هنر
ای ایران و مرز پرگهر و گل‌گلاب و خالقی
- هنر
- نمایش از سه شنبه, 19 شهریور 1392 17:40
- بازدید: 6561
برگرفته از تارنمای دایرة المعارف بزرگ اسلامی
شعر ای ایران که توسط دکتر حسین گل‌گلاب سروده شده بود، نخستین‌بار با همخوانی گروه کر در سومین برنامه از برنامه‌های انجمن موسیقی ملی در دبستان نظامی (خیابان سپه) اجرا شد. خالقی در این‌باره چنین می نویسد:
«سرود ای ایران ... که آهنگساز و گویندۀ اشعار، تحت تأثیر اوضاع زمان ساخته بودند و اولین دفعه در این کنسرت شنیده شد، آنقدر در شنوندگان حسن اثر بخشید که چند بار تکرار آن را خواستار شدند. در آن وقت کشور ما را قوای انگلیس و روس و آمریکا اشغال کرده بودند و جنگ بین‌الملل دوم هنوز دوام داشت. تظاهرات ملی نمی‌شد زیرا وضع آماده نبود ولی آهنگ و شعر این سرود، احساسات ملی را سخت برانگیخت و مخصوصاً در مقابل خارجیان که در آن مجلس هم بودند از طرف ایرانیان تظاهرات بیش‌تری شد و اولین ضربه‌ای بود که به‌طور غیرمستقیم بر پیکر ارتش خارجی که ناخوانده مهمان ما بودند، زده شد.
آهنگ این سرود با آن‌همه تأثیر موجب شد که وزیر فرهنگ، هیئت نوازندگان را به مرکز پخش صدا فرستاد و صفحه‌ای از سرود ضبط شد که همه‌روزه از رادیو تهران پخش شود و هنوز هم که این سطور نگاشته می‌شود همین سرود روزی یکبار از رادیو شنیده می‌شود»
از دید موسیقایی، نکتۀ مهم دربارۀ ای ایران، آن است که سرودی چنین پرشور، در آواز دشتی که با همۀ دلپذیری و زیبایی، همگان آن را از نغمه‌های اندوه‌بار موسیقی ایرانی می‌دانند، ساخته شده است و آهنگساز توانسته با بهره گیری از ذوق سرشار خود در ملودی‌پردازی و ریتم دوضربی -که در مقدمه تندتر از بخش باکلام نیز هست - حالت مارش‌گونه را با حالات موسیقی ایرانی هماهنگ سازد. خالقی که در سراسر عمر - با اینکه خود استاد بی‌چون و چرای موسیقی بود- خویش را شاگرد وزیری می‌دانست، در بسیاری زمینه‌ها از استاد اثر پذیرفته است. در ساختن آهنگ ای ایران هم نشان اثرپذیری از وزیری را می‌توان دید؛ زیرا پیش از خالقی، وزیری از آواز دشتی (و نیز ریتم دوضربی) برای ساختن سرودی میهنی به نام «ای وطن» بهره برده بود و خالقی بر پایۀ آنچه در سرگذشت موسیقی ایرانی دربارۀ آن آهنگ نوشته به این نکته و نوآوری موسیقایی توجه داشته است: «این سرود با اینکه در حدود سی سال است ساخته شده هنوز کهنه نشده و مطلوب عموم می‌باشد و شاید هم علتش این است که در مایۀ دشتی است که طرف مهر و علاقۀ مردم ایران می‌باشد. البته آن‌هایی که می‌گویند موسیقی ایرانی مخصوصاً آواز دشتی بسیار محزون و غم انگیز است شاید توجه ندارند که این سرود هم در مایۀ دشتی است ولی حزن آن کم و نشاطش بیشتر است». پس از این، خالقی با الهام گرفتن از استاد خویش، سرودی میهنی در آواز دشتی و ریتم دوضربی ساخت که توانست به آوازه و جایگاهی بلندتر از کار وزیری دست یابد.
یکی از نکته‌های نغز در آهنگسازی ای ایران این است که خالقی در مقدمۀ آهنگ همان ملودی بخش باکلام را با اندکی دگرگونی و دست بردن در ریتم به‌کار برده است. شنونده بی‌آن‌که به‌درستی دریابد، ملودی آغازین ترانه را پیش‌تر در مقدمه شنیده و هنگامی که به بخش باکلام می‌رسد ناخودآگاه آمادگی بیش‌تری برای شنیدن این نغمه‌ها دارد و همین حس، مایۀ دلپذیری بیشتر آهنگ شده است. با نگاهی به نت آهنگ، همانندی جمله‌های آغازین مقدمه و بخش باکلام ترانه را در پرش از می به سی و تکرار آن و سپس توالی نت‌های «سی- دو- ر (در بخش باکلام: + دو)- سی» می‌توان دریافت. بر پایۀ پژوهش هوشنگ سامانی، این ملودی برگرفته از تعزیۀ حرّ است که در مناطق مرکزی ایران روایی دارد و برداشتی از آن را نیز در آهنگ «لالۀ سر» (در مجموعۀ موسیقی بختیاری «مندیر»، با تنظیم محمدعلی کیانی‌نژاد و آواز ملک‌محمد مسعودی) می‌توان شنید. سامانی دربارۀ ویژگی‌های موسیقایی «ای ایران» چنین می‌نویسد: «استفاده از فواصل پرشی چهارم و پنجم، در کنار ریتم پر تب و تاب، هیجان سرود را تضمین میکند. به کار گرفتن فاصلۀ پرشی ششم کوچک نیز بدعتی در موسیقی ایرانی به حساب می‌آید که رنگ و بویی حماسی دارد. این اتفاق در روی عبارت «دور از تو اندیشۀ بدان» رخ میدهد. علاوه بر این نحوۀ تلفیق شعر و آهنگ در بیان مفهوم و ایجاد ارتباط با شنونده حرف نخست را می‌زند. برای نمونه آنجا که شعر از نظر مفهومی دشمن را مورد خطاب قرار میدهد، آهنگ نیز به نقطۀ اوج می‌رود تا خطاب قرار دادن دشمن توأم با فریاد باشد: ای دشمن ار تو سنگ خاره‌ای، من آهنم.
بهره گیری از تکنیک دوصدایی و سازگار با موسیقی ایرانی، نفوذ کلام را قوت می‌بخشد. یعنی وقتی گروه کر مردان مصرع «ای دشمن ار تو سنگ خاره‌ای من آهنم» را سر می‌دهند، پیش از آن که هجای دوم «آهنم» ادا شود، گروه کرِ زنان همان مصرع را با تغییری اندک چنین آغاز می‌کنند: «دشمن ار تو سنگ خاره ای من آهنم». از نظر جامعه‌شناسی و توجه به اینکه وطن برای زن و مرد ارزش یکسانی دارد و در مقولۀ دفاع از وطن، زنان پابه‌پای مردان و معمولاً پیرو آنان حرکت می‌کنند، زیبایی سرود بیش از پیش خودنمایی میکند، اما وقتی نوبت به مصرع پایانی بیت آخر می‌رسد، زن و مرد به طور هم‌صدا و هم‌زمان صدا سر می‌دهند: پاینده باد خاک ایران ما».
در بررسی کار ترانه‌سرا گذشته از تلفیق بی کاستی شعر و موسیقی و هماهنگی هجاهای ترانه با نت‌های آهنگ، نکتۀ مهم دربارۀ ای ایران، تلاش گل‌گلاب در پرهیز از به‌کارگیری واژه‌های تازی در این سرود میهنی است تا خود پیش از هر کس، پایبندی خویش به پاسداشت فرهنگ و هنر و زبان ایران را نشان دهد. در سراسر این سرود تنها چهار واژۀ تازی راه یافته: «فدا»، «دُر»، «دَور» و «نور». در این زمینه نکتۀ درخور درنگ به دام افراط و سره‌گرایی نیفتادنِ ترانه‌سراست. گل‌گلاب در کنار گرایش به بهره‌گیری از واژگان پارسی، روان بودن و سادگی زبان را در نظر داشته و همچنین به نقش و بار معنایی واژگان توجه کرده است. برای نمونه او نکوشیده تا به جای «فدا» (= فدایی، قربانی) که در گفتار و نوشتار همۀ ایرانیان جایگزین واژۀ پارسی «برخی» شده است، واژه‌ای دیگر بنشاند؛ زیرا با هیچ واژه‌ای جز این، نمی‌توان آن معنی و حس را به شنونده منتقل کرد. به دیگر سخن او تنها جایی از واژۀ تازی سود جسته که کنار نهادن آن واژه آسیبی به شیوایی و زیبایی ترانه می‌رسانده است.. نکتۀ گفتنی دیگر بهره جستن هوشمندانه از تکرار است که هم برای تأکید بر پیام سرود و هم برای استوار کردن ساختار و به‌هم پیوستن بند‌های آن کاری سودمند بوده است. ای ایران در سه بند سروده شده که هر بند دارای ده لخت است اما چهار لخت پایانی در هر سه بند یکسان هستند.
اثرگذاری ای ایران
وجود اجراهای گوناگون از یک آهنگ، نشان دهندۀ اثرگذاری آن تواند بود. ای ایران را شاید بتوان دارای بیش‌ترین شمار اجرا (آلبوم‌ها، کنسرت‌ها، محافل فرهنگی) در میان سرود‌های میهنی (جز سرود ملی رسمی کشور) دانست. گذشته از غلامحسین بنان که نامدارترین اجرای ای ایران را خوانده است، خوانندگان بسیاری در سبک‌ها و سطح‌های گوناگون از جمله رشید وطن‌دوست، اسفندیار قره‌باغی، شهرام ناظری، اشرف‌السادات مرتضایی، حسین سرشار، علیرضا قربانی، رضا شاکری، انوش جهانشاهی، سالار عقیلی، زویا ثابت، کاملیا دارا، دریا دادور، محمد خاکپور خوانندۀ پاپ و حتی دیا خوانندۀ ایتالیایی ای ایران را اجرا کرده‌اند. اجراهای بیکلام ای ایران هم کم‌شمار نیستند که از آن میان می‌توان به اجرای ویلن جهانشاه برومند اشاره کرد. رضا روحانی هم که به کار‌هایی بر پایۀ موسیقی جاز و آمیختن آن با نواهای شرقی می‌پردازد در مجموعۀ «بذر ماه» در تکنوازی پیانو خود از ای ایران بهره برده است.
ای ایران جز آن که در همۀ کتاب‌های گلچین ترانه‌های موسیقی ایرانی آمده به کتاب‌های آموزشی نیز راه یافته است. برای نمونه کیوان ساکت در دفتر دوم شیوۀ نوین آموختن تار و سه‌تار و محمدرضا ابراهیمی و علی صمدپور در همساز12 ترانه و نت ای ایران را همراه با زندگی‌نامۀ خالقی آورده‌اند. ساکت در نسخۀ شنیداری کتاب آموزشی خود (آلبوم آشنایی با آواز دشتی با خوانندگی رضا شاکری و همراهی تمبک نرگس ترشیزی) نیز ای ایران را اجرا کرده است. گذشته از این، اثرگذاری و بازتاب‌های فرهنگی و اجتماعی این سرود بلندآوازۀ میهنی چندسویه و گسترده است که ما در اینجا تنها از چند نمونه یاد می‌کنیم:
یکی از نخستین بازتاب‌های فرهنگی و ادبی ای ایران، در شعر «ای مرز پرگهر» از دفتر تولدی دیگر فروغ فرخزاد دیده می‌شود.
ناصر تقوایی در سال 1368 با بهره‌گیری از هنر بازیگری و خوانندگی زنده‌یاد حسین سرشار، فیلمی به نام «ای ایران» ساخت که در آن سرشار، سرود ای ایران را به گروهی از کودکان می‌آموزد. در این فیلم، گذشته از حسین سرشار بازیگرانی چون اکبر عبدی، حمید جبلی، غلامحسین نقشینه (که سال‌ها پیش از آن با بازی در نقش نام‌دار دایی‌جان ناپلئون با تقوایی همکاری کرده بود و بازی در «ای ایران» واپسین کار سینمایی او به‌شمار می‌رود)، ثریا حکمت و محمد ورشوچی در این فیلم بازی کرده‌اند و موسیقی آن را ناصر چشم‌آذر ساخته است. نکتۀ گفتنی دربارۀ فیلم «ای ایران» این است که تقوایی در ترانه دست برده و برخی واژه‌های سرودۀ گل‌گلاب را دگرگون کرده است. گفتنی است که بهره‌گیری از آهنگ‌های خالقی در سینما پیشینه‌ای دراز دارد. علی دریابیگی چهار دهه پیش از تقوایی، در فیلم «طوفان زندگی»که غلامحسین بنان نیز در آن حضور داشت، از چند آهنگ خالقی بهره برده است.
فرهاد فخرالدینی که در سال ۱۳۵۰ با رهبری ارکستر بزرگ رادیو تلویزیون ملی ایران و خوانندگی اسفندیار قره‌باغی ای ایران را اجرا کرده بود، پس از پذیرفتن رهبری ارکستر موسیقی ملی ایران در پایان کنسرت‌های گروه این سرود ماندگار میهنی را اجرا می‌کرد. بارها تماشاگران برنامه‌های ارکستر ملی، برپای ایستاده، سرود را اجرا کرده‌اند و چند بار نیز فخرالدینی رو به مردم و پشت به ارکستر، به گونه‌ای نمادین گروه کر بزرگ مردمی را در اجرای ای ایران رهبری کرده است. با آغاز شدن کار گروه «مهرنوازان» فخرالدینی، که پس از جدایی از ارکستر ملی برای دو سال و نیم خانه‌نشین شده بود، در بخش پایانی نخستین کنسرت خود با «مهرنوازان» ای ایران را با خوانندگی سالار عقیلی به صحنه برد و بار دیگر گروه کر تماشاگران را رهبری کرد.
پس از کناره گیری اعتراض‌آمیز فخرالدینی از ارکستر ملی و جایگزین شدن رهبر جوان، بردیا کیارس ، باز هم ای ایران در برنامه‌های گروه گنجانده شد. برای نمونه در کنسرتی شش آهنگ از خالقی با تنظیم گلنوش خالقی اجرا شد و در پایان بخش نخست برنامه، همۀ حاضران ای ایران را هم‌نوا با هم خواندند. پس از اجرا تشویق‌ها چنان گرم بود که گروه به‌ناچار بار دیگر به صحنه آمد و سرود جاودانۀ خالقی را نواخت. این اجرای موفق در کنسرت کویت هم تکرار شد و دوست‌داران میهن، ای ایران را همراه با ارکستر ملی و با شور بسیار و دیدگان اشک بار همخوانی کردند. در واپسین اجرای ارکستر ملی به رهبری آرش گوران (رهبر مهمان) و خوانندگی علیرضا قربانی نیز ای ایران به عنوان حسن ختام برنامه اجرا شد.
هنگامی که مشکاتیان پس از هفت سال خاموشی تلخ، گروه عارف را به روی صحنه برد چند آهنگ میهنی از ساخته‌های خود را به اجرا درآورد و دل‌های پریشان جمع را از فرّ و فروغ مهر ایران سرشار ساخت؛ اما در پایان برنامه، با نواختن ای ایران این مستی را به اوج رساند. در آن شب به‌یاد ماندنی با نواخته شدن نخستین نت‌های ای ایران، تماشاگران یک پارچه از جا برخاستند و ایستاده به آواز شکوه‌مند شهرام ناظری گوش سپردند.
ای ایران
بند نخست:
ای ایران ای مرز پرگهر ای خاکت سرچشمۀ هنر
دور از تو اندیشۀ بدان پاینده مانی تو جاودان
ای دشمن ار تو سنگ خاره‌ای، من آهنم جان من فدای خاک پاک میهنم
مهر تو چون شد پیشه‌ام دور از تو نیست اندیشه‌ام
در راه تو کی ارزشی دارد این جان ما پاینده باد خاک ایران ما
بند دوم:
سنگ کوهت درّ و گوهر است خاک دشتت بهتر از زر است
مهرت از دل کی برون کنم بر گو بی مهر تو چون کنم
تا گردش جهان و دور آسمان به‌پاست نور ایزدی همیشه رهنمای ماست
مهر تو چون شد پیشه‌ام دور از تو نیست اندیشه‌ام
در راه تو کی ارزشی دارد این جان ما پاینده باد خاک ایران ما
بند سوم:
ایران ای خرّم بهشت من روشن از تو سرنوشت من
گر آتش بارد به پیکرم جز مهرت در دل نپرورم
از آب و خاک و مهر تو سرشته شد گلم مهر اگر برون رود گلی شود دلم
مهر تو چون شد پیشه‌ام دور از تو نیست اندیشه‌ام
در راه تو کی ارزشی دارد این جان ما پاینده باد خاک ایران ما
دکتر حسین گل‌گلاب
روح‌الله خالقی
غلامحسین بنان
دکتر حسین گل‌گلاب سراینده سرود «ای ایران» است. بنا بر روایتی پس از جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط قوای روس و انگلیس و امریکا در سال ۱۳۲۳، یک روز زمانی که گل‌گلاب از خیابان هدایت رد می‌شده‌است، متوجه حرکات دور از نزاکت بعضی از سربازان خارجی با مردم می‌شود. به انجمن موسیقی ملی در خیابان هدایت (محله ولی‌آباد) می‌رود و با ناراحتی این جریان را برای روح‌الله خالقی تعریف میکند. خالقی بسیار متاثر می‌شود. این موضوع انگیزه‌ای می‌شود تا خالقی آهنگی بسازد و گل‌گلاب شعرش را بنویسد. حاصل این همکاری سرود «ای ایران» است که نخستين اجرای آن، در ۲۷ مهرماه ۱۳۲۳ در نخستين کنسرت ارکستر انجمن موسيقی ملی در سالن سينما تهران، در خيابان استانبول برای دو شب متوالی برگزار شد. این سرود در همان مجلس سه بار تکرار شد و هر بار شور و هیجانی را در جمع به وجود آورد. استقبال و تاثير اين سرود باعث شد که وزير فرهنگ وقت، هيئت نوازندگان را به مرکزپخش صدا فرستاد تا صفحه‌ای از آن ضبط و همه روزه از راديو تهران پخش شود. اجرای ديگر، مربوط به سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ در ارکستر بزرگ «گلها» است که غلامحسين بنان، خواننده محبوب اين سرود را خواند. سرود «ای ایران» در آواز دشتی ساخته شده و ملودی اصلی‌اش از برخی از نغمه‌های موسیقی بختیاری که از فضایی حماسی برخوردارند، وام گرفته شده. از دیگر ویژگی‌های آن این است که کلمات بیگانه کمی در آن استفاده شده و بیشتر واژگان آن فارسی هستند.
در سال‌های پایانی دهه ۶۰ ناصر تقوایی، از حسین سرشار خواننده کلاسیک و اپرا خواست که در فیلمش «ای ایران» نقش معلم سرودی که به دانش آموزانش این سرود را آموزش میدهد، بر عهده بگیرد.
خالقی چندی بعد و تحت تاثیر همین سرود و با شعری از گل‌گلاب سرودی به نام آذربایجان ساخت که تحت تاثیر اشغال آن منطقه توسط قشون روسیه شوروی بارها اجرا شد.
فیلم مستند مرز پرگهر که در سال 1389 به تهیه‌کنندگی و کارگردانی مهندس هومن ظریف رضائیان (روزنامه‌نگار، مستندساز و کارمند روزنامه اطلاعات) تولید شد، به شرح تفصیلی زندگی، اندیشه و آثار دکتر حسین گل‌گلاب می‌پردازد و درباره چگونگی ساخته‌شدن سرود ملی "ای ایران" با بازماندگان آفرینندگان این سرود به بحث می‌نشیند. در این فیلم، با خانواده‌های غلامحسین بنان، دکتر گل‌گلاب و روح‌الله خالقی و سایر متخصصان و موسیقیدانان و ترانه‌سرایان درباره این سرود گفتگو می‌شود. همچنین در فیلم مرزپرگهر، استاد پرویز شهریاری درباره همکاری‌اش با دکتر گل‌گلاب و دکتر عبدالکریم قریب در تاسیس دانشگاه عالی علوم اراک مصاحبه می‌شود. این فیلم در آبان سال ۱۳۹۰ در جشنواره مستند سینماحقیقت، در سینما فلسطین به نمایش درآمد که پربیننده ترین فیلم آن دورهء جشنواره شد و نیز جلسه نقد و بررسی فیلم مستند پژوهشی مرز پرگهر در هفدهم بهمن سال 1391 با حضور دکتر اکبر عالمی، خسرو سینایی و خانواده دکتر گل گلاب در خانه هنرمندان ایران برگزار شد.
