ایران‌بوم

نام و قداست تیر: ستاره ی باران و پاسدار و صاحب مقام بسیار ارجمند در متون و عقاید آریاییان کهن، در اوستا تیشتریه و در پهلوی تیشتر نام گرفته و فصلی را به همان جهت در اوستا به خود اختصاص داده است زیرا اورمزد در خطابه اش به زرتشت، تیشتر را همچون خودش لایق ستایش آفریده است. اگر تیر فرشته ی باران باشد از این جهت که موجب رزق و روزی در اجتماع آریایی می شده در خور پرستش و شایسته ی چنین جایگاهی دانسته شده است بنابر این دو صفت عمده که در متون کهن از جمله مینوی خرد و خرده اوستا برای تیر ذکر شده عبارتند از :
1- رایومند= دارنده ی شکوه وفروغ
2- فرهمند= دارنده ی بزرگی و شوکت
ستاره تیر در زبان یونانی ، سیریوس نامیده شده و پلوتارک مورخ یونانی باستان گفته است که تیر نزد ایرانیان ستایش می شده و از این رو اورمزد سیریوس را نگهبان و سرور دیگر ستارگان قرار داد. این عقیده مطابق گفته ی تیریشت می باشد که بیان میکند : ((تیشتر رایومند و با شکوه را می ستاییم که اهوره مزدا آن را به سروری تمام ستارگان برگزید)).
جشن نیلوفر : جشن تیرگان در دو روز به دو مناسبت برپا می شده. اگر مطابق عقاید کهن دو روز تیرگان کوچک – روز ششم تیر– و تیرگان بزرگ را روز سیزدهم تیر بدانیم در روز تیرگان کوچک و مطابق عقیده بیرونی جشنی موسوم به ((جشن نیلوفر)) رایج بوده که او نیز در باب فلسفه ی برگزاری این جشن توضیح زیادی نمی دهد.
((روز ششم تیر، خرداد روز است و در آن عیدی است که جشن نیلوفر نام دارد. روز 13 تیر عید تیرگان است، سبب این جشن رخداد آرش کمانگیر در تاریخ ایران است... که چون افراسیاب در جنگی بر منوچهر چیره گشت در طبرستان، منوچهر خواهشی کرد تا کمانی بسازند و تیری از آن رها سازند هر کجا که تیر فرود آمد مرز ایران و توران گردد، منوچهر این کار را به آرش که مردی با دیانت بود سپرد، آرش مردی سالم بود اما آنقدر در پرتاب تیر رشادت نشان داد تا مرز ایران را گسترده تر سازد. پس به منوچهر گفت که خود را فدای ایران می سازد زیرا پس از پرتاب تیر او پاره پاره خواهد شد. تیر از سپیده دم تا نیمروز در راه بود و سپس بر درختی بزرگ فرود آمد در ناحیت خراسان، حدود هزار فرسخ و مردم این روز را که روز صلح منوچهر و افراسیاب بود جشن گرفتند)) .
با این شرح، روز خرداد، تیرگان کوچک، روزی که ایرانیان به واسطه ی گرفتاری و سختی و مشکل شدن کار جنگ غمناک بوده اند. اگر آرش در این روز تیر را رها کرده باشد آن روز جشن نیلوفر یا تیرگان کوچک بوده و روز سیزدهم، در واقع سیزدهم تیرماه - گوش رو ز- که خبر فرود آمدن تیر از کمان رها شده را پس از یک روز برای ایرانیان آورده اند، به لطف پایان یافتن کار جنگ در این روز بزرگ، جشن ملی بپا کرده اند.
تیرگان البته با کارنامه ی کیخسرو نیز پیوند می خورد با این توضیح که: اگر افراسیاب برای منوچهر، مایه دردسر شد، کیخسرو با کشتن او پس از نزاعهای مداوم، در واقع سایه ی یک دشمن قوی و ویرانگر را از سر ایران دور ساخته و به همین علت پس از انجام این امر مهم به این فکر افتاد که چون احساس می کرد به پایان کار حکومت خودش نزدیک شده از این رو بهتر است که تاج و تخت را به دیگری واگذارد، اما سران لشکر و بزرگان وی را از این کار منع کرده اند... و وقتی که از جنگ تورانیان باز می گشت در راه به چشمه ای برخورد. پس از شستشوی خود به خواب رفت و ایزد سروش را دیدار کرد. بیژن سردار ایرانی به چهره ی او که در خواب بوده آب پاشیده است. بنابراین بیرونی این واقعه را که در تیر ماه رخ داده جشن نیلوفر خوانده و گردیزی به آن نام ((جشن سرشوری)) داده است.
تیر در اسطوره ایرانی: پیوند خوردن تیر با مساله ی باران، آب و نعمت و از سویی با نبرد منوچهر شهریار پیشدادی ایران با افراسیاب تورانی از این نماد تاریخی ایران یک اسطوره ساخته به این معنا که دو واقعه ی فوق الذکر آن قدر اهمیت داشته که حل شدن آنها شادمانی فوق العاده ای را برای ایرانیان به همراه داشته و لاینحل بودن مقطعی هر یک از آنها موجب شده که حتی عزای ملی اعلام شود و غم و اندوه گسترده ای همچون بختک بر سرتایر ایران چنگ اندازد. در واقعه ی نخست و مطابق اسطوره های ایرانی، به طور کلی ستاره ی تیر که در روزهای پایانی تیر به خوبی قابل رویت است یعنی درست زمانی که بیش از هر وقت دیگر زمین به آب و باران نیاز دارد آنرا سیراب می سازد، نقل است که تیر در دو هیبت و شکل ظاهر می شود، ابتدا به شکل پسری جوان و زیبا رو و سپس به شکل گاو نر،در نبرد اولیه با اپوشه، دیو خشکی که در قالب اسبی سیاه کریه المنظر و مهیب در برابرش مجسم شد، پس از سه روز نبرد شکست خورد و تیر به همراه مردم ایران دچار غم جانفرسایی شدند، و تیر به آن سوی دریای فراخ کرت رانده شد. متعاقب آن به اورمزد شکایت برد که: اگر مردم آنگونه که شایسته ی شان و مقام اوست وی را ستایش میکردند او از اپوشه شکست نمی خورد. اکنون از اورمزد می خواهد که به او نیرویی اعطا کند که بتواند بر دیو خشکی غلبه نماید و مایه ی خرسندی ایرانیان را فراهم سازد و باران به آنها هدیه کند. اورمزد به خواسته ی تیر پاسخ مثبت داد و این بار در نبرد دوم با قدرتی که از خداوند دریافت کرده بود و با همکاری ستاره ی ثریا بر اپوشه پیروز شد و آنرا برای همیشه به آن سوی دریای فراخ کرت و مرزهای ایران راند. و از آن به بعد در گرمای تیر، بر زمین باران فراوان بارید.
در واقعه ی دوم که در واقع مساله امنیت، استقلال و حیثیت ملی در میان بود به دلیل اینکه این واقعه سرنوشت جنگهای طولانی ایرانیان با تورانیان را مشخص کرده است، وقتی که منوچهر در مقابله با پادشاه توران به مشکل برخورد کرد مردم دچار حزن، رنج و قحطی شدند. آرش کمانگیر- که در مجمل التواریخ ((شیواتیر)) خوانده شده - به مدد ایران و پادشاه آمد. پیامد واقعه ی تیر انداختن هر چه که بود، وفور نعمت و آسایش و بهروزی برای ایران در پی داشته زیرا استقلال ملی حفظ شده است و چون هردوی این حماسه های اسطوره ای با آب و باران و وفور نعمت گره خورده سرور خاصی همراه با نشاط فراگیر به مردم بخشیده است و تیر خاصه پس از غلبه بر اپوشه، مظهر اسب سپید، خوش بال و سیما، زرین لگام شد که موفق شد بر تمام آبهای گیتی مسلط شود و فرود آمدن باران از آسمان را نیز در چنگ خود بگیرد. در حماسه ی دوم هم که از سوی مورخان فراوانی تایید شده است همین قضیه صادق است. بیرونی محل واقعه را ناحیه ی ((رویان)) - محلی واقع در طبرستان= مازندران، ساری - ذکر کرده است. در معجم البلدان نیز همین مسیر تایید شده و تیر در شهر فرغانه، در ترکستان، فرود آمده است. مولف تاریخ بلعمی از ترجمه ی تاریخ طبری و روضه الصفا نیر واقعه ی آرش کمانگیر را تایید و آنرا جشنی بزرگ برای ایرانیان دانسته که در تیر روز بر پا می شده است . گردیزی نیز به قضیه تیر انداختن آرش اشاره کرده و نوشته است که پس از آن ((...مغان دیگر روز جشن کنند ، پارسیان غسل کنند و آب پاشند برای پاکیزگی و آتشدانها بشکنند و مردم آمل برای دور کردن زیان تمام روز را آب تنی نمایند.))
جشن تیرگان: ارتباط تنگاتنگ تیر با آب و بارندگی موجب شده که این جشن به آبریزان شهرت یابد. تیر نخستین بار در روز سیزدهم فروردین (سیزده بدر)خودنمایی کرده است. به هر حال در صورت مطرح شدن جشن آبریزان در تیر ماه باز هم با خشکسالی دوران پیروز ساسانی مرتبط است که مردم به نشانه ی جشن بر یکدیگر آب می پاشند، زیرا مساله ی خشکسالی گسترده رفع شده بود. زمان جشن نیز به باور غالب روز سیزدهم – تیر روز – بوده اما مطابق عقاید و منابع زرتشتیان، این جشن مدت نه روز طول می کشید. از 13 تا 22 تیر ماه - باد روز- پایان جشنهای تیر ماه بوده که پرده ای توری و سپید به نام تیر و باد به مچ دست می بستند و شیرینی می خوردند. تمام محیط زندگی را نظافت کرده و آب پاشی می نمودند و لباس نو بر تن می کردند روز باد تور ابریشمی را به باد می دادند.
نهایتا باید گفت که به دنبال جنگ ایران و توران و قحط و غلا، ایرانیان به فرمان منوچهر غله های نارسیده را جهت تغذیه در این روز پخته اند. این اقدام مردم در کنار تعیین سر حدات ایران و توران، به علاوه علت مهمتر رها شدن مردم از بلای جنگ و شر افراسیاب را می توان از علل مهم حماسی و ملی، رسم شدن جشن تیرگان ذکر کرد. مساله این است که با پیمان صلح و متارکه جنگ، سایه ی وحشتناک آن محو شده و مردم در حقیقت از این واقعه قلبا شادمان شده اند و به تبع آن جشن تیرگان نزد آنها فوق العاده ارزشمند شده است.