامانیان (سده 9 و 10 میلادی)، ظروف سفالی لعابدار با نقوش هندسی و خط نوشتههای آبی رنگ متعلق به اوایل تاسیس حکومت گورکانی (قرون 13 و 14 میلادی)، ظروف کوچک سفالی و شیشهای مخصوص نگهداری مواد «کیمیاوی» (شیمیایی) و «سیماب» (جیوه)، کوزههای و خمرههای بسیار بزرگ از قرن 14 میلادی (تعدادی از این ظروف در فضای زیر باروی سمت چپ دروازه به نمایش گذاشته شدهاند)، ماکت مسجد جامع و تاریخی شهر خجند و چند نمونه از کاشیهای نقش برجسته آن که لعابهای فیروزهای رنگ دارند، بقایای تنورهای نانپزی و سنگ گورهایی از قرون 10 تا 14 میلادی، نیز به نمایش گذاشته شدهاند، در کنار این اشیا تنبوشههای سفالی نیز به چشم میخورند. این تنبوشهها در سدههای پیشین در مناطق مختلف تاجیکستان امروز به کار گرفته میشدند و نمونههای مشابه آن در منطقه تاریخی شهر حصار (در 35 کیلومتری شهر دوشنبه) نیز پیدا شدهاند. از این لولههای سفالی برای هدایت جریان آب و فاضلاب در شهرهای استفاده میشده است. نمونههای به نمایش گذاشته شده در این موزه حدود 50 تا 60 سانتیمتر طول دارند و به شکل مخروط ناقص ساخته شدهاند به گونهای که قطر دو سر لولهها با هم برابر نیست و به این ترتیب میتوان تعداد زیادی از آنها را در هم چفت کرد و جریان آب را به دورها، هدایت کرد.
بازدید کنندگان این موزه هم‌چنین میتوانند از پلکان حصار بالا بروند و شهر را از بالای باروهای این قلعه تاریخی تماشا کنند.
