ایران‌بوم

سلیمان قانونی، سلطان عثمانی در فاصلۀ سال‌های ۹۴۲-۹۴۰ق/ ۱۵۳۶-۱۵۳۳، به بخش غربی ایران (آذربایجان و عراق عجم) و عراق عرب لشکرکشی کرد. وی از طریق خوی، تبریز، زنجان، سلطانیه، همدان، و قصر شیرین، تا بغداد پیش رفت. سپس از راه شهرهای زور، بانه، بوکان، مراغه، و سعیدآباد به تبریز بازگشت و در تعقیب شاه‌ طهماسب صفوی بار دیگر تا نزدیکی همدان کشانده شد و سرانجام از طریق تبریز خاک ایران را ترک کرد. نصوح افندی (مطراقچی)، از همراهان سلطان در این سفر، ضمن ارائۀ گزارشی از این لشکرکشی اغلب منزل‌های مسیر حرکت اردوی عثمانی را به تصویر کشیده‌است. حاصل کار او بیان‌ منازل سفر عراقین سلطان سلیمان‌خان است که مطراقچی آن را در قالب بخشی از کتاب خود با عنوان سلیمان‌نامه، کتابی دربارۀ رویدادهای روزگار سلیمان قانونی، عرضه کرده ‌است.

مطراقچی که دهخدا از او با نام نصوح‌بن قره گؤزبن عبدالله یاد کرده از مردان ذوفن عثمانی در روزگار سلطنت سلطان سلیم و سلطان سلیمان است. او را ریاضی‌دان، مورخ، و نویسنده‌ای دانسته‌اند که در خطاطی و نقاشی هم ید طولایی داشته ‌است، چنانچه دربارۀ وی گفته‌اند: “در اسلوب ایرانی خط دیوانی تغییر تمام کردند و در رسم و هیبت آن نقل‌پذیری نمودند تا خواندن آن آسان گردد” (۱).

طی لشکرکشی سلیمان قانونی به غرب ایران مطراقچی طرح منازل را با مشاهدات خود کشیده و یادداشت‌هایی دربارۀ آن‌ها نوشته است و در فرصت‌های به‌دست‌آمده در طول لشکرکشی و نیز طی دو سال پس از اتمام لشکرکشی برای ترسیم و رنگ‌آمیزی تصاویر و تکمیل کتاب کوشش کرده ‌است. درواقع این کتاب حاصل کار چهارسالۀ مصنف آن است که احتمالاً در سال ۹۴۴ق به دربار تقدیم شده است.

نسخه‌ای از بیان‌ منازل، که در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود نسخه ای ۱۰۹ برگی (۲۱۸ صفحه‌ای) با قطع ۲۳۰ × ۳۱۵ میلی‌متر و ۱۳۲ صفحه از آن مصور است. ۲۷ صفحه از صفحات مصور دربرگیرندۀ ۵۴ طرح از منازلی است که داخل مرزهای ایران فعلی قرار دارند. کتاب سه بخش دارد: بخش نخست مقدمه است‌ که دربردارندۀ توضیح اهداف لشکرکشی و نام‌های قلاع به‌تصرف‌درآمده ‌است. بخش دوم توضیحی دربارۀ تقسیم‌بندی هفت‌گانۀ اقلیمی زمین و بیان موقعیت ممالک و شهرها براساس آن است. بخش سوم شامل نام‌ها و تصاویر منازل مسیر لشکرکشی از استانبول تا تبریز و بغداد و بالعکس است. پاسخ این سؤال که تصاویر رسم‌شده از منازل تا چه میزان بازتاب واقعیت است آسان نیست. این طرح‌ها از نظر پژوهشگرانی که دربارۀ آن‌ تحقیق کرده‌اند متکی به مشاهدات است و عوارض طبیعی و ابنیه براساس قرارگیری آن‌ها در میدان دید نسبت به هم تصویر شده‌اند. گرایش به واقع‌نگاری از ویژگی‌های دیگر تصاویر این کتاب است که به آن ارزش استنادی می‌دهد. بااین‌حال، از آنجا که رنگ‌آمیزی و تکمیل تصاویر بعدها و دور از محل منازل صورت گرفته احتمال اعمال دخل و تصرف در آن‌ها زیاد است.

از دیگر آثار نصوح مطراقچی می‌توان به جمال‌الکتّاب و کمال‌الحسّاب (عمدة‌الحساب) در علم حساب، فتح‌نامۀ بوغدان، تاریخ فتح شقیلوس، تاریخ سلطان بایزید و تاریخ سلطان سلیم، و تحفة الغزات دربارۀ آیین سلحشوری اشاره کرد.

در ضمن شرحی دربارۀ کتاب بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان با نام بیان‌ منازل (۳) به همراه برخی از تصاویر مربوط به منازل واقع در مرزهای فعلی ایران از مجموعۀ تصاویر کتاب اصلی به فارسی برگردانده و منتشر شده است.

قصبه ابهر؛ زاویه پارسیان. برگرفته از بیان منازل اثر نصوح مطراقچی

۱. مصطفی عالی افندی، مناقب هنروران، ترجمۀ توفیق سبحانی، تهران، ۱۳۶۹، ص ۹۸.

2. Beyān-ı menāzil-i sefer-i Irākeyn-i Sulimān Süleymān Hān / Nasūoü-Silāī (Matrāgçi) ; önsöz, giriş, çevriyazı, notlar ve dizinler ile tıpkıbasımı yayına hazırlıyan Hüseyin G. Yurdaydın. Ankara : Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1976.

۳. م‍طراق‌چ‍ی، ن‍ص‍وح‌. ب‍ی‍ان‌ م‍ن‍ازل‌، ت‍رج‍م‍ه‌ و ت‍ع‍ل‍ی‍ق‌ رح‍ی‍م‌ رئ‍ی‍س‌نی‍ا. ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان‌ م‍ی‍راث‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ ک‍ش‍ور، م‍ع‍اون‍ت‌ م‍ع‍رف‍ی‌ و آم‍وزش‌، ۱۳۷۹.