ایران‌بوم

هر اثر و یا محوطه تاریخی-فرهنگی دارای یک محدوده بعنوان عرصه و سه محدوده بعنوان حریم درجه 1، 2 و 3 است. عرصه اثر و یا محوطه در اطراف شاخص‌ترین و مهمترین بخش یک اثر تاریخی-فرهنگی ایجاد می‌شود. اما چنین اثر و یا محوطه‌ای در زیست‌بوم شکل گرفته است. بنابراین حریم‌های سه‌گانه با توجه به چشم‌انداز طبیعی، باستانی و فرهنگی اثر و یا محوطه تاریخی-فرهنگی و نیز ارتباط سایر آثار و محوطه‌ها با اثر و یا محوطه اصلی تعیین و تعریف می‌گردد. محوطه جهانی تخت‌جمشید یکی از همین موارد است.
عرصه این محوطه جهانی دربرگیرنده تختگاه تخت جمشید بعنوان ارگ سلطنتی شهر پارسه است. این بخش همان است که در دورۀ اسلامی از آن به عنوان «بیرونی» یاد شده است: محلی که شاه کارهای کشوری، لشگری، دیوانی و غیره را اداره می‌کرد. اطراف تختگاه و بر سطح دشت ساختمانهای دیگری ساخته شده است که بیشتر مخصوص حرم شاه بوده است. این بخش همان است که در دورۀ اسلامی از آن به عنوان «اندرونی» یاد شده است. دست کم ساختمانهای بدست آمده در برزن جنوبی دارای چنین کارکردی هستند. این مجموعه متشکل از چندین کاخ و یک نیایشگاه است. احتمال می‌رود که برزن شمالی تخت‌جمشید نیز دارای کارکرد مشابهی باشد. در آنجا نیز یک نیایشگاه و بخشهایی از یک بنای فاخر بدست آمده که تاریخ ساخت آنها احتمالا مربوط به پس از دورۀ هخامنشی است. آرامگاههای منسوب به داریوش سوم، اردشیر دوم و اردشیر سوم بعنوان بخش تدفینی تخت‌جمشید است. بر یال کوهی که تخت‌جمشید در دامنۀ آن ساخته شده مجموعه به هم پیوسته‌ای از پشته‌های خشتی دیده می‌شود که در اصل باروی تخت‌جمشید بوده و باید آن را بخش تدافعی ارگ محسوب نمود. این بخشهای مختلف عرصه محوطه میراث جهانی تخت‌جمشید را تشکیل داده و هم اکنون با فنس‌های آهنی محصور شده و محافظت می‌شود. درون عرصه تخت‌جمشید عبور و مرور وسایل نقلیه غیر سازمانی ممنوع است. لازم به ذکر است که در حال حاضر تمامی عرصه تخت‌جمشید که در اوایل انقلاب و به طرق مختلف از مالکیت این مجموعه خارج شده بود، دوباره خریداری شده است.
حریم درجه 1 تخت‌جمشید با احتساب آثار برشمرده در عرصه تخت‌جمشید شامل تعداد بسیاری زیادی تپه و اثر و محوطه تاریخی است. این آثار و محوطه‌ها از جنوب به شمال به قرار زیر است:
تل چمنی، تل باکون الف، تل باکون ب ، تل سهراب بیگی ، تل شاه آبادی کوچک، تل ایمان، تل چرخ چاه، تل جلا آباد، گورستان چشمه، تل شاه آباد بزرگ، محوطه بزرگ 600 هکتاری فیروزی، 2 چاه بزرگ سنگی، 3 معدن استخراج سنگ، تل ریگی، کاخ دشت گوهر، آرامگاه ناتمام تخت رستم، مجموعه نقش برجسته‌های ساسانی نقش رجب، پل سنگی، 3 هزار گور سنگی بر فراز و دامنه‌های کوهستانهای مشرف به تخت‌جمشید، مجموعه یادمانی نقش رستم، بیش از 300 استودان دوره ساسانی، دو آتشدان سنگی، قلعه دوره ساسانی-اسلامی بر فراز نقش رستم و امام زاده اسماعیل از دوره اسلامی.
آثار و محوطه‌های باستانی حریم درجه 2 و 3 تخت‌جمشید با احتساب آثار برشمرده در عرصه و حریم درجه 1 تخت‌جمشید از جنوب به شمال به قرار زیر است:
تل سفید، تل قلعه کهنه، چهار طاقی، تل نقاره، تپه نقاره خانه، تپه فهونده، تپه شمش آباد، تل تالار، تل پیر کتانی، تل حلقه‌ای، تل ماد آباد، تل دروازه، تل کوشک، تپه گورستان و تل سنگ سفید. بدلیل ارتباط منظری تمامی آثار و محوطه‌های عرصه و حریم‌های سه‌گانه تخت‌جمشید، لازم است تا تمامی آن آثار حفظ و نگهداری شود. اما انجام چنین کاری جز از طریق مبادی قانونی امکان پذیر نیست. به همین دلیل، یکی از برنامه‌های وزارت فرهنگ و هنر سابق و سازمان میراث فرهنگی فعلی تعیین حریم و تصویب قانونی ضوابط آن است. اجرای برنامه تعیین حریم تخت‌جمشید در سالهای پیش از انقلاب، به انجام رسیده و ضوابط آن به همراه محدوده‌های تعیین شده به تصویب وزارت فرهنگ و هنر سابق رسیده است (نقشه 1). بر اساس دستورالعمل تشکیلات باستان‌شناسی کشور، نقشه عرصه و حریم‌های هر اثر و یا محوطه باستانی و ضوابط آن پس از تصویب و لازم‌الاجرا بودن، باید بصورت یک برگ نقشه بزرگ تهیه شده و ضوابط مصوب حریم آن نیز در کنار همان نقشه درج شود تا بسادگی قابل فهم باشد. این دستور العمل در مورد تخت‌جمشید نیز به انجام رسیده است. ما در اینجا عینا ضوابط مصوب عرصه و حریم‌های تخت‌جمشید را که در کنار نقشه آن درج شده را می‌آوریم تا خوانندگان آگاه شوند که چه ضوابطی در مورد عرصه و حریم‌های تخت‌جمشید مصوب شده و از نظر قانونی لازم‌الاجراست.

ضوابط حریم محوطه میراث جهانی تخت‌جمشید و نقش رستم مصوب 1356
ضوابط حریم محوطه میراث جهانی تخت‌جمشید، نقش رستم و آثار تاریخی-فرهنگی واقع در کرانه شرقی جلگه مرودشت به استناد قانون و نظام نامه قانون عتیقات (1309) و ماده 127 مکرر قانون مجازات عمومی در تاریخ 1/12/1356 به تصویب شورای فنی باستان‌شناسی کشور رسیده، پس از تایید وزارت فرهنگ و هنر سابق به شماره 956/56/9761/16/ رم، در تاریخ 9/12/1356 ضمن اعلان به مقامات مسئول استان فارس به انضمام نقشه محدوده حرائم برای اطلاع عموم در روزنامه بهار ایران شماره 3071 روز پنج شنبه مورخ 16/6/1357 به شرح زیر به چاپ رسید.

1) در داخل محدوده خط-نقطه منعکس شده روی نقشه احداث هر گونه ساختمان و هر نوع مسحدثات و تاسیسات، عرس اشجار، دخل و تصرف در اراضی و هر نوع کندوکاو، همچنین نصب پایه‌های چراغ و نظایر آن‌ها ممنوع است. انجام زراعت در اراضی مزروعی که آثاری در آن مشهود نیست و در اثر بررسی نیز مشهود نشود بدون کاربرد وسائل مکانیزه بلامانع است.
2) در کوه رحمت و نقش رستم هر نوع تاسیسات، کندو کاری و دخل و تصرف، سنگ بری و انفجار، جنگل کاری، و غرس اشجار، زراعت، احداث ساختمان، نصب دکل، و نظایر آن‌ها و هر نوع عملیات که موجب تغییر شکل هیئت و منظر عمومی کوه شود، ممنوع است.
3) ساختمانهای موجود هتل داریوش و متل جهانگردی و محوطه سازی و اشجار آن‌ها و ساختمان ژاندارمری و نگهبانی و نظایر آن‌ها که مورد نیاز صنعت جهانگردی و رفاهی بازدیدکنندگان آثار تاریخی تخت‌جمشید است می‌توانند باقی بمانند، لیکن برای توسعه محوطه سازی و ایجاد تاسیسات جدید عاملین یا دستور دهندگان باید قبل هر اقدامی موافقت وزارت فرهنگ و هنر را جلب نمایند.
4) در شهر زراعی که خود روی آثار احداث شده است و باید در موقع مقتضی برداشته شود و به محل مناسب دیگر منتقل گردد، انجام هر نوع دخل و تصرف در اراضی و همچنین اضافه نمودن ساختمان و تاسیسات ممنوع اعلام می‌گردد.
5) در این محدوده ساختمانهای مسکونی و یا دامداری و تاسیسات مربوط به آن و هر نوع تاسیسات دیگر موجود باید در موقع مقتضی برداشته شود.
6) پایه‌های برق و تلفن و سیم‌های آن‌ها و محوطه اسفالت شده مزاحم منطقه و اشجاری که مزاحم دید و منظر عمومی تخت‌جمشید است باید برداشته شود.

ضوابط حریم درجه دو
در داخل محدوده منعکس شده روی نقشه تا اول مهر ماه 1357 کلیه ضوابط و شرایط مندرج در داخل محدوده خط •نقطه منعکس شده در روی نقشه مشمول این محدوده نیز می‌باشد. تعیین زمان مذکور از این جهت است که در این فرصت اداره کل حفاظت آثار باستانی با همکاری بنداد تحقیقات هخامنشی کلیه بررسی‌های لازم در محدوده مزبور را انجام داده و بر اساس نتایج حاصل از بررسی، ضوابط قطعی آن ابلاغ گردد.

ضوابط حریم درجه سه
1) در منطقه مزبور که بین مناطق اول و دوم و خط مضاعف (خط پیوسته در این نقشه) واقع شده است، احداث کارخانه، شهرک، مجتمع‌های مسکونی و تفکیک اراضی ممنوع است.
2) حداکثر مساحت مستحدثات در هر نقطه نباید از ده درصد مساحت هر قطعه زمین مزروعی بیشتر باشد و در مورد واحدهای مسکونی نباید از 240 متر مربع زیر بنا تجاوز نماید. در ضمن در طرفین شاهراه اصفهان •شیراز از فاصله منطقه ممنوعه دوم تا مرودشت جاده سرویس احداث گردد و بین جاده سرویس و شاهراه در سطح مناسبی درختکاری گردد. ضمنا در فضاهای باز موجود بین ساختمان‌های احداث شده آزمایش و سیلو و سایر ساختمانهایی که از کارخانه سنگ بری تا محدود شهری مرودشت احداث شده بایستی درختکاری شود.
3) بنداد تحقیقات هخامنشی مسئول مراقبت در اجراء و رعایت ضوابط کلی مناطق فوق‌الذکر خواهد بود.

با توجه به فراوانی آثار و محوطه‌های موجود در حریم‌های سه‌گانه تخت‌جمشید و ارتباط آنها با یکدیگر لازم است است تا بافت و منظر این حریم‌ها تا جای ممکن از تغییر و تخریب به دور باشد. ضوابط حریم محوطه‌های تاریخی به این دلیل طراحی شده‌اند تا فرصت لازم برای انجام چنین پژوهشهای را فراهم آورد. بنابراین نباید با اقدامات شتابزده دست به اجرای طرحهای عمرانی زد. انجام چنین طرحهایی ریخت و منظر محیط آثار و محوطه‌های باستانی را به هم می‌ریزد. درجایی که تصور نمی‌شود هیچ نشانی از زندگی گذشتگان موجود باشد، به ناگاه بقایای ارزشمند بدست می‌آید. برای نمونه باید به طرح آبرسانی رامهرمز اشاره نمود که در بهار امسال به اجرا درآمد. علیرغم هشدارهای مسوولین و کارشناسان اداره میراث فرهنگی رامهرمز این طرح با دستورهای فرمایشی و فشار دستگاههای اداری ذی‌نفع به اجرا درآمد و در نزدیکی محوطه‌ای به نام جوبجی آرامگاهی از دوره ایلام نو با تیغه‌های بیل مکانیکی کاملا تکه پاره شد. دو تابوت مفرغی و اسکلت‌های موجود در آنها، جواهرات، ظروف مفرغی و سفالین و ساختمان خود آرامگاه بطور کلی از میان رفت و بعدها باستان‌شناسان با الک کردن خاکهای که بیل مکانیکی در اطراف پراکنده کرده بود، توانستند برخی از اشیاء آرامگاه را پیدا کنند. این بار نیز با یک اقدام نسجیده ما آرامگاهی سلطنتی از دوره ایلام (عیلام) نو را از دست دادیم. آنقوقت جای تعجب نیست که مردم از ما باستان‌شناسان می‌پرسند چرا در مصر بقایای اجساد و آرامگاههای فراعنه کشف می‌شود اما در ایران از این گونه موارد خبری نیست؟
برای اینکه ثابت کرده باشیم که عاقبت انجام چنین طرحهای عمرانی که با شتاب و فرمایش به انجام می‌رسند چیست، به ذکر چند نمونه عینی می‌پردازیم. جاده بزرگ غرب کشور که تهران را به قزوین، همدان، کرمانشاه و سپس به عراق وصل می‌کند، از منطقه بیستون عبور می‌نماید. در گذشته این جاده درست از پای نقش برجسته بیستون می‌گذشت. سپس این مجموعه به فهرست آثار جهانی ملحق شد. در نتیجه بدلیل لرزشهای که عبور وسائط نقلیه به آثار جهانی بیستون وارد می‌آمد، سازمان میراث فرهنگی مسیر جاده را در این قسمت تغییر داد. هم اکنون این جاده از حدود 5 کیلومتری بیستون می‌گذرد. همین موضوع عینا در مورد جاده ارتباطی مرودشت به روستای‌های اطراف تخت‌جمشید به وقوع پیوست. تجویدی در زیر آن جاده در برزن جنوبی کاوش نمود و بقایای کاخی از همان دوره را بدست آورد. اکنون مسیر آن جاده تقریبا از 10 کیلومتری غرب تخت‌جمشید می‌گذرد. نمونه دیگر راه آهن تهران-مشهد بود. این راه آهن در منطقه دامغان از میان محوطه مشهور حصار می‌گذشت. اعتراض یک باستان‌شناس دلسوز پاسخی شایسته نیافت. او از سازمان میراث فرهنگی وقت اخراج شد. امروز پس از چند دهه، مسوولین میراث فرهنگی با برپایی همایشی تشخیص دادند که راه آهن صدمات و لطمات جبران ناپذیری بر میراث منطقه وارد آورده است. به همین دلیل در صدند تا مسیر راه آهن را تغییر دهند. همه اینها یعنی اینکه اجرای این طرحهای عمرانی بدون بررسی‌های همه جانبه و فقط از دیدگاه مهندسی و فنی اجرا شده و در آن شتاب و فرمایش بیش از کارهای کارشناسی مورد توجه بوده است. نتیجه آنکه مالیات مردم یکبار صرف طرحهای عمرانی شتابزده شود، سپس در اثر گذر زمان و وارد آمدن خسارات بسیار، دوباره مالیات مردم صرف اصلاح و آسیب زدایی چنین طرحهایی می‌شود. در این بین چه کسی مقصر است؟
بنابر نص قانون مصوب که دربالا به آن اشاره شد، هرگونه عملیات عمرانی درون عرصه و حریم‌های سه‌گانه تخت‌جمشید ممنوع بوده و این به معنای آن است که در هر صورتی قطار نمی‌تواند از این تنگه عبور نماید؛ زیرا تمام عرض تنگه بین کوه مهر و کوه نقش رستم در حریم درجه 1 تخت جمشید قرار دارد. بنابراین باید به فکر راه حلی دیگر بود. یک مسیر پیشنهادی، استفاده از یک تونل که از تنگ خوش واقع در مقابل شهر سیوند شروع شده و از پشت روستای شول خارج می‌شود است. در این صورت قطار از حریم‌های تخت‌جمشید عبور نخواهد کرد. در ضمن مسیر نیز در حدود 15 کیلومتر کوتاه‌تر خواهد شد. اما این مسیر صرفا یک پیشنهادی یکبعدی است. زیرا بدلیل تخصص نداشتن نگارنده در زمینه مسائل فنی و مهندسی، مسائل فنی در آن لحاظ نشده است. لرزه‌های کندن تونل و عبور قطار از درون کوهی که تمامی آثار نقش رستم بر بدنه آن کنده شده چه عاقبتی خواهد داشت؟ به همین دلیل بهتر است تا یک گروه کارشناسی مجرب و متخصص از تمامی رشته‌های مرتبط تشکیل شده و دوباره طرح را مورد بررسی قرار دهند. قویا پیشنهاد می‌شود که این گروه کاری مسیر راه آهن را از آباده مورد بازبینی مجدد قرار داده و تمامی مسیرهای ممکن و خطرهای احتمالی را بررسی نمایند. سزاست در نگهداری و نگهبانی آثار نقش رستم، با شکیبایی بسیار عمل نماییم. طرحی شتابزده که امروز مسافران را از روبروی نقش رستم به شیراز برساند، اتلاف وقت، بودجه ملی و آسیب رساندن به آثار باستانی منطقه و خدشه دار کردن وجهه ایران در جهان است.
بنا به دلایلی که هم‌اکنون به آن خواهم پرداخت، حتی اگر قانون حریم‌های سه‌گانه نیز وجود نداشت باز هم انجام طرح راه آهن تهراه-شیراز عملی بسیار خطرناک به حساب می‌آمد. مجموعه آثار نقش رستم متشکل از آرامگاههای دورۀ هخامنشی و نقش برجسته‌های دورۀ ساسانی است. در این میان تنها به آسیب‌شناسی یک آرامگاه هخامنشی می‌پردازیم. این آرامگاه وقتی به مجموعه وارد می‌شوید اولین از سمت راست بوده و منسوب به خشیارشا است (شکل 2). این آرامگاه در بخشی از کوه کنده شده که به وسیله یک گسل سراسری از بقیه مجموعه جدا شده است (شکل 3). همین گسل در پشت آرامگاه نیز ادامه دارد (شکل 4). به همین دلیل آرامگاه از همه سمت از کوه جدا شده و به دلیل سنگینی این توده حجیم تاکنون بر سرجای خود ماندگار شده است. جنس این توده سنگی که آرامگاه در آن تراشیده شده مناسب نیست و به دلیل همان گسلهای پیش گفته، ترکهای عمیقی در سرتاسر آرامگاه مشاهده می‌شود. دو ترک عمیق درست به موازات ساختار آرامگاه ایجاد شده و به گسلها پیوسته است. این دو ترک عمیق در اثر گذر زمان، وضعیت بدتری پیدا کرده است. هر سال با شروع زمستان، آب بارانهای فصلی وارد این دو ترک شده و با یخ‌ زدگی شبانه، عمق ترکها بیشتر می‌شود. امروزه این دو ترک عمده، نزدیک به 20 سانتیمتر باز شدگی دارند. به دلیل این دو ترک عمده، ترکهای دیگری در سرتاسر آرامگاه ایجاد شده و وضعیت موجود را وخیم‌تر کرده است.
در هر زمستان، این روند تشدید می‌شود. متاسفانه آب بارندگی‌های فصلی از ترکهای موجود به داخل جسم سنگ نفوذ کرده و حفره‌هایی را درون جسم سنگ ایجاد کرده است. در تمام فصل پاییز و زمیتان و بهار، همیشه مقداری آب، از این حفره‌های درونی و از طریق ترکی که بر جداره آرامگاه وجود دارد، به بیرون نشت می‌کند. معماران مهندسان دورۀ هخامنشی از این خطرات آگاه بوده‌اند. حتی احتمالا باید تصور نمود که آنها به شاهنشاه صاحب آرامگاه خطرات موجود را گوشزد نموده‌ باشند. ساخت آرامگاه با تمام خطرات پیش رو، فقط به جنبه آیینی و تقدس این قسمت از کوهستان وابسته بوده و به همین دلیل شاهنشاه هخامنشی علیرغم وجود چنین مشکلاتی دستور به ساخت آرامگاه خویش داده است. اما مهندسان و معماران دورۀ هخامنشی، نابخردانه با این طرح برخورد نکرده‌اند. آنها همزمان با شروع ساخت آرامگاه، وضعیت توپوگرافی محل را به دقت مطالعه کرده‌ و تمهیداتی اندیشیده‌اند که خطرات به حداقل ممکن برسد. برای مثال بر بالای آرامگاه و روی کوه جوی‌هایی در دل سنگ کنده‌اند تا آبهای سطحی را هر چه زودتر از این قسمت دور کند. همچنین درست در گوشه شمالی آرامگاه و بر بالای کوه، استخذی بزرگ را در سنگ کنده‌اند. این استخر در سر راه مسیلی طبیعی بر بالای کوه قرار دارد. در زمان بارندگی‌های شدید، و پیش از احداث این استخر، آب باران از این مسیل جاری شده و بصورت آبشاری به پایین سرازیر می‌شد. حتی امروز هم اثرات این آبشار بر دیواره کوه نقش رستم دیده می‌شود. سپس زمانی که آرامگاه داریوش بزرگ و آرامگاه مورد نظر ما که احتمالا از ان خشیارشا است، ساخته شده، دیگر نمی‌شد نسبت به این آبشار طبیعی فصلی بی‌تفاوت بود. به همین دلیل مهندسان دورۀ هخامنشی، دست به کار شده و این استخر را بر سر راه آن مسیل طبیعی کندند. وجود چنین استخری در لبه پرتگاه باعث می‌شد که آبهای روان، ابتدا وارد استخر شده و در آن جمع شده و سپس اگر بیش از گنجایش آن بود به صورت خیلی آرام از دیواره کوه به پایین سرازیر شود. بنابراین این استخر کارکردی همچون یک حوضچه آرامش را برعهده داشته است. متاسفانه عمق این استخر بر ما معلوم نیست زیرا بر اثر همین کارکرد، این استخر در طول 2500 سال از گل و لای و سنگریزه پر شده و دیگر آن کاربری سابق را ندارد. بنابراین وضعیت آرامگاه در حالت عادی نیز چندان مطلوب نبوده و نیاز به رسیدگی فوری و اضطراری دارد. با توجه به مباحث مطرح شده در بالا، راه آهن با دو مانع اساسی روبرو است: 1) حالت نابسامان آثار نقش رستم که در حالت عادی نیاز به رسیدگی فوری داشته و عبور راه اهن از کنار آن در حکم تشدید روند طبیعی تخریب آثار آن است و 2) حریم قانونی و مصوب تخت‌جمشید که در برگیرنده نقش رستم نیز می‌شود. طبق ضوابط مصوب حرایم سه‌گانه تخت‌جمشید عبور راه آهن از این منطقه به هیچ وجه ممکن نیست مگر با نادیده گرفتن قانون و شکستن آن. اگر مقامات مسوول در استانداری فارس سری به بایگانی‌های خود بزنند، حتما نقشه مصوب حرایم تخت‌جمشید-نقش رستم را خواهند یافت که در سال 1357 به آن استانداری ابلاغ شده است. همچنین کوتاهی مقامات وزارت راه و مسولین ساخت راه آهن اصفهان-شیراز نیز قابل بخشش نیست که بدون مطالعه کافی، دست به کار احداث یک طرح ملی شده‌اند. سخن آخر اینکه مسولین میراث فرهنگی، حافظ آثار ملی و فرهنگی همه ایرانیان هستند. حداقل این بار آنها نمی‌توانند از زیر بار این مسولیت شانه خالی کنند، زیرا حداقل در این یک مورد قانونا حق با سازمان میراث فرهنگی است. کوتاهی را استانداری فارس و مسولین ساخت راه آهن انجام داده‌اند، زیرا قانونی را که قریب 30 سال پیش به آنها ابلاغ شده را نادیده گرفته‌اند. شادروان دکتر علی رضا شاپور شهبازی در تیر ماه سال 1385 دیده از جهان فروبست. او در کار تدوین حرایم سه‌گانه و تصویب قانونی این حریمها نقش اصلی را داشت. مسولین میراث فرهنگی در مراسم هفتم شادروان شاپور شهبازی بر پاسداری از میراث معنوی گرانقدری که او با رنج و زحمت بسیار اندوخته بود، تاکید نمود. لازم به یادآوری می‌دانم که یکی از آن مواریث معنوی که شادروان دکتر شاپور شهبازی برای پاسداشت مظاهر مادی معنوی‌ترین تمدن تاریخ بشریت از خود به یادگار گذاشته همین قانون حرایم تخت‌جمشید-نقش رستم است. این را هم باید اضافه نماییم که تدوین و تصویب حرایم تخت‌جمشید در سالهای 1356 و 1357 اتفاق افتاده و همه می‌دانیم که در ان سالها که رژیم شاه در سراشیب سقوط بود کسی به فکر چنین خدمات ارزنده فرهنگی نبود. اکنون برماست تا آنچه را که او به زحمت، تدوین و تصویب کرد و از پیشتیبانی قانون بهرمندش نمود، پاسداری نماییم.

و من الله توفیق
محمد تقی عطائی