ایران‌بوم

فدراسیون چوگان، کار خود را پس از فدراسیون اسکواش شروع کرد. اسم (سپک تاکارا) را شنیده اید، اسم راگبی یونییون را چطور، در کشور ما روی آوردن به ورزش هایی همچون «راگبی یونییون»، «اسکواش»، «سپک تاکا» نمودی عینی یافته اند و سالانه بودجه هایی را به خود اختصاص می دهند و در عوض ورزش هایی که قدمت دیرینه دارند و پیشینه آنها را می توان در فرهنگ، هنر و آداب و رسوم این سرزمین یافت، مورد بی مهری قرار گرفته اند.

چوگان و اردشیر بابکان

قدیمی ترین اثر از چوگان را می توان در کتاب «کارنامه اردشیر بابکان» که به زبان پهلوی و در قرن دوم و سوم میلادی نوشته شده است، یافت. اما چوگان یک شبه در زمان ساسانیان به وجود نیامده است و با توجه به این که در زمان هخامنشیان اسب سواری رونق فراوان داشته و در مقابل کوروش در تخت جمشید اسب سواری می کردند، چوگان می تواند قدمتی ۲۵۰۰ ساله داشته باشد.
بعد از حمله اعراب به ایران چوگان نه تنها نمرد بلکه عمری دوباره یافت و گسترش پیدا کرد. «ابونواس» شاعر دربار مامون در شعرهای شکار خود قصیده ای ۲۱ بیتی دارد که در آن صحنه ای کامل از یک بازی چوگان را تصویر می کند. در محله ای از بغداد، پسران خلیفه مشغول بازی چوگان بودند، دو دسته شدیم و بازی را شروع کردیم، بعد ابونواس اسب سواری ها را وصف می کند و از اندازه چوب ها و ساخت گوی برای بازی می گوید. در واقع از قرن چهارم چوگان وارد زبان شعر شد و از آن به عنوان یک تصویر شاعرانه استفاده شد. از رودکی گرفته تا فردوسی، حافظ و سعدی و نظامی و سنایی غزنوی همه در شعرهایشان از چوگان و گوی آن استفاده کرده اند:
چو چوگان فلک ما چو گو در میان برنجیم از دست سود و زیان (فردوسی)
به هر کویی پری رویی به چوگان می زند گویی تو خود گوی زنخ داری بساز از زلف چوگانی (سعدی)
در زمان خاندان صلاح الدین ایوبی در کنار رود نیل چندین زمین چوگان وجود داشت و در کنار این زمین ها پادشاهان برای خود کوشک های مجللی ساخته بودند که سالی دو _ سه ماه را در آنها به سر می بردند. امیرزادگان کرد که بر مصر تسلط یافتند با خود چوگان را به آنجا برده بودند.
چوگان در کنار رود نیل به وضع عجیبی گسترش یافت و تا زمان حمله عثمانی همچنان به همان شکل باقی مانده بود، اما زمین های چوگان از مصر پا فراتر گذاشتند و به دمشق، شام و حلب نیز رسیدند و در آن سرزمین ها اداره چوگان داری به نام «جوکندریه» و شغلی به نام «جوکندر» شکل گرفت و چوگان بازی شغلی شد در دربار پادشاهان آن دیار.
گویا چوگان در زمان صفویه هم رونق خوبی داشته است. میدان «نقش جهان اصفهان»، میدان چوگان بازی بوده است که گفته می شود «شاه عباس» آن را برای بازی و مسابقه چوگان در این ابعاد ساخته است. همچنین از دوران صفویه ده ها مینیاتور از بازی چوگان بر جای مانده است و مسافران اروپایی نیز در سفرنامه های خود به چوگان اشاره کرده اند.

از هندوستان تا خرگوش دره

گورکانیان بعد از اسلام، ورزش چوگان را به هندوستان بردند. در قرن نوزدهم انگلیسی ها چوگان را از هندوها آموختند و با خود به انگلستان و اروپا بردند؛‌و با رفتن چوگان به انگلیس برای آن قوانینی نوشته شد.
در دوران قاجار از چوگان هیچ خبری نبود تا این که «سایکس» نماینده دولت انگلیس در اواخر قرن نوزدهم به ایران آمد. او وقتی خواست چوگان بازی کند متوجه شد که دیگر در ایران نه زمینی وجود دارد و نه چوگان بازی. سایکس با کمک چند تن از سفرای خارجی در ایران مانند سفیر بلژیک کار راه اندازی دوباره چوگان را شروع کرد. سایکس از یکسری از امیران و افسران ارتش هم دعوت کرد که چوگان بازی کنند که مورد استقبال قرار گرفت.
در زمان پهلوی چوگان بازی در میان ارتشیان گسترش فراوانی یافت چرا که ارتش اسب های زیادی را در اختیار داشت.
همچنین چوگان در شهرستان ها نیز به مانند تهران و زیر نظر ارتش شکل گرفت. در آن زمان در میدان جلالیه (پارک لاله) زمین بازی چوگان زیر نظر ارتش راه اندازی شد.
با گسترش شهر تهران زمین بازی چوگان در جلالیه تعطیل و به خرگوش دره در ۱۴ کیلومتری میدان آزادی منتقل شد و در حدود سی سال پیش بود که بازی چوگان در خرگوش دره بسیار گسترده شده بود، به طوری که تعداد چوگان بازان به ۱۰۰ نفر رسیده بود.

چوگان در دست فراموشی

دکتر «آذرنوش آذرتاش» یکی از پیشکسوتان چوگان می گوید: «پس از پیروزی انقلاب، زمین های بازی چوگان در شیراز و خرگوش دره در تهران تعطیل شد. در سال ۱۳۶۲ دوباره با مساعدت های داوود شمسی، رییس وقت تربیت بدنی، کمیته چوگان شکل گرفت و از چندین چوگان باز قدیمی دعوت شد که دوباره چوگان را در نوروز آباد راه اندازی کنند.»
همچنین مهدی سنندجی که ۱۱ سال سرپرست کمیته چوگان بوده است، می گوید: «تربیت بدنی زمینی را در نوروز آباد به چوگان بازان داد و چوگان بازان با هزینه ۲ میلیون تومان خودشان زمین چوگان نوروز آباد را برای بازی آماده کردند. در آن زمان فدراسیون سوارکاری ۲۰ اسب را نیز در اختیار چوگان بازان قرار داد البته دولت هم سوبسیدی به چوگان بازان می داد. در آن زمان بهای پرداختی برای پانسیون اسب ها ۷۰۰ تومان بود و این عملکرد دولت و توجه آنها، چوگان بازان را به ۳۰ نفر رسانده بود.»
در نوروزآباد، هم اکنون تنها ۱۲ _ ۱۴ چوگان باز حضور دارند و پانسیون هر اسب در نوروزآباد ۳۰ هزار تومان است. آذر تاش می گوید: «مدت زمان زیادی نگذشت که به خاطر توجه نکردن دوباره دولت و کم کردن یارانه های داده شده تا یک سوم مخارج اسب ها و افزایش سال به سال قیمت خوراک و هزینه های بازی، تعداد افرادی که به چوگان مشغول بودند کم شد.»
هر چوگان باز برای بازی حداقل به ۲ _ ۳ اسب نیاز دارد. به جز این، هر چوگان باز باید چیزی در حدود ۳۰ _ ۴۰ هزار تومان هم به مهتر بدهد. از طرفی دیگر پول رکاب و زین هم هست. همچنین هر چوگان باز به ۱۰ _ ۱۲ چوب چوگان هم احتیاج دارد که قیمتی در حدود ۷۰ _ ۱۲۰ هزار تومان دارد. آذرتاش می افزاید: «اکنون برای بازی چوگان چیزی در حدود ۱۲۰ هزار تومان در ماه پرداخت می شود و دولت هم البته کمکی نمی کند.»

جوانان و چوگان

ما نتوانسته ایم خون جوان در ورزش چوگان بدمیم و این یک فاجعه است. آذرتاش می گوید: «در نوروزآباد تنها ۵ جوان حضور دارند و سن چوگان بازان قدیمی هم از ۶۰ سال فراتر رفته است و ما برای حضور جوانان باید کلاس های آموزشی برگزار کنیم.»
مظفری، تنها مربی رسمی چوگان کشور هم درباره حضور جوانان در چوگان می گوید: «من شاگردان چندانی ندارم، شاید جوانان چوگان باز ما به بیش از انگشتان یک دست هم نرسد و تازه بسیاری از این جوان بچه های خود چوگان بازان قدیمی هستند، مانند دختر خود من.»
کمیته چوگان همیشه می کوشید که دوباره بتواند چوگان را احیا کند اما به علت دشواری های متعدد موفق به این کار نشد. سنندجی می گوید: «کمیته چوگان قصد برگزاری کلاس های آموزش چوگان را در نوروز آباد داشت که متاسفانه به علت بی توجهی فدراسیون سوارکاری موفق به این کار نشدیم.»
آذرتاش هم می گوید: «ما قصد داشتیم در نوروزآباد چوگان را به کارآموزان با وسایل شخصی خودمان آموزش دهیم و فدراسیون قرار بود برای جذب شاگرد، تبلیغات انجام دهد که متاسفانه این کار انجام نشد.»
اما داورزنی، رییس سابق فدراسیون سوارکاری که هم اکنون رییس فدراسیون چوگان است، می گوید: «ما برگزاری کلاس های آموزشی را در دستور کار فدراسیون چوگان داریم. ما تعهد داریم در گام اول بتوانیم چوگان را در تهران، اصفهان، شیراز و مشهد راه اندازی و گسترش دهیم.»
اما با وجود کم رنگ شدن حضور جوانان در چوگان، به نظر آذرتاش تعداد جوانانی که می توانند با وسایل شخصی به این ورزش بپردازند کم نیست و کافی است که تنها اهمیت و ویژگی های این بازی را به جوانان آموخت و اشتیاق ملی را ایجاد کرد.
به گفته وی، تعداد کلوپ های اسب سواری که در کردان وجود دارد شاید به بیش از ۱۵ مورد برسد که در هر یک از این کلوپ ها ۳۰ تا ۶۰ اسب نگهداری می شود و برای هر اسب بین ۶۰ تا ۹۰ هزار تومان در ماه، پانسیون داده می شود، تازه این تعداد تنها در کردان حضور دارند و ما در اطراف تهران کلوپ های اسب سواری داریم که بیش از ۱۰۰ اسب در آنها نگهداری می شود.

زنان و گوی زدن

* اما چوگان در میان زنان ایران چه وضعیتی دارد؟

_ «شیرین و خسرو» در زمین چوگان مشغول چوگان بازی و گوی زدن بودند. گروهی هم به تماشای بازی آنها نشسته بودند. شیرین، بازی چوگان را از خسرو برد. این روایت «نظامی» که در کتاب «خسرو و شیرین»‌در قرن سوم آمده است، نشان می دهد که در زمان ساسانیان زنان نیز هم چون مردان چوگان بازی می کردند.
«افسانه امیری» که خود ۳۰ سالی است چوگان بازی می کند و تا چند سال پیش تنها زن چوگان باز کشور بود و چوگان را از خرگوش دره آغاز کرده است، می گوید: «در سال ۱۳۵۵ ما حدود ۷_۸ زن چوگان باز بودیم که با هم تمرین می کردیم.»
اما امیری وضعیت ورزش چوگان زنان را در حال حاضر بد می داند. به گفته امیری تنها ۳_۴ زن چوگان باز در ایران باقی مانده اند: «حاضرم اگر سوار کار زنی تمایل به یادگیری چوگان داشته باشد، این ورزش را به صورت رایگان آموزش دهم.»

بودن یا نبودن چوگان؟

آیا فدراسیون چوگان می تواند کاری بکند یا نه!
به عقیده سنندجی چیزی از چوگان باقی نمانده. برای این که طی چند سال گذشته کوچک ترین کمکی به چوگان نکرده اند و امکانات نوروزآباد هم بسیار کم بوده است: «طی سال گذشته من و دوستانم چندین بار به مجلس رفته ایم و نامه نوشته ایم، در روزنامه ها و مجلات گزارش هایی چاپ کرده ایم و گفته ایم اگر ورزش چوگان دارای فدراسیون نشود، از بین خواهد رفت.
پس از این دلواپسی ها بود که مهندس «مهر علیزاده»، طبق ابلاغی فدراسیون چوگان کشور را به سرپرستی «داورزنی» رییس فدراسیون اسب سواری تشکیل داد.
به عقیده آذرتاش «اگر فدراسیون تازه تاسیس چوگان در عملکرد خود اشتباه بکند آن اندک چیزی که از چوگان باقی مانده است، از بین خواهد رفت.» به گفته آذرتاش، دادن چوگان به بخش خصوصی و یا ارگان های دولتی، مرگ ورزش ملی چوگان را به همراه خواهد داشت. اما به گفته داورزنی، فدراسیون چوگان، بودجه دولتی چندانی ندارد و چوگان جزو رشته هایی است که باید با مشارکت مردم و جذب منابع غیر دولتی اداره شود و در ادامه می افزاید: «نقش فدارسیون چوگان این است که بخش خصوصی را فعال کند، قبل از انقلاب چوگان بیشتر در دست ارتش بود و ما هم سعی داریم که سرمایه گذاری نیروهای مسلح را برای آموزش چوگان به افسران نظامی گسترش دهیم که در این راستا موفقیت هایی داشته ایم.»
داورزنی همچنین ضمن اشاره به بودجه ۷ تا ۱۰ میلیون تومانی سال گذشته چوگان که تنها به یارانه های داده شده به چوگان بازان تخصیص داده شده است، می افزاید: «دولت تنها وظیفه دارد که بستر لازم را آماده کند، البته ما سعی داریم که حضور مردم را هم در چوگان پر رنگ تر کنیم.»
اما دکتر آذرتاش، معتقد است که با یک بودجه ۱۵ میلیون تومانی در سال، می شود کلاس چوگان تشکیل داد و بازی چوگان را در حد مسابقات جهانی پیش برد و به آن اعتباری دوباره بخشید.

مسابقات چوگان

در سال ۱۹۲۸ تیم ملی چوگان آرژانتین برای اولین بار برنده نهایی چوگان شد و از آن پس کماکان تا سال ۱۹۷۰ به عنوان قهرمان بازی ها باقی ماند. در حال حاضر نیز چوگان در کشورهای انگلیس، آرژانتین، فرانسه، پاکستان، هندوستان، ترکمنستان، و آمریکا برگزار می شود و هم اکنون نیز آرژانتین بهترین تیم ملی چوگان را دارد.
با حضور چوگان در انگلیس، چوگان در تمام اروپا و بعد هم در سراسر جهان گسترش یافت، اما بهترین جایی که چوگان توانست رواج پیدا کند آرژانتین بود. با زمین های مسطح فراوان و اسب سواران زیاد چوگان، توانسته است در آرژانتین به یک ورزش ملی تبدیل شود. به گفته آذرتاش در فرانسه نیز چوگان رونق فراوانی دارد و به سمت همگانی شدن می رود. کلوپ های چوگان بازی در آن جا به ۱۵ عدد رسیده است و چوگان بازان می توانند با قیمت های ارزان از آنها استفاده کنند.
در زمان پهلوی اول، مسابقات مهمی در برابر فرانسویان برگزار شد. در زمان پهلوی دوم نیز تیم های مختلف چوگان در کشور حضور داشتند که تیم ژاندارمری قوی ترین بوده است و تیم هایی مثل آرژانتین، فرانسه، مراکش، عراق و حتی آمریکا به ایران می آمدند و با تیم ملی چوگان ایران مسابقه می دادند.
به گفته آذرتاش ما هم اکنون تیم چوگان نداریم و مسابقات داخلی چوگان هم وجود ندارد، ولی چوگان بازان نوروز آباد با هم بازی می کنند و اگر هم مسابقه ای برگزار شود بیشتر جنبه نمایشی دارد. آذرتاش همچنین اظهار امیدواری می کند که هر چه زودتر تیم ارتش آماده شود تا تیم نوروز آباد مسابقه ای برگزار کند.

گوی زدن در میدان

چوگان در زمینی با ابعاد ۲۰۰ در ۳۰۰ متر بازی می شود، چوگان بازان به دو تیم چهار نفری تقسیم می شوند که با کوچک تر شدن زمین این تعداد به ۳ نفر در هر تیم هم می رسد.
به هر قسمت از بازی چوگان یک «چوکه» گفته می شود و هر چه که ۵/۷ دقیقه طول می کشد. به طور معمول چوگان بازان در ۴ چوکه بازی می کنند که این تعداد چوکه در بازی های بین المللی به ۶ تا ۸ چوکه هم می رسد.
«یعقوب لیث صفاری» نیز گوی می باخته و چوگان باز بوده است. «قابوس ابن وشمگیر» در بابی از کتاب «قابوس نامه» خود که در قرن پنجم نوشته است؛ علاوه بر اشاره به چوگان بازی یعقوب به پسرش توصیه می کند که در هنگام بازی چوگان مواظب خطرات بازی باشد.
چوگان بازان در هنگام بازی باید مواظب برخورد اسب ها، افتادن از روی اسب ها و برخورد چوب چوگان باشند که می تواند در هر لحظه خطراتی را برای آنها به همراه داشته باشند.
یک چوگان باز باید ورزیدگی و مهارت کامل در سوارکاری داشته باشد و به گوی زدن در میدان و قوانین بازی نیز آشنا باشد.
همچنین بازی چوگان چون با نهایت سرعت انجام می گیرد، سواران بایستی اسب های چابک و ورزیده داشته باشند و بر هدایت اسب با یک دست وارد باشند و همچنین اسب هایشان باید به چوب‌، گوی و شرکت در بازی با اسب های دیگر مانوس شده باشند.