ایران‌بوم

از آنجا که پس از فروپاشی ساسانیان تاریخ نگاران آن روزگار تاریخ ایران و اسلام را در هم آمیختند، آگاهی درستی درباره موسیقی بخش هایی از ایران زمین به ویژه شمال ایران که تا زمان عباسیان به دین تازه نگرویده بودند، در دست نیست. بی گمان بزرگانی بودند که موسیقی آن نواحی را نگه داشته و به دوره های پسین رسانیده‌اند اما نام و نشانی از آنان در نوشته‌های به جای مانده از آن دوران سراغ نداریم.
از سویی دیگر چگونگی نوای خوش ایران در زمان بنی امیه نیز روشن نیست، زیرا بیشتر به موسیقی موسوم به عرب پرداخته شده که آن هم بسیار تحت تاثیر خنیای ایران قرار دارد و ما، در گفتاری جداگانه به نقش موسیقی ایرانی در موسیقی عربی خواهیم پرداخت.

بنابراین داستان موسیقی ایران را از دوران عباسیان به این سو ادامه می‌دهیم که ابن خلدون درباره آن دوران می نویسد: "در روزگار عباسیان هنگام پدید آمدن ابراهیم موصلی و پسر او اسحاق و فرزند وی حماد، هنر موسیقی تکمیل گردید و از روزگار فرمانروایی عباسیان در بغداد تا این عهد از آن فن و مجالس که در آن دوران بود سخن می‌گویند و آهنگ‌های جدید موسیقی در محافل درس شهر، هم اکنون نیز از شیوه‌های همان دوران پیروی می‌کنند." 1

بنا بر گفته ابن خلدون و بسیاری از تاریخ نگاران، ابراهیم موصلی از بزرگان خنیای ایران زمین و دربار عباسی بود که خطیب بغدادی از قول اسحاق فرزند او می نویسد: " ما اهل ارگان فارس هستیم، جدم از آزار امویان حاکم در آنجا به کوفه گریخت. پدرم در سال 125 ه. متولد شد ولی در کودکی یتیم شد و در قبیله بنی تمیم بزرگ گردید. پس برای امرار معاش و کسب روزی به موصل هجرت کرد. 14 ماه در آنجا کار کرد و به موسیقی علاقه‌مند شد و به بغداد بازگشت سپس مردم او را موصلی خواندند. پس از آن برای تکمیل هنر خوانندگی و نوازندگی به ری و خوزستان عزیمت کرد و تجربیات فراوانی اندوخت، همچنین شاعری خوش قریحه بود." 2

همان گونه که از این نوشتار پیداست ابراهیم موصلی فرزند ماهان نزد خنیاگران ایرانی رفته و آن بزرگانی که ما نامشان را نمی‌دانیم به او خنیای ایرانی را آموختند و او نیز با استعداد و پشتکارش توانست چنان جایگاهی در دربار هارون پیدا کند که بنا بر گفته ابوالفرج اصفهانی "رفیق گرمابه و پیاله خلیفه بود. مدام برای خلیفه جدیدترین اشعار و آهنگ هایی که ساخته بود می‌خواند و پاداش از مال و ملک دریافت می کرد تا جایی که مردی ثروتمند شد." 3

بنابر گفته ابوالفرج اصفهانی ابراهیم نخستین پایه‌گذار موسیقی عرب است. او همچنین یک هنرستان موسیقی را اداره می کرد که در آن هنرجویان بسیاری داشت که به آنان نوازندگی و خوانندگی می‌آموخت و اشراف بغداد نیز دختران و پسران خود را برای فراگیری موسیقی نزد او می‌فرستادند.

بر اساس گفته تاریخ نویسان، ابراهیم زمانی هم در زندان به سر برد. ابوالفرج از قول اسحاق می‌نویسد: «روزی در مجلس هارون، عیسی بن جعفر عباسی، پسر عموی هارون گفت ای خلیفه! جای ابراهیم بسیار خالی است. هارون دستور داد ابراهیم را آوردند. ابراهیم همان دم شعری سرود و آهنگی ساخت که سبب شگفتی همه شد، پس هارون الرشید به او پاداش داد و او را آزاد ساخت.» 4

ابراهیم زنان زیادی داشت که یکی از آنان شاهک مادر اسحاق که او نیز موسیقیدان بزرگی بود، در نوشتار آینده به زندگی این خنیاگر بزرگ ایرانی خواهیم پرداخت، و دیگری دوشار که به گفته اسحاق ابراهیم با او در ری آشنا شد و ازدواج کرد. او زنی بود که موسیقی را می‌شناخت و با دف آهنگ‌های ابراهیم را همراهی می‌کرد. ابراهیم موصلی آهنگ‌های بسیاری داشت و چون در دوره‌های گوناگون زندگی آنها را ساخته بود، برخی بار هنری بالایی داشتند و برخی دیگر سبک بودند که اسحاق فرزند دانشمند او از نهصد آوازی که پدرش ساخته بود سیصد تای آن را حذف کرد.

سر انجام ابراهیم پور ماهان در سال 188 در اثر بیماری قلنج در بغداد دیده از جهان فرو بست. اسحاق در سوگ او چنین می گوید: "اکنون دیگر شادی در زیر خاک خفت و از روی زمین نابود گردید. زنان رامشگر بر او گریستند و باده صافی در سوگ او زار زد. ابزار موسیقی در انجمن طرب گریه کردند و دل عود از سوز اشک مضراب بسوخت." 5

1- خنیاگری و موسیقی ایران از هخامنشیان تا سقوط پهلوی – دکتر اسکندر امان الهی بهاروند ص49
2- بشنو شمیم عود – بازنویسی کتاب الاغانی اثر ابوالفرج اصفهانی به کوشش اکبر ایرانی ص 79
3- همان ص 80
4- همان ص 83
5- همان ص 90

این نوشتار پیشتر در دوهفته‌نامهٔ امرداد به چاپ رسیده است.