ایران‌بوم

دکتر اصغر دادبه، استاد دانشگاه علامه و حافظ پروه درباره شیوه های تصحیح دیوان شاعران گذشته به خبرنگار شبستان گفت: ما در تصحیح دواوین سه شیوه داریم که دو شیوه آن علمی است. شیوه اول، روشی است که مرحوم علامه قزوینی در پیش گرفت و قدیمیترین و معتبرترین نسخه را اساس کارش قرار داد و نسخه های معتبر دیگر را با آن مقابله کرد.

وی افزود: شیوه دوم تصحیح دیوان به روش التقاطی است. مصحح در این شیوه یک نسخه معتبر را انتخاب می کند و چند نسخه را که در ردیف نسخه اساس هستند به عنوان نسخه جایگزین مشخص می کند.

دادبه در ادامه تصحیح دیوان حافظ از سوی خانلری و نیساری را از نمونه های تصحیح به شیوه التقاطی در ایران خواند.

این استاد ادبیات دانشگاه علامه که سالها در حوزه حافظ پژوهی فعالیت و تدریس کرده است و کتاب "مفهوم رندی در دیوان حافظ " حاصل این فعالیت هاست، شیوه سوم تصحیح دیوان شاعران را شیوه ای غیرعلمی خواند و گفت: اگر مصححی فکر کند حق دارد بدون اینکه نسخه ای در دست داشته باشد به تصحیح دیوان حافظ بپردازد، سخت در اشتباه است چون شیوه ای که در پیش گرفته غلط و غیر علمی است یا برخی مصححان هستند که کار تصحیح را بر اساس نسخه انجام می دهند در حالی که نسخه اساس بر اساس سلیقه شخصی مصحح انتخاب شده، غیر معتبر است و همین دخالت دادن سلیقه ها آفت کار تصحیح دیوان است.

به گفته مصحح دیوان " ضهیر الدین فاریابی" این شیوه غیر علمی تا پیش از به کارگیری شیوه علامه قزوینی در بین مصححان رواج داشت و موجب تحریف بسیاری از آثار برجسته ادبیات کهن ایران زمین از جمله شاهنامه فردوسی، دیوان سعدی و حافظ شده است.

دادبه تصحیح شاملو از دیوان حافظ را از همین نوع تصحیح شیوه های غیر علمی دانست و اذعان کرد: ایشان با این توجیه که شاعر زبان شاعر را بهتر می فهمد به تصحیح دیوان حافظ اقدام کرده که موجب تحریف در آن شده است در حالیکه اگر قرار باشد هر کس براساس سلیقه و دلخواه خود هر تغییری بخواهد در تصحیح انجام دهد آن وقت دیگر نسخه ای نداریم.

وی با بیان اینکه دخالت دان صرف ذوق موجب تفرقه بیشتر و تشتت در نسخه ها می شود گفت: اگر کسی براساس ذوق خود تغییری در کتابی بدهد اصلاً علمی نیست و کارش محکوم است.

امروز در میان مصححان این سوال وجود دارد که تا چه اندازه یک مصحح می تواند ذوق خود را در تصحیح دخالت دهد، دادبه در این خصوص معتقد است: مصحح می تواند ذوقش را براساس مبانی علمی در کارش دخالت دهد و با تکیه به نسخه ای اساس شیوه شخص خود را اعمال کند.

این محقق عرفان و فلسفه اسلامی درباره پیشنهاد حسن انوری و خرمشاهی درباره تصحیح دسته جمعی دیوان حافظ و ارایه یک نسخه نهایی یادآور شد: در ایران تا به حال کار جمعی در تصحیح به نتیجه نرسیده است این پیشنهاد مهمی است که من هم آرزو می کنم انجام شود.

وی با بیان اینکه کار جمعی ما را به نسخه نهایی حافظ نزدیک تر می کند تاکید کرد: مجموعه اندیشه ها، تعقل و شیوه ها می تواند ما را در این امر یاری کند ولی در اینکه ما آیا ما می توانیم به توافق برسیم تردید وجود دارد بهتر آن است که مصححان جداگانه دیوان حافظ را تصحیح کنند و در آینده گروهی با مقابله تصحیح های مختلف بر اساس استدلال نسخه نهایی را منتشر کنند.

دادبه در ادامه تصریح کرد: خود من چند مورد این کار را انجام دادم مثلاً در یک مقاله ای درباره بلبل صبا و یا بلبل سحر، برخلاف همه مصححان امروز معتقد هستم حافظ در غزلش بلبل صبا آورده است و برای این برداشت، دلیل منطقی، عقلی و سندی ارایه کرده ام.

به گفته وی کار تصحیح متون ادبی باید با موازین و مبانی علمی بلاغی، عقلی، زبان شناختی و تاریخی سازگار باشد.

دادبه در پایان یادآور شد: این موازین در تصحیح دیوان و همه متون مخصوصاً دیوان حافظ دخیل است از میان همه این موازین مبانی بلاغی از اهمیت خاصی برخوردار است چرا که شیوه های بلاغی بسیار مورد توجه حافظ بود.