ایران‌بوم

برگرفته از مجله افراز (نامه درونی انجمن فرهنگی ایران‌زمین)، شمارهٔ چهارم، بهار 1382 خورشیدی، صفحه 60 به نقل از دوهفته‌نامه‌ی «فرهنگ و پژوهش» (شماره‌ی 98)

دکتر میرزا شکورزاده

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خجند

آسیای میانه، وطن شاعران و اندیشمندان بزرگی هم‌چون رودکی، سمرقندی، فارابی، ناصرخسرو و دیگر اندیشمندان ایرانی بوده است. اما سؤالی که مطرح می‌شود این است که صرف‌نظر از آن‌که آسیای میانه، وطن شاعران و اندیشمندان بوده، پس چرا حافظ در ذهن، قلب و روح این مردم بیش از هر شاعر و عارف دیگری جای گرفته است؟ و چه افراد خاص و چه افراد عام، حافظ را ستایش می‌کنند و دوست دارند و دیوان حافظ را به عنوان کتاب آسمانی و مقدس می‌شناسند؟ شمار زیادی از اندیشمندان شرق و غرب بر این باورند که حافظ‌ شیرازی، با بیان نظرهای آسمانی خویش، نه تنها در ادبیات فارسی بلکه در ادبیات جهان تأثیر به‌سزایی گذاشته است. حتا شاعرانی که اشعارشان مانند غزلی ناب در ذهن و قلب ما به نظر آشنا هستند، در مقابل اشعار حافظ که به گفته‌ی اندیشمندان و محققان، اشعاری به مراتب برتر و بالاتر از غزل ناب است، به چشم نمی‌آیند. حافظ نه تنها سیه‌چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی، بلکه سیاره‌ی مشتری و زهره را در سماع به رقص درآورده است. شاکر، دانشمند معروف تاجیکستان که یکی از پژوهش‌هایش «شعر حافظ در اندیشه‌ی خاورشناسان اروپا و آمریکا» است، بر این نکته تأکید ورزیده است که هیچ صاحب‌نامی در جهان نیست که آثار حافظ را به زبان مادری خویش نخوانده باشد. البته صاحب‌نظران ادبیات فارسی معتقدند که پدر شعر فارسی، رودکی سمرقندی است. با آن‌که آسیای میانه، میهن سخن‌گستران توانا و جهان‌شمول بوده است، اما باز هم در میان این سخن‌وران، حافظ جایگاه ویژه‌ای دارد. تا بدان‌جا که فراگرفتن دیوان ملکوتی حافظ، معیار و ملاک سواد دانش‌آموزان در شرق، خراسان بزرگ و آسیای میانه محسوب می‌شد. در میان این مردم هر گاه که از خواجه‌ی بزرگ شیراز و دیوان ملکوتی‌اش سخن به میان می‌آید، نام حضرت را با احترامی خاص به زبان می‌آورند و دیوان بزرگوارش را با ذکر بسم‌الله می‌گشایند و پس از بوسیدن آن به قرائت اشعار آن می‌پردازند. حافظ در اندیشه‌ی حافظ‌شناسان آسیای میانه، نه تنها شاعری بلندپرواز است بلکه عارف داننده‌ی راز و حکیم آفریننده ایجاز هم به شمار می‌رود. از این روست که محافل حافظ‌خوانی، از گذشته تا امروز، نه تنها در شهرهای بزرگ بلکه در دوردست‌ترین گوشه‌های کوهستان تاجیک، فروزان بوده است. مادران با تمام اخلاص و آرزوی این‌که فرزندان‌شان از گزند روزگار ایمن باشند و از چشمه‌های دانش بهره‌مند شوند، کنار آنان دیوان حافظ را می‌گذارند تا اگر در زندگی با مسأله و یا مشکلی روبه‌رو شوند یا گره‌ای در کارهای‌شان به‌وجود بیاید، دیوان حافظ گره‌گشایشان شود. پس چنین به نظر می‌رسد که شعر حافظ در دل و ذهن سخن‌وران و شاعران ماوراء‌النهر بیش از دیگر شاعران جامعه تأثیرگذار بوده است. دانشمند معروف تاجیک، عبدالله غفارزاده به این موارد اشاره کرده است. وی با اتکا به منابع معتبر گفته است، نه تنها خواجه کمال‌الدین خجندی که از شاعران هم‌عصر حافظ بوده است بلکه سخن‌گستران و افراد دیگری هم‌چون عصمت بخارایی، بصیر خجندی، عبدالرحمان بخارایی، و... که در نقاط مختلف آسیای میانه زندگی کرده‌اند همه تحت تأثیر غزل خواجه‌ی شیرازی بوده‌اند.