ایران‌بوم

زلزله‌ی هائیتی، با بیش از 220 هزار کشته و صدها هزار مجروح و خانه‌خراب (تا لحظه نگارش این گزارش)، بار دیگر کسانی را به فکر زلزله‌خیز بودن بخش بزرگی از ایران، به ویژه تهران، بافت‌های فرسوده شهرهای بزرگ و کوچک و کشتارها و ویرانی‌هایی که یک زلزله‌ی شدید به بار می‌آورد، انداخت. در این میان، یک گزارش پژوهشی از وضعیت تهران از لحاظ زلزله‌خیزی منتشر شد که در برگیرنده‌ی نکات تازه‌ای بود و موجب شد که با وجود آن که ما پیش‌تر در این زمینه گزارشی را عرضه کرده بودیم ( شماره 47، صفحه‌های 15 و 16 )، بخش‌هایی از آن را بازتاب دهیم.*

ایران از جمله کشورهای زلزله خیز جهان است. 90 درصد خاک ایران بر روی نوار زلزله واقع شده است و کلان‌شهر تهران نیز نه تنها از خطر زلزله ایمن نیست بلکه سال‌هاست در انتظار زلزله‌ای ویرانگر با قدرت بالای 7 ریشتر به سر می‌برد.

بر اساس مطالعات آماری و زلزله‌هایی که پیش از این در ناحیه ری و تهران ثبت شده است، با احتمال بیش از 70 درصد به طور متوسط هر 158 سال زلزله‌ای ویران‌گر در این ناحیه رخ داده است. آخرین زلزله در تهران 172 سال پیش اتفاق افتاد و بر همین اساس وقوع زلزله تهران 14 سال تاخیر زمانی دارد. عامل اصلی وقوع زلزله در تهران وجود 15 گسل در این منطقه است که سه تای آن‌ها به تنهایی توان ایجاد زلزله‌ای با شدت بیش از 7 ریشتر را دارا هستند. در صورت وقوع زلزله در این منطقه که علاوه بر پایتخت بودن، مرکزیت امکانات فرهنگی، اقتصادی و هم‌چنین دولتی را دارد و بیش از 7 میلیون نفر در آن سکونت دارند با فاجعه‌ای بزرگ مواجه خواهیم بود.

تهران بسیار لرزه خیز است و حدس زده می‌شود نخستین زلزله تهران 4000 سال پیش از میلاد مسیح در شهر ری اتفاق افتاده باشد. حدود 1000 سال پیش چند زلزله تاریخی در تهران اتفاق افتاد. بین سال 700 تا800 میلادی نیز چند زلزله شدید رخ داد. اما از نظر زلزله در تهران 3 مساله مهم داریم، یکی گسلی در جنوب تهران است که از ایوانکی در شمال گرمسار شروع می‌شود و تا بی‌بی شهربانو، یعنی همان منطقه سه‌راه افسریه ادامه می‌یابد. در مورد این گسل همه شواهدی که مربوط به فعال بودن یعنی خردشدگی و نظایر آن است دیده می‌شود. در مورد گسل ایوانکی مساله بسیار مهمی وجود دارد و آن این است که از حدود 200 سال پیش هیچ زلزله مهمی در آن اتفاق نیفتاده است. در مورد گسل شمال تهران که از کرج شروع می‌شود و به منطقه لواسانات می‌رسد نیز عملاٌ هیچ وقت زلزله تاریخی مهم و قابل انتساب به آن دیده نشده است، اما از نظر زمین شناسی تمامی شواهدی که دال بر فعال بودن گسل است دیده می شود. این دو گسل نزدیک به تهران در وقوع زلزله در این کلا‌ن‌شهر نقش بسیار مهمی دارند و این مسأله باعث می‌شود به این فکر فرو برویم که احتمالاٌ دوره‌های بازگشت زلزله‌های مهم در گسل‌های نزدیک تهران طولانی‌تر از چیزی است که بشر می‌تواند آن را ثبت کند یعنی تکرار زلزله‌ها این قدر زمان برده که تمدن بشری قادر به ثبت آن نبوده است.

حدود هفت سال پیش کوششی در زمینه دیرینه زمین شناسی روی گسل شمال تهران انجام شد که به نتیجه نرسید، زیرا نیاز به بررسی رسوبات جوان (هولوسن ) داشت. یعنی رسوبات از 12 هزار سال پیش تاکنون در این منطقه یافت نشده است. در دامنه‌های شمالی لواسانات نقطه‌ای پیدا نشده که هم بریدگی باشد و هم روی آن هولوسن مشاهده شود. با وجود این ما اکنون در مورد تمام گسل‌های تهران به طور مجزا اطلاعاتی داریم.

گفتنی است که تا 20 سال پیش کارشناسان ما براساس مدل لرزه زمین ساختی کار نمی‌کردند ولی بعد از آن، این روش مورد استفاده قرار گرفت. در این روش ما می‌گوییم ( مثلا )ٌ در گسل شمال تهران چه زلزله‌هایی با چه عمق و چه بزرگی و با چه دوره بازگشتی رخ می‌دهد. درمورد گسل جنوب تهران نیز به همین ترتیب می‌توان مدل‌سازی کرد. یعنی ببینیم بزرگترین زلزله‌ای که می‌توان به آن نسبت داد با چه عمق و چه دوره بازگشتی بوده است. در گسل « مشا » نیز هر 2500 تا 3000 سال یک زلزله بزرگ رخ داده است یعنی در یک میانگین زمانی 2500 ساله به طور متوسط یک زلزله مهم داشته‌ایم و البته این مطالعه مربوط به دره مشا است.

هم‌چنین در یک مطالعه که با هم‌کاری فرانسوی‌ها و دانشگاه استراسبورگ صورت گرفته و نتایج درخور توجهی هم به دست آمده است. با بررسی نتایج این مطالعه که از آبعلی تا نقطه چشمه شور واقع در جاده ساوه را در برداشت، معلوم شد که فاصله این دو نقطه سالی 1 سانتی‌متر بالا می‌رود. برای کسانی که با زمین شناسی آشنایی دارند مشخص است که سالی 1 سانتیمتر چه رقم بزرگی است. البته این مجموع برایند چندین گسل است که چنین حرکتی را سبب می‌شود ولی در مجموع در سال در منطقه جنوب البرز 1 سانتی‌متر میزان بالا آمدن زمین را داریم .کارشناسان می‌گویند در اثر زلزله مخرب تهران بیش از یک میلیون ساختمان تخریب و آسیب خواهد دید و قریب به 5/1 میلیون کشته در اثر این زلزله بر جای می ماند.
برای بررسی زلزله تهران باید دو مورد لرزه خیزی شهر تهران و آسیب‌های وارده بر شهر تهران در اثر زلزله را مورد بررسی قرار داد:

1ـ زلزله خیزی تهران و گسل های آن :

تهران از کوهپایه‌های جنوبی البرز آغاز می شود و تا دشت ری امتداد پیدا می کند. در کوه‌پایه تهران با دو فرونشست و سه رشته بلندی مواجه هستیم :

بلندی ها :

سعادت آباد ، شمیران ، دزاشیب،شهران
تپه های امانیه ، الهیه ، قیطریه ، فرماینه
طرشت ، عباس آباد

فرونشست ها :

اوین ، تجریش ، نیاوران

بلندی‌های شماره یک، یعنی سعادت‌آباد، شمیران، دزاشیب و شهران توسط گسل نیاوران روی فرونشست اوین تجریش رانده شده است. بلندی‌های شماره دو یعنی امانیه، الهیه، فرمانیه توسط گسل محمودیه از شمال بروی فرونشست‌های اوین تجریش نیاوران قرار گرفته‌اند، این تپه‌ها از سمت جنوب بروی فرونشست داوودیه قرار می‌گیرند ، بلندی‌های طرشت و عباس‌آباد از سمت شمال به وسیله گسل داوودیه به روی فرونشست داوودیه رانده شده‌اند. و اما در سطح دشت تهران تا ری با فرونشست بزرگ ری مواجه هستیم که در آن گسل‌های معروف ری و کهریزک قرار دارد.

گسل اصلی تهران :

گسل مشا ـ فشم، گسل شمال تهران، گسل نیاوران، گسل تلو پایین، گسل محمودیه، گسل شیان و کوثر، گسل شمال ری، گسل جنوب ری، گسل کهریزک، گسل گرمسار، گسل پیشوا و گسل پارچین.
البته گسل‌های فرعی زیادی هم در سطح شهر تهران وجود دارد، مانند نارمک، شادآباد، داوودیه، عباس آباد، باغ فیض و ...
با توجه به تعداد بسیار زیاد گسل‌ها در سطح تهران و سوابق تاریخی فعالیت این گسل‌ها به این نکته که روزی ( نه چندان دور ) تهران با زلزله بزرگی مواجه خواهد شد، پی می‌بریم ، در سوابق تاریخی تهران و مناطق نزدیک به آن زلزله‌های بزرگی مانند زلزله 1/7 دماوند در 1380میلادی (659 خورشیدی)، 2/7 ریشتری سال 1711 میلادی (1190 خورشیدی) در کرج ، 7/7 ریشتری طالقان در سال 958 میلادی (327 خورشیدی)، 1/7 ریشتری ری در سال 855 میلادی (234 خورشیدی) و بسیاری دیگر زلزله‌های بالای 7 ریشتر تهران ثبت شده است.

۲ـ آسیب های وارده بر شهر تهران :

به صورت گذرا می‌توان آسیب‌ها را به صورت زیر بیان کرد: ریزش ساختمان‌های مسکونی، تجاری، اداری ـ قطع و خرابی لوله‌های آب و گاز ـ قطع شبکه برق - خرابی و مسدود شدن راه‌ها و پله‌ها. بیشتر ساختمان‌های شهر تهران جزو ساخت و سازهای قدیمی می‌باشد که مقاومت چندانی در برابر زلزله ندارند و حتی در میان ساخت و سازهای جدید به علت سودجویی و ساخت وسازه‌های غیرمجاز بیشتر این ساختمان‌ها در برابر زلزله پایدار نخواهند بود.

این در حالی است که در تازه‌ترین نظرسنجی خبرگزاری دانشجویان ایران « مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران » (ایسپا) درمورد زلزله، حدود ‌٧٥ درصد مردم تهران نسبت به استحکام ساختمان محل سکونت خود در برابر زلزله اطمینان ندارند. در همین مورد توجه شما را به آمارهایی که در ذیل آورده شده جلب می‌کنم:

٥/٦٢ درصد شیوه استفاده از کپسول آتش‌نشانی را نیاموخته‌اند، ‌٨/٤٠ درصد تمایلی به شرکت در کلاس‌های آموزش توانایی‌های مواجهه با خطرات ناشی از زلزله ندارند،١/٦٥ درصد هیچ گونه بروشور، جزوه و یا کتابی پیرامون زلزله دریافت نکرده‌اند و ‌٧/٣٦ درصد از آن‌هایی که این جزوات را دریافت کرده‌اند اثر آنها را کم می‌دانند. بر اساس این نظرسنجی ‌٣/٧٧ درصد مردم نیز اعتقاد دارند که مسایل ایمنی در ساخت و سازهای شهر تهران رعایت نمی‌شود و ‌٧/٦٨ درصد، میزان نظارت مهندسین ناظر در ساخت و سازهای شهر تهران را کم ‌ارزیابی کرده‌اند. نتایج این نظرسنجی حاکی است تنها ‌٣/٥١ درصد شهروندان مقاله‌ای پیرامون زلزله و عواقب آن در مطبوعات مطالعه کرده‌اند همچنین ‌٨٢ درصد میزان آمادگی عملی مردم را در مواجهه با زلزله کم دانسته‌اند. پیامدهای زلزله در تهران آن‌قدر زیاد است که از حوصله‌ی خواننده خارج است. مشکلاتی چون ناامنی و آشوب بعد از زلزله نیز وجود دارد که مربوط به حوزه روان‌شناسی و جامعه‌شناسی می‌باشد . عدم وجود گروه‌های امداد و نجات، قطع لوله‌های آب و شبکه برق، آتش‌سوزی ناشی از ترکیدن لوله‌های گاز و بسیاری مشکلات دیگر بر ابعاد فاجعه می‌‌افزاید.

* خوانندگان علاقه‌مند می‌توانند متن کامل‌تر این گزارش را در بایگانی روز 26 دی 1388 دیدارگاه خبری شفاف مطالعه فرمایند.