صنایع دستی
وقتی نفس‌های حجاری سنتی به شماره می‌افتد
- صنايع دستي
- نمایش از جمعه, 26 آبان 1391 10:28
- بازدید: 5472
برگرفته از ماهنامه مسافران، شماره 71 و 72، تابستان 1392، ص 32
حجاری را به‌جرات می‌توان از کهن‌ترین هنرهای بشر قلمداد کرد. انسان‌های اولیه قرن‌‌ها پیش با بهره‌گیری از سنگ برای رفع نیازهای روزمره خود هنر سنگ‌تراشی را به خدمت گرفتند و حجاری را که زیرمجموعه‌ای از این هنر به شمار می‌آید با ساخت ابزارآلات شکار، پیکرک‌های مقدس، زیورآلات و وسایل مورد نیاز برای کشاورزی ابداع کردند. قدمت آثار به دست آمده در غارهای تاریخی و محوطه‌های باستانی گواه این امر است.
شاید اگر سنگ، قابلیت‌های منحصر به فردی چون مقاومت بالا در برابر عوامل محیطی آسیب‌رسان نداشت، ما امروزه از مشاهده آثار شاخصی چون سرنیزه‌ها، مهره‌ها و پیکرک‌های سنگی محروم بودیم.
استحکام و مقاومت بالای سنگ در برابر عوامل محیطی و خواص فیزیکی و شیمیایی و قابلیت‌های مختلف آن سبب استفاده از آن در ابعادی، وسیع چه در قالب تزئینی و چه در قالب کاربردی، شده است.
ستون‌های سنگی، سنگاب‌ها (آبخوری‌هایی که پس از اسلام به دلیل این که مردم تشنه را سیراب می‌کنند، تقدس خاصی یافتند)، ازاره‌های سنگی ایوان‌ها و صحن‌ها، پایه ستون‌ها، کتیبه‌ها، مجسمه‌ها، ناودان‌ها و آسیاب‌های دستی از موارد بیشماری‌اند که در ساخت آنها از هنر حجاری استفاده شده است.
در کاوش‌های صورت گرفته در تپه اسماعیل آباد و تپه زاغه که از تپه‌های باستانی دشت قزوینند نیز اشیای سنگی بسیاری کشف شده است. تپه زاغه یکی از مکان‌های استقرار اولیه بشر در ایران است.
استفاده از هنر حجاری در ساخت اشیای کاربردی در مساجد، آرامگاه‌ها، گرمابه‌ها و بسیاری از بناها از هزاران سال پیش مرسوم بوده است. یکی از زیباترین نمونه‌های حجاری، شیرها و سنگاب‌های به دست آمده از حمام صفا (1259ه.ق) در قزوین است.
در اطراف حوض سربینه حمام که با سنگ‌های مرمر نفیس فرش شده است، 4 سنگاب به شکل کاسه و کشکول از سنگ مرمر بر پشت تندیس چهار شیر، که آنها نیز از مرمر تراشیده شده‌اند، نصب شده است.
میان سنگاب‌ها یک صندلی سنگی قرار داده شده و پوشش گنبدی‌شکل سربینه بر 8 ستون سنگی بسیار زیبا استوار شده است.
تلفیق هنر خطاطی با حجاری و بهره جستن از اشعار زیبا و آیات شریف قرآن، همواره زینت‌بخش مساجد، مدارس، بازارها، حمام‌ها و بناهای مهم بوده است.
کتیبه‌های سنگی اغلب دارای ظرافتی خاص‌اند و در کتاب «صنایع دستی کهن ایران» از آنها با نام‌هایی چون حجاری ظریفه، قلمزنی روی سنگ و منبت‌کاری روی سنگ نیز یاد شده است.
بر اساس اطلاعات موجود در کتاب مینودر (باب‌الجنه قزوین) نوشته مرحوم سید محمدعلی گلریز، نمونه‌های بسیار زیادی از حجاری در قزوین وجود دارد که یکی از زمینه‌های کاربرد آن در کتیبه‌ها بوده است.
در همین کتاب آمده است که کتیبه‌ها را می‌توان نمادی برجسته از تمدن و فرهنگ هر سرزمین دانست؛ نمادی که نشانگر بسیاری از وجوه تاریخی، هنری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی است و در پیوندی تنگاتنگ با موقعیت مکانی ـ تاریخی خاص خود قرار دارد.
در این کتاب به مقوله حجاری و انواع سنگ‌های مورد استفاده در کتیبه‌ها و معرفی حجاران در قزوین پرداخته شده است.
با وجود قدمت چندین‌هزارساله حجاری، این هنر به دلایل بسیاری چون دشوار بودن مراحل کار، جایگزین شدن مواد و مصالح جدید و کم شدن موارد استفاده، رفته رفته رو به فراموشی می‌رود.
هنری که روزی نمایانگر فرهنگ و تمدن غنی کشور عزیزمان بود، امروزه آنچنان مورد بی‌مهری است که برای معرفی آن جز به آثار گذشتگان نمی‌توان استناد کرد و همین امر لزوم توجه بیشتر به این هنر کهن را نشان می‌دهد.
