ایران‌بوم

کاکل‌طلایی نی‌زار، میانه آب‌های شیرین تالاب، اینجا لانه دنج و دور از دسترس پرندگان مهاجر به ایران است، 174 نوع پرنده با بال‌های سبز، ‌آبی، زرد، سیاه و سرخ که بومی‌های جنوب نام‌های عجیبی به آنها می‌بخشند؛ «برهان» یکی از همین نام‌هاست. نام پرنده‌ای در تالاب 500 هزار هکتاری شادگان که در روستای «صراخیه» به علت پرنده دوستی و زندگی تنگاتنگ با عناصر طبیعت، نام‌خانوادگی یکی از اهالی به گفته خودش، برگرفته از آن است: «جاسم برهانی» ، مرد عربی که پدرانش، همه ماهیگیر و گاومیش‌دار بودند.

او با فرزندان پسر دستار بسته‌اش مانند دیگر ساکنان روستا، خانه‌اش برلب آب‌شیرین تالاب و وسیله نقلیه‌اش، «بلم» است، قایق باریک و بلندی که برآن می‌ایستند و با فرو بردن چوب به کف تالاب و کشاندن بازوها، به هرکجا بخواهند، می‌روند. در این گوشه‌از خاک جنوب‌غربی استان خوزستان تا چشم کار می‌کند حصیر، نی، پرنده و گاومیش در گستره‌ای از آب‌شیرین و کم‌عمق همزیستی می‌کنند: حصیر‌، جنس خانه‌های مردم است، نی‌های و ریزه‌گیاهان اطراف آن، خوراک دام‌ها، پرنده‌ها، دوستان آسمان و غذای سفره عید و گاومیش‌ها، سرمایه زندگی نوعروسان و دامادهای کم‌سال است.

زاد و زیست مردم، اینجا هروز صبح سحر با زندگی گیاهان، حیوانات و ماهیان تالاب شروع می‌شود و هرشب با دعا برای پُر آبی و زلالی تالاب، ادامه می‌یابد.

ویژگی‌های تالاب

تالاب شادگان در 97 کیلومتری اهواز، زلالی آب‌هایش را شروع می‌کند و با وسعتی حدود 540 هزار هکتار، تا نزدیکی‌های خلیج‌فارس ادامه می‌یابد. این تالاب یکی از سایت‌های مهم کنوانسیون رامسر است که تنوع زیستی بی‌نظیری دارد: هم‌ می‌توان شنای «دلفین بینی‌بطری» را در دهانه خلیج‌فارس و خورموسی در آن تماشا کرد و هم رقص دسته‌های یکدست و زیبای قوهای «فریادکش» را برفراز آسمان آن، دید. این تالاب سه گونه دو زیست، 9 گونه خزنده، 36 گونه ماهی مردابی، 45 گونه ماهی دریایی، چهارگونه میگوی دریایی و 174 گونه پرنده داردکه در کنار 40 گونه پستاندار، اگر آسیبی از انسان‌ها نبینند، زادآوری سالم دارند و به رونق اقتصادی منطقه هم کمک می‌کنند.

ماهیان تالاب

از میان آبزیان تالاب می‌توان به لذیذترین و پرطرفدارترین ماهی این منطقه یعنی «بِنّی» اشاره کرد که زنان کپرنشین، جا، ‌به‌جا، در حوالی تالاب شادگان، کنار جاده به فروش آن مشغولند. ماهی‌های هامور، کپور رنگی، کپور سرگنده، پیکو و صبور هم از دیگر آبزیان خوراکی است، اما در گوشه گوشه این تالاب بزرگ، زادآوری کوسه‌ ماهی، مارماهی و گربه ماهی که غیرقابل مصرف هستند هم ثبت شده است.

این تالاب همچنین به دلیل پوشش گیاهی ویژه، شهرت دارد، گونه‌هایی از نی ‌(قصب)، چولان (جگن) و بَردی که از منابع مهم تأمین علوفه دامی در منطقه است و سالانه 900 هزارتن علوفه از آنها به دست می‌آید.

پرندگان آبزی و کنارآبزی

هرسال دسته‌های بی‌شماری از پرندگان آبزی و کنارآبزی با شروع پاییز از نقاط سردسیر شمالی به سمت این منطقه گرمسیر می‌آیند و برای زمستان گذرانی، اهالی حاشیه تالاب را با نغمه‌های خوشایندشان،‌ شاد می‌کنند.

پرندگان مهاجری همچون اردک، مرغابی، غاز، قره‌غاز، پلیکان و فلامینگو که وجود پرندگان نادر جهان مانند اردک مرمری و گیلانشاه خالدار هم در میان آنان به ثبت رسیده است: اهمیت تالاب هم تا حدی به دلیل گونه‌های متنوع ماهیان و پرندگان است؛ 32 گونه پرنده تخم‌گذار در تالاب شادگان مشاهده شده‌اند که کنار آبچرها، پرستوهای دریایی و کاکایی‌ها، جزء گونه‌های پرشمار شناخته می‌شوند.

پرورش گاومیش

تالاب شادگان به عنوان محوطه نمونه کشوری در پرورش گاومیش به ثبت رسیده است و اهالی روستای «صراخیه» در بخش «خنافره» در این زمینه فعالیت ویژه دارند و 1000 رأس گاومیش را در این محدوده نگهداری می‌کنند.

جمال فرسایی، یکی از آنان است که توضیح می‌دهد: صبح خیلی زود گاومیش‌هایمان را رها می‌کنیم و گوساله‌هایشان را نگه می‌داریم. گاومیش‌ها خودشان به تالاب می‌روند و خودشان غروب‌ها به سمت خانه‌های صاحبشان برمی گردند. این حیوان 20 سال عمر می‌کند و تا 13 سالگی بچه زایی دارد. البته هرگاومیش ماده از 6 ماهگی اش می‌تواند بچه دار شود.

او ادامه می‌دهد: هر روز 2 نوبت شیر گاومیش‌ها را می‌دوشیم که روی هم 40 کیلوگرم می‌شود. بعضی روزها هم هست که فقط 15 یا 20 کیلوگرم شیر می‌دهند؛ قیمت شیر گاومیش کیلویی 2500 تومان است و از روستاها و شهرهای دور و نزدیک برای خریدن آن، به «صراخیه» می‌آیند. اینجا پنیر گاومیش هم خیلی طرفدار دارد. شهری‌ها می‌گویند مثل خامه است. نمک هم ندارد و برای کاهش فشار خون خوب است. بیشتر درآمد ما از پول فروش شیر و پنیر گاومیش است و این تالاب خودش غذای حیوان‌هایمان را می‌دهد و خرج زیادی روی دستمان نمی‌ماند.

فرسایی درباره آداب پرورش گاومیش هم می‌گوید: در روستای ما همه می‌دانند که این حیوان خیلی نجیب است و غذایش هم باید خیلی تمیز باشد. مثلاً اگر ظرف سبوس تفاله کنار یک سگ باشد، به آن لب نمی‌زند یا این که نباید مرغ‌های خانگی دور و بر محل خوراکش بپلکند!

او می‌افزاید: به ما گفته‌اند که چرم گاومیش خیلی خوب است اما در روستای ما و بقیه روستاهایی که مردم گاومیش دارند، هیچ کس کار چرم بلد نیست. پارسال هم که یک نفر آمد بین اهالی و برای کارخانه چرم صحبت کرد، وقتی شروع به کارکرد، خیلی زود ورشکسته شد، چون دولت به او هیچ کمکی نکرد و این برای ما خیلی بد شد. چون فکر کردیم که با وجود کارخانه، خیلی از پسرهایمان که دوست ندارند گاومیش‌داری کنند، می‌روند آنجا و از بیکاری درمی‌آیند.

معیشت بومیان

جدا از دامپروری، براساس یک تحقیق میدانی در سال 1385 مشخص شد که معیشت 5000 خانوار به تالاب شادگان وابسته است.

سنواتی فرماندار شهرستان شادگان در این زمینه می‌گوید: البته پس از وقوع خشکسالی و کوچ عده‌ای از بومیان، آمارها تغییر کرده است و اکنون زندگی اقتصادی حدود 2800 خانواده به تالاب شادگان ارتباط دارد. در این محدوده علوفه 120 رأس دام سبک و سنگین از تالاب تأمین می‌شود و جز آنها 2000 رأس گاومیش در روستاهای حاشیه تالاب پرورش داده می‌شوند که بر این اساس، باید گفت ارزش تالاب شادگان از نفتی که می‌خواهند در آن استخراج کنند، بسیار بیشتر است. این موضوع البته در بسیاری از مناطق نفت‌خیز هم مشاهده می‌شود و بسیاری فکر می‌کنند که هرچه نفت بیشتری استخراج کنند، برای منطقه بهتر است و تا جایی زیاد روی کرده‌اند که در منطقه‌ای مثل سوسنگرد تا 200 سال دیگر امکان کشاورزی بر زمین‌ها نیست!

او ادامه می‌دهد: درست است که پای صنایع و موضوع استخراج نفت از تالاب مطرح شده است، اما فعالان اقتصادی و صنعتی باید در نظر بگیرند که همگام با توسعه، به حفظ محیط زیست کمک کنند، یعنی مثلاً وقتی در تالاب فعالیت صنعتی دارند، مشکل پساب‌های فاضلاب را برای همیشه حل کنند. ما هم مخالف پیشرفت صنعت نیستیم، اما به هر حال باید راهی متعادل برای توسعه و حفظ محیط زیست انتخاب کرد و این دو با هم منافات ندارند.

مطرودی مدیر جهاد کشاورزی شادگان نیز در همین زمینه می‌گوید: شغل اصلی اهالی این منطقه کشاورزی، دامپروری و امور شیلاتی است. اینجا 50 هزار هکتار زمین زیر کشت گندم، جو و کلزا می‌رود و رتبه اول باغبانی نخیلات را در استان دارد. 70 درصد مردم شهرستان شادگان در روستاها زندگی می‌کنند و تامین علوفه دامی آنان با این تالاب است. آب تنی گاومیش‌ها، صیدماهی و شکار پرندگان هم با وجود تالاب، معنی پیدا می‌کند.

تهدیدها

با وجود اهمیت و شاخصه‌های کم‌نظیر تالاب شادگان، این زیست بوم در سال‌های اخیر با چالش‌های فراوانی رو به‌روست که در برنامه مدیریت جامع تالاب، در سال 1381 بر اساس تحقیقی گسترده موارد زیر جزو مهم‌ترین مشکلات آن طبقه‌بندی شده و کماکان، باقی‌مانده است:

رقابت در استفاده از منابع آب و تخصیص آن: توسعه کشاورزی، صنعتی و مسکونی در بالادست این حوضه، برای استفاده از آب تالاب به شدت با هم رقابت می‌کنند.

آلودگی آب:

افزایش ورود مواد شیمیایی کشاورزی به آب تالاب، ورود سمومی که برای ماهیگیری در حوضه آبخیز بالا دست استفاده می‌شود، افزایش ورود فاضلاب‌های صنعتی و زباله‌های خانگی، ورود شیرابه زباله‌های شهر شادگان و ورود مستقیم فاضلاب‌های تصفیه نشده بیمارستانی به این تالاب.

کاهش جریان‌های سیلابی:

توسعه طرح‌های کنترل طغیان از جمله سدسازی‌های بی‌رویه در حوضه بالادست و وقوع خشکسالی و آثار تغییرات اقلیمی بر منابع آبی این حوضه.

افزایش جریان‌های زهکشی:

جریان‌های زهکشی از توسعه شبکه آبیاری (نیشکر، خلف آباد و شادگان) و توسعه پرورش ماهی(آزادگان) به صورت مستقیم وارد تالاب می‌شوند و علاوه بر این‌ها، زهکشی حاصل از طرح‌های آبشویی زمین‌های شور هم به تالاب آسیب جدی وارد می‌کند.

تک خال تالاب‌های ایران

تالاب شادگان از دیدگاه دکتر اسماعیل کهرم، مشاور ارشد رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و از پژوهشگران و استادان بنام این حوزه، تکخال تالاب‌های ایران است. او می گوید: در مقایس جهانی، 2 نوع تالاب ارزش ویژه دارند؛ تالاب‌های مرتفع و تالاب‌هایی که در مناطق گرم و خشک قرار دارند که شادگان از نوع دوم و دارای ارزش بسیار بالایی در سطح جهانی است. وی ادامه می‌دهد: وسعت این تالاب هم با دیگر تالاب‌های کشور قابل مقایسه نیست و در عین حال موقعیت آن بسیار استراتژیک به شمار می‌رود، چرا که در منطقه‌ای گرم، نعمت‌های فراوان را به کشاورزان و دامپروران ارزانی داشته است.

این استاد دانشگاه درباره تهدیدهای تالاب شادگان تاکید می‌کند: وزارت نفت که قسمت‌های شمالی تالاب شادگان را به عنوان مکان تخلیه پساب در نظر گرفته است، خود یک تهدید به شمار می‌رود و علاوه بر آن، فعالیت‌های واحد کشت و صنعت«هفت تپه» که این محدود را تحت تاٍثیر کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات قرار داده است، مهم‌ترین مشکلات تالاب را رقم می‌زند. کهرم توضیح می‌دهد: ورود باقی‌مانده کودهای شیمیایی به تالاب، آب را از مواد مغذی، غنی می‌کند و باعث رشد نیزارهای داخل تالاب می‌شود؛ براین اساس، اکسیژن در آب تالاب کم و جمعیت ماهیان رو به کاهش می‌رود؛ همچنین ورود باقی مانده سموم دفع آفات نباتی برای سلامت تالاب بسیار خطرناک است و با توجه به آن که سیستم کشاورزی این منطقه متراکم است، بیشترین میزان سموم، وخیم‌ترین عواقب را برای تالاب به دنبال دارد.مشاور ارشد رئیس سازمان حفاظت محیط زیست برای رهایی از این چالش‌ها پیشنهاد می‌کند: از آنجا که تالاب شادگان جزو فهرست در معرض خطر( مونترال) است و نیاز به حمایت‌های جدی دارد، باید طرح تفصیلی حفاظت از آن با جدیت دنبال شود و در کنار آن، وزارت نفت از رها کردن پسماندهایش به تالاب جلوگیری و کشت و صنعت هفت تپه، پساب صنعتی خود را فیلتر کند.این پژوهشگر محیط زیست می‌افزاید: در تالاب شادگان، زندگی جانوران به هم گره خورده است. حیف است که پرنده بسیار زیبایی مانند «گاو چرانک» که روی گاومیش‌ها می‌نشیند، ازآلودگی آب تلف شود. این پرنده خود باعث زیست بهتر گاومیش است، زیرا کنه و ساس‌های اطرافش را می‌خورد و به نوعی، با این حیوان همزیستی دارد. دیدن زیبایی طبیعت در تالاب شادگان با وجود همین پرندگان و دوستی انسان‌ها با دیگر عناصر طبیعت، معنی می‌یابد.

- عنوان گزارش برگرفته از شعر فریدون توللی