ایران‌بوم

به گزارش ایسنا، مراسم بزرگداشت روز تهران در موزه‌ هنر امام علی(ع) برگزار شد. در ابتدای این مراسم، علی کرمانیان مدیرعامل مؤسسه‌ تهران، مطالعات کلان‌شهر توضیح داد: این مؤسسه حدود یک سال پیش توسط افرادی که بیشتر آن‌ها معمار و شهرساز هستند، تأسیس شد. در واقع، تهران شهری قدیمی با حدود هشت‌ هزار سال قدمت است و سال‌هاست که پدران ما و ما را در خود جا داده و به همین دلیل، قرار بر این شد که برای گرامیداشت این شهر و تقویت پتانسیل‌هایش چنین مؤسسه‌ای تأسیس شود.

او ادامه داد: از همان ابتدا، موضوع تعیین شدن یک روز برای شهر تهران مطرح شد و پس از مطالعات وسیع تاریخی و اسطوره‌ای و بررسی تقویم برای تداخل نداشتن با مناسبت‌های دیگر، روز اول آبان به ‌عنوان روز تهران برگزیده شد.

وی با اشاره به این‌که اساس این انتخاب طبیعت بوده، زیرا در گذشته چنارستان‌ها، توتستان‌ها و انارستان‌های تهران معروف بوده است، افزود: امیدوارم بتوانیم این روز را به‌طور رسمی ثبت کنیم. امروز برای نخستین سال برنامه‌ نکوداشت تهران را برگزار می‌کنیم.

در ادامه‌ این مراسم، صارمی معمار به بیان خاطراتی از شهر تهران با محوریت خیابان ولیعصر(عج) پرداخت.

او با اشاره به این‌که خیابان ولیعصر(عج) برای همه‌ ما خاطره‌انگیز است، اظهار کرد: نکته‌ جالبی که در گفت‌وگو با جوانان امروزی دریافته‌ام، این است که جوانان امروز و دیروز هر دو حس خاطره انگيز خاصی نسبت به دوره‌های پهلوی و قاجار در خیابان ولیعصر(عج) دارند. کسانی که امروز نوستالژی دوره‌ قبل را دارند، خودشان در آن زمان نبودند؛ ولی نسبت به آن زمان احساس خاصی دارند که من این را خاطره‌انگيز (نوستالژی) ژنتیک می‌نامم.

صارمی ادامه داد: در بررسی و نگاه به خیابان ولیعصر(عج) معتقدم چند تقسیم‌بندی می‌تواند وجود داشته باشد، یکی نگاه نوستالژیک ژنتیکی است و دیگری، نگاه واقع‌گرایانه‌ای که به ما مربوط است که در آن زمان بودیم.

نگاه دیگری نیز وجود دارد که آرمان‌گرایانه و آینده‌نگر است. در واقع، گروهی در گذشته بودند که تصور خاصی از شهر داشتند، ولی اکنون چنین نگاهی وجود ندارد.

وی با بیان این‌که خیلی وقت‌ها نوع نگاه ما تخریبی است، اظهار کرد: در نگاه آرمان‌گرایانه، حضور سه نماد را که در این موضوع نقش داشتند مؤثر می‌دانم؛ یکی از آن‌ها «امیر تیمور» است که با وجود کارهای نادرستی که کرد، اما شهر سمرقند را ساخت، نفر بعدی «شاه‌عباس» است که او هم با وجود تمام کارهایش، اصفهان را ساخت؛ اصفهانی که در آن، میدان نقش جهان و چهارباغ هنوز وجود دارد، چهارباغی که بعد از مدتی به ‌دستور او روی مردم باز شد تا به ‌عنوان گردشگاه قابل استفاده باشد.‏

او با اشاره به این‌که خیابان ولیعصر(عج) نیز در دوره‌ پهلوی اول ساخته شد، بیان کرد: این نکته در اصفهان و تهران وجود دارد که شاه‌عباس و رضاشاه هیچ‌کدام پیش از ساخت چهارباغ و خیابان ولیعصر(عج) چنین چیزی را ندیده بودند و جالب است که با چه تصوری چنین خیابان‌هایی را ساختند.

صارمی با اشاره به ساخته شدن خیابان ولیعصر(عج) در سال 1305 و پایان گل‌کاری و درخت‌کاری آن با کاشتن 22هزار درخت در سال 1320، اضافه کرد: در ساخت خیابان ولیعصر‌(عج) شهردار تهران نقش داشت؛ ولی همان زمان نیز شهردار تهران یک شهردار بولدوزری بود که تخریب‌هایی هم انجام داده بود. هنوز هم همان حالت‌های بولدوزری در تهران برای تخریب دیده می‌شود و به همین دلیل، به‌نظر می‌رسد آن ژن هنوز در این شهر وجود دارد.

این معمار معتقد است: از دوره‌ پهلوی اول به بعد، دیگر آن نگاه آرمان‌گرایانه در ساخت‌وساز تهران نبوده است.

بنا بر همین گزارش مراسم بزرگداشت شهر تهران از 29 مهر آغاز شد و تا اول آبان در موزه‌ هنر امام علی(ع) ادامه داشت.

نشانی از تهران قدیم و باغ‌هایش نداریم

در دومین سفری که شاه‌طهماسب برای زیارت حرم عبدالعظیم حسنی(ع) در شهرری داشت و از اطراف تهران ‌گذشت، آن منطقه را برای گذراندن برخی ساعت فراغت خود پسندید و دستور داد دور آن دیواری کشیده شود و اطرافش خندقی بکنند. بعد از آن، شهری به نام «تهران» ایجاد شد که به‌مرور گسترش یافت.

عبدالله انوار، پژوهشگر تهران قدیم که در آخرین روز از همایش «نکوداشت تهران» در موزه‌ هنر دینی امام علی(ع) سخن می‌گفت، با بیان این مطلب اظهار کرد: تهران در سال‌های نخستین تشکیل شدن، از سمت شمال از خیابان امیرکبیر کنونی (چراغ برق) آغاز می‌شد و سپس به میدان توپخانه می‌رسید و بعد از آن به سمت خیابان سپه و چهارراه حسن‌آباد سراریز می‌شد و بعد به مولوی کنونی و خیابان ری می‌رسید. در این حدود، باغ‌های زیادی تهران را پوشانده بودند.

وی درباره‌ تاریخچه‌ باغ‌های ایرانی در تهران نیز اظهار کرد: در گذشته، باغ‌سازی از شهرسازی جدا نبود و همیشه یک بخش از شهر را باغ‌ها تشکیل می‌دادند و مراسم جشن، شادی و غم همیشه در باغ برگزار می‌شد، در واقع باغ چیزی جدا از شهر نبود.

وی با تأکید بر این‌که اگر کسی عاشق محیط زندگی خود نباشد از انسانیت چیزی کم دارد، افزود: من در گذشته دروازه‌ها و خندق‌های شهر تهران را دیده‌ام؛ ولی متأسفانه با تأثیری که ناگهان تهران از تمدن غرب گرفت و متحول شد، یک نوع بریدگی در بناها و بافت‌ها قدیمی و ارزشمند تهران به‌وجود آمد که باعث شد برخی این شهر را دیگر نشناسند.

او با بیان این‌که ساخت‌ و سازها و نوسازی‌های کنونی در شهر تهران بخش زیادی از تهران قدیم را از بین برده است، گفت: در زمان‌های گذشته، هوای تهران به اندازه‌ای پاک بود که به قول یک جراح دوره قاجار، امکان انجام جراحی در فضای باز باغ «ضیاء السلطنه» (باغی در منطقه‌ توپخانه تهران که برخی عمل‌های جراحی مدرسه‌ دارالفنون در آن انجام می‌شد) وجود داشت؛ ولی امروزه همان منطقه، آلوده ‌ترین نقطه‌ تهران است.

این نویسنده ادامه داد: ما باغ‌های تهران را از دوره‌ قاجار می‌شناسیم، در دو نقشه‌ «کرشیش» (افسر توپخانه دارالفنون که در سال 1275 هجری قمری این نقشه را کشید) و نقشه‌ «حاج نجم‌الدوله» دقیق‌ترین نقشه‌ تهران، بسیاری از این باغ‌ها وجود دارند؛ اما متأسفانه اکنون به‌جز سه یا چهار باغ، هیچ باغ دیگری در تهران باقی نمانده است.

او یکی از دلایل آلوده بودن هوای تهران را نبودن این باغ‌ها دانست و ادامه داد: تهران در مدت حدود 200 سال پایتختی خود، مصیبت‌های زیادی کشیده است. بارزترین نمونه‌ آن وجود 145 قنات در این شهر بود که اکنون دیگر هیچ‌کدام وجود ندارند.

وی بهترین وجهه‌ تهران را باغ‌های آن در دوره‌های گذشته دانست و افزود: نخستین قربانی تهران برای وضعیت کنونی‌اش، باغ‌های این شهر بودند که حالا دیگر هیچ چیزی از آن‌ها باقی نمانده است.

او با بیان این‌که نخستین باغ تهران در کوچه‌ «قرقانی‌ها» در خیابان ری وجود داشت، گفت: هرچند این کوچه و آن باغ‌ها از بین رفته‌اند، ولی در آن زمان بهترین منطقه‌ تهران بود. در این منطقه، خانه‌ «گریبایدوف» کسی که جنگ‌های ایران و روس را به‌وجود آورد، قرار داشت. این بنا که خانه باغ بود تا 40 سال پیش کارگاه تریکوبافی بود، اما حالا دیگر هیچ نشانی از خانه و باغ گریبایدوف وجود ندارد.

او با اشاره به وجود 150 باغ در تهران در دوره‌های گذشته، گفت: از مهم‌ترین باغ‌های آن زمان باغ «فیروزه» درکوچه‌ قَرقانی‌ها، باغ «قوام‌الدوله» و باغ «حاج اسماعیل» بودند که حالا دیگر هیچ‌کدام وجود ندارند.

وی در پایان افزود: نسل جوان مراقب باشد آثار باقی ‌مانده‌ شهر قدیم تهران از بین نرود. یکی از مهم‌ترین این نشانه‌ها، عمارت «عشرت‌آباد» یکی از قصرهای معروف ناصر‌الدین‌شاه است که با بی‌توجهی کامل مسئولان در حال نابودی است.

باغ‌های باقی‌ مانده را دریابیم

در روز تهران (یکم آبان‌ماه)، در حالی که اطلاع‌رسانی مناسبی درباره این روز و برنامه‌هایی که برای آن در نظر گرفته شده بود، توسط رسانه‌های جمعی انجام نشد، همایش سه روزه‌ «نکوداشت تهران» در موزه‌ هنر دینی امام علی(ع) به کار خود پایان داد.

رئیس موسسه‌ پژوهشی فرهنگ و هنر دانشگاه تهران که در آخرین روز از این همایش سخن می‌گفت، اظهار کرد: ما در تهران زندگی می‌کنیم شهری که می‌گویند تعداد آثار تاریخی‌اش بسیار زیادتر از اصفهان بوده است، اما امروز این شهر به‌جز آلودگی و فلاکت چیز دیگری ندارد.

پیروز حناچی با اشاره به وضعیت نامناسب دو قبر «ملک‌المتکلمین» و «میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل» در حیاط بیمارستان لقمان تهران، گفت: قبر این دو شخصیت سرنوشت‌ساز در تاریخ ایران که در دوره‌ پهلوی در پشت خندق باغ شاه دفن شدند، اکنون در حال تخریب است. نمی‌توانم باور کنم به همین راحتی بخشی از تاریخ ایران پاک شود و از بین برود. اگر ما معماران به‌عنوان کسانی که در طراحی و توسعه‌ شهر نقش داریم، ارزش‌های شهری را به‌‌درستی نشناسیم متأسفانه به‌راحتی هویت یک شهر را می‌توانیم از بین ببریم.

او که درباره‌ باغ نگارستان در محدوده‌ میدان بهارستان سخن می‌گفت، با اشاره به موقعیت جغرافیایی میدان بهارستان به‌عنوان محل تلاقی سه باغ سردار‌ (بهارستان)،‌ نگارستان و نظامیه (مسعودیه)، اظهار کرد: باغ نگارستان وقتی ساخته شد خارج از حصار طهماسبی تهران بود؛ ولی اکنون فقط دیوار دوره‌ فتحعلی‌شاه از آن در جبهه‌ شرقی باقی مانده است و یک بخش از آن نیز که امروزه در وزارت ارشاد قرار دارد، امکان رفت و آمد در آن وجود ندارد.

این مدرس دانشگاه با بیان این‌که باغ نگارستان از حدود ‌50سال پیش به چند باغچه‌ کوچک تقسیم شد، بیان کرد: این باغ نخستین مرکز آموزش‌های آکادمیک در ایران بود و در آن، دو وزارتخانه‌ «معارف» و «صنایع مستظرفه» ایجاد شد،. همچنین در سال 1318 هجری قمری در دوران مظفرالدین‌شاه، نخستین مدرسه‌ «فلاحت» در آنجا تأسیس شد. در سال 1307 هجری شمسی نیز نقشه‌ ساختمان یک مدرسه‌ عالی با رعایت سبک معماری ایرانی توسط مارکوف روسی در ضلع شمالی باغ نگارستان تهیه و ایجاد شد. همچنین در سال 1310 هجری شمسی به‌ دستور رضاشاه هسته‌ مرکزی دانشگاه تهران با افتتاح دانشکده‌های ادبیات و علوم اجتماعی در آن مکان ایجاد شد، هرچند در سال 1325 دانشکده‌ها به محل کنونی دانشگاه تهران منتقل شدند.

حناچی همچنین درباره‌ وقایع تأثیر‌گذار باغ نگارستان، توضیح داد: در این باغ، نخستین مدرسه عالی کشاورزی، نخستین مدرسه‌ عالی هنر، نخستین فرهنگستان هنر در سال 1314،‌ لغت‌نامه‌ دهخدا در سال 1325 ایجاد شدند. همچنین شخصیت‌هایی مانند آیت‌الله مطهری، آیت‌الله طالقانی‌، دکتر حسن حبیبی‌، پروفسور محمود حسابی‌، محمود روح‌الامینی، ملک‌الشعرای بهار‌، علی‌اکبر دهخدا‌، بدیع‌الزمان فروزان‌فر‌، محمد معین‌، کاظم عصار‌، محمد قریب،‌ باستانی پاریزی‌، سعید نفیسی‌، جلال همایی‌ و محمدحسن گنجی در آن تحصیل کرده‌اند.

در باغ نگارستان دیگر فعالیت زنده‌ای انجام نمی‌شود

وی همچنین بیان کرد: قرار بود در دهه‌ 70 سازمان برنامه و مدیریت با هدف توسعه‌ بخش‌های اداری خود، قسمتی از باغ نگارستان را بخرد که دکتر حسن حبیبی و مرحوم دکتر روح‌الامینی اجازه‌ این کار را ندادند، بخصوص دکتر حبیبی که با اختصاص یک‌ونیم میلیارد تومان اعتبار برای مرمت این مجموعه، سرنوشت دیگری را برای این باغ رقم زد و حتا مرحوم کازرونی مرمت آن را برعهده گرفت؛ ولی متأسفانه از 12 سال پیش آن‌گونه که باید از باغ نگارستان استفاده نمی‌شود و فعالیت‌هایی که در این باغ انجام می‌شود، زنده نیستند.

او گفت: اگر ما برای حفظ ارزش‌های خود تلاش نکنیم، پس چه کسی باید این کار را انجام دهد؟

عمارت مسعودیه به باغ موزه‌ معماری تهران تبدیل شود

در ادامه‌ این مراسم، فرامرز پارسی، مرمتگر بافت‌ها وآثار تاریخی، که اکنون مرمت بخش‌هایی از عمارت مسعودیه را برعهده دارد، درباره‌ باغ نظامیه (مسعودیه) اظهار کرد: زمانی که باغ‌ها در تهران ایجاد شدند دو دسته بودند؛ با‌غ‌هایی که در کنار باروها و کوشک‌ها ایجاد شدند و باغ‌هایی که دور شهرهای بزرگ ساخته شدند؛ ولی بیشتر باغ‌های کنونی که مربوط به دوران صفویه و قاجار هستند، در اطراف باروها و کوشک‌ها ساخته شده‌اند. با این وجود، این باغ‌ها سرنوشت خوبی نداشتند و از اواخر قاجار رو به نابودی رفتند.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: در بحث مرمت بافت‌های تاریخی معمولاً اندام‌های این بافت‌ها شناسایی می‌شوند و به‌‌نوعی بین آن‌ها رابطه برقرار می‌شود، یکی از اندام‌های محور تاریخی فرهنگی شهر تهران نیز باغ‌ها بوده‌اند که ظاهرا به آن‌ها توجهی نشده است و بیشترشان از بین رفته‌اند.

او بیان کرد: سالم‌ترین باغ‌ها اکنون از نظر ساخت و بستر، باغ سردار (بهارستان)، باغ‌ نگارستان و باغ نظامیه (مسعودیه) هستند، هرچند اکنون لکه‌هایی از باغ لاله‌زار نیز وجود دارد، اما متأسفانه بخش‌های زیادی از این باغ از بین رفته است. با این وجود، به نظرم این باغ‌ها باید به تهران برگردند، چون به‌جز باغ لاله‌زار سه باغ دیگر هنوز برای کار جا دارند.

وی با بیان این‌که حدود 70 درصد سه باغ مسعودیه، نگارستان و بهارستان در دوره‌های گذشته تخریب شده‌اند، گفت: با یک حساب سرانگشتی و با برآوردهایی که شهرداری تهران برای احداث تونل و بزرگراه دو طبقه‌ صدر انجام داده است، حدود پنج‌هزار میلیارد تومان برای ساخت این بزرگراه هزینه می‌شود. همچنین برای تونل توحید نیز 300میلیارد تومان در گذشته هزینه شده، این در حالی است که برای تملک خانه‌های اطراف باغ مسعودیه و سرپا کردن آن به اعتباری حدود 276میلیارد تومان نیاز داریم، یعنی حدود 25درصد هزینه‌ احداث تونل و بزرگراه صدر، معتقدم این پروژه اکنون در توان شهر تهران است و یک فرصت برای حفظ این شهر تاریخی محسوب می‌شود.

او افزود: محدوده باغ مسعودیه که حدود هشت هکتار آن در دوره‌های گذشته از بین رفته است، 17 بنای ارزشمند دارد که به‌صورت تک‌بنا از آن‌ها می‌توان نگهداری کرد. این بناها اکنون تحت فشار بصری ساخت ‌و سازهای جدید در حال نابودی و محکوم به متروک‌ شدن هستند تا زمانی که تخریب شوند.

وی اظهار کرد: ما اکنون باغ مسعودیه را داریم و محورهای آن را می‌شناسیم. همچنین تعدادی بنای ارزشمند در کل محدوده‌ باغ داریم که آن‌ها را به یک فرصت می‌توانیم تبدیل کنیم و با استفاده از تئوری لایه‌ای، لایه‌های تاریخی را می‌توانیم روی هم بیاندازیم و با خرید بناهای جدید، باغ را احیا و بناهای ارزشمند آن محدوده را به موزه تبدیل کنیم تا این محدوده به‌عنوان «موزه‌ معماری تهران» سرپا باشد.

پارسی این پروژه را در حد مطرح شدن یک حرف دانست و ادامه داد: این یک کار فانتزی نیست، بلکه از نظر زیست‌محیطی بسیار مفید است. معتقدم پولی که اکنون برای ساخت بزرگراه دو طبقه‌ صدر استفاده می‌شود، چند سال بعد هدر رفته، چون راه دادن به ماشین‌ها یک سیکل معیوب است، پس این بزرگراه حتماً چند سال دیگر تخریب می‌شود.

این کارشناس بافت‌ها و بناهای تاریخی افزود: تهران آن‌قدر به شهر تاریخی‌اش بدهکار است که جا دارد چند برابر این هزینه را برای آن داشته باشیم. در واقع با این کار می‌توانیم بافت‌های تاریخی را احیا کنیم.‌ در پایان این مراسم سه روزه، نهال یادبودی در کنار پیاده‌رو موزه‌ هنر دینی امام علی(ع) در خیابان اسفندیار کاشته شد و کارشناسان اظهار امیدواری کردند که هر سال روز تهران در مراسمی بهتر و در شأن آن گرامی داشته شود.

براساس این گزارش، همایش سه روزه‌ «نکوداشت تهران» از 29 مهرماه در موزه‌ هنر دینی امام علی (ع) کار خود را آغاز کرد و تا عصر اول آبان‌ماه در روز پیشنهادی انجمن مفاخر معماری ایران و موسسه‌ تهران مطالعات کلان‌شهر و موسسه‌ مطالعاتی جهان‌باغ ایرانیان به‌عنوان «روز تهران» ادامه داشت. در این همایش که با خواندن بیانیه‌ای پایان یافت، معماران و اعضای انجمن مفاخر معماری و موسسه‌ مطالعات کلان‌شهر تهران حضور داشتند و هیچ‌ یک از مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نبودند.