ایران‌بوم

پل مشیر که از پل‌های بزرگ و زیبای ایران به شمار می‌رود، بر روی رودخانهٔ دالَکی در استان بوشهر ساخته شده است. در همه جای ایران و جهان در بارهٔ ساختمان‌های بزرگ و قدیمی حکایاتی نقل می‌شود که معمولاً آمیزه‌ای از حقیقت و افسانه است. در مورد پل مشیر حکایتی شنیدنی بر سر زبان‌هاست. اما با توجه به این که فقط حدود یکصد و پنجاه سال از بنای این پل می‌گذرد حکایتی که نقل می‌شود بیشتر حقیقت است تا افسانه و این حکایت بازگو کنندهٔ تجربه‌ای شیرین است که اگر بخواهیم، هم در این روزگار هم در آینده، راهگشای مشکلاتی از جامعهٔ ما خواهد بود.

موقعیت پل مشیر

پل مشیر بر روی رودخانهٔ دالکی قرار دارد. به همین سبب و هم به دلیل این که نزدیک‌‌ترین شهر به آن شهر دالکی است، پل دالکی هم خوانده می‌شود. بنا بر این هم رودخانه، هم این پل، نام خود را از شهر کوچک دالکی برگرفته‌اند. رودخانهٔ دالکی از رودهای مهم و پر آب استان فارس و بوشهر است. این رودخانه در پایین دست در نزدیکی روستای دورودگاه پس از پیوستن به رودخانهٔ شاهپور تشکیل رودخانهٔ هِلِّه می‌دهد. رودخانه‌ی هله در نزدیکی خلیج‌فارس در تالاب هله پخش می‌شود و پس از آن در نزدیکی بندر بوشهر به خلیج فارس می‌ریزد. فاصلهٔ پل مشیر از شهر دالکی به خط مستقیم یک فرسخ (5/6 کیلومتر) و از طریق جاده کنونی دو فرسخ (12 کیلومتر) است. پل مشیر از شهر برازجان (ورازگون) از طریق جاده پنج فرسخ (30 کیلومتر) فاصله دارد.
موقعیت جغرافیایی پل مشیر در سامانهٔ یو. تی. ام. به این شرح است:

X = 532850 m, Y = 3256045 m, R, 39.

ارتفاع تقریبی و متوسط روی پل از سطح دریا 132 متر و جهت آسه‌ی آن شمالی- جنوبی است.

سازندهٔ پل مشیر

حاجی میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک شیرازی که در سال‌های 1262 تا 1293 هجری قمری پیشکار و وزیر فارس بوده سازندهٔ این پل است. مشیرالملک متولد سال 1226 در شیراز و در گذشته به سال 1301 یا 1303 هجری قمری در همان جا است. مشیرالملک در دوران سی ساله‌ی وزارت خود، مسجدها، حسینیه‌ها، کاروانسراها و پل‌های فراوانی را در فارس بنا کرد که بیشتر آن‌ها همچنان پا برجاست و از برخی از آن‌ها هنوز استفاده می‌شود. پل مشیر در سال 1286 هجری قمری و با معماری حاجی رحیم بارورز ساخته شد.

حکایت پل مشیر

سالخوردگان منطقه از پدران خود شنیده‌اند که کاروانی از مردم شیراز که آهنگ خانهٔ خدا داشت به محل کنونی پل مشیر رسید. در آن هنگام فصل بارندگی و رودخانهٔ دالکی سیلابی بود. کاروانیان ناچار در کاروانسرایی که خرابه‌های آن در کنار پل مشیر هنوز وجود دارد ماندگار شدند تا سیل فرو نشیند و آن‌ها بتوانند از رودخانه بگذرند و خود را به برازجان برسانند. اما روزها گذشت و سیل فرو ننشست و کاروان نتوانست خود را به موقع به مکه برساند. زائران به شیراز بازگشتند و شکایت به مشیرالملک بردند و از او خواستند که پلی بر روی رودخانهٔ دالکی بسازد. او گفت پول‌های مکهٔ خود را بدهید تا چنین کنم. آن‌ها که نیت حج کرده بودند و پای در این راه گذاشته بودند پول آن را هم دادند و پل با هزینه‌ای بین سی هزار تا شصت هزار تومان ساخته شد.

مشخصات معماری و بنایی پل مشیر

پل مشیر دارای شش دهانه یا تاق از نوع جناغی است. یکی از همه بزرگتر و یکی از همه کوچکتر و چهارتای دیگر هم اندازه هستند. بخش‌های مختلف پل مشیر از سنگ و آژند گچ ساخته شده است. این دو مصالحی است که در آن حوالی فراوان یافت می‌شود. در عین حال در قسمت‌هایی از تاق‌ها آجر و آژند گچ هم به‌کار رفته است. سنگ‌های به‌کار رفته در پایه‌ها تا ارتفاع سه یا چهار متری بزرگ و چهارگوش و در ارتفاع‌های بالاتر کوچک است. سنگ‌های بزرگ با میخ‌های آهنی بلند به یکدیگر و به تنه‌ی پایه‌ی پل مهار شده است. تاق‌ها با چوب کلاف‌بندی شده است. خطر عمده‌ای که در کمین پایه‌هاست جنس نامرغوب سنگ‌هاست. این سنگ‌ها از ماسه سنگ است که به شدت فرسایش یافتنی است و فرسوده شده است. این سنگ‌ها را می‌توان با سنگ‌های مقاوم جایگزین کرد. البته باید این کار به گونه‌ای صورت گیرد که منظر تاریخی پل به هم نخورد. تاق‌ها را هم می‌توان پس از مرمت و سبک‌سازی روی خرپاهای فولادی نشاند تا بر اثر وزن تغییر شکل ندهد. پل مشیر به ویژه در دو سر خود نیاز به یک سامانه‌ی زهکشی دارد تا دیوارهای حائل دیگر شکم نکند.

درازای پل مشیر حدوداً 130 متر و پهنای آن 10 متر است. ابعاد پایه‌ی بزرگ پل مشیر 10 متر در 13 متر و از نظر سطح مقطع شاید از قطورترین نوع خود در میان پل‌های باستانی ایران باشد. دیگر پایه‌ها کمی کوچک‌تر است. همه‌ی پایه‌ها در بالا دست دارای دماغه و کلاهک تیز گوشه و در پایین دست دارای دماغه‌ و کلاهک گرد گوشه است. بلندی پل مشیر از بستر رودخانه 10 تا 12 متر است. به نظر می‌رسد معمار پل مشیر در همان دوره‌ی ساخت و ساز تغییراتی در معماری پل داده باشد. از جمله تنگ‌تر کردن دهانه‌ی اصلی.

پل مشیر در تاریخ

با توجه به این که قدمت پل مشیر نسبت به دیگر آثار باستانی ایران زیاد نیست، منابع زیادی را نمی‌توان یافت که از آن صحبتی کرده باشد. در این میان دو کتاب تاریخی که نویسندگان آن‌ها معاصر مشیرالملک بوده‌اند در بارهٔ مشیرالملک و زندگانی او و نیز آثار به جا مانده از او صحبت کرده‌اند. این دو کتاب یکی تاریخ فارسنامهٔ ناصری است که نویسندهٔ آن حاج میرزا حسن حسینی فسایی است و در فاصله‌ی سال‌های 1300 تا 1311 هجری قمری تألیف شده و دیگری آثار عجم است که نویسندهٔ آن حاج محمد نصیر میرزا آقا فرصت حسینی شیرازی است و در سال 1313 هجری قمری نوشته شده است.

در آثار عجم درخصوص پل دالکی یا پل مشیر می‌خوانیم:
«قریب یک فرسنگ به دالکی مانده پلی است مسمی به پل دالکی و آن از جمله ابنیه عجیبه در فارس است. مرحوم حاجی مشیرالملک آن را بنیاد نهاده به معماری و سرکاری مرحوم حاجی محمد رحیم شهیر به بارورز که مردی سالخورد و خرد پیشه نیکو اندیشه و از معمرین فارس بود. سنگ‌های عظیمه در آن پل بکار برده و آن‌ها را به میخ‌های آهنین بسیار بلند بست و بند کرده. گذشته از متانت و استحکام آن چه بسیار خوش وضع ساخته شده که شخص از دیدنش سیر
نمی‌شود. و پیش از این‌ها مذکور شد که رودخانه شاپور به این رود دالکی متصل شده می‌رود تا به دریای فارس». صاحب فارسنامهٔ ناصری در این باره چنین می‌نویسد:
«در زمستان و اوایل بهار عبور کاروان از این رودخانه [رودخانه‌ی دالکی] دشوار است و مرحوم حاجی میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک شیرازی طاب ثراه که سی سال تمام بی مداخلت غیر وزیر مملکت فارس بود در سال 1286 پل معتبری از گچ خالص و سنگ و آجر که چندین طاق بزرگ و کوچک بر یکدیگر پیوسته بساخت و چندین هزار تومان وجه رواج این زمان که شاید از سی هزار تومان بگذرد خرج این پل نموده خیرات جاریه برای خود به یادگار گذاشت.»

وضعیت کنونی پل مشیر

پل مشیر به مدت بیش از یک سده تنها پل روی رودخانه‌ی دالکی بود که راه اصلی شیراز به برازجان و بوشهر را در دو سوی رودخانه به هم متصل می‌کرد. با تغییر مسیر جاده و احداث تونل‌ها و پل‌های نوین در نیمه‌ی نخست دهه‌ی پنجاه، رفت و آمد مسافران و خودروها از روی پل مشیر قطع شد. طوری که امروزه مسافرانی که از شیراز عازم بوشهر و برازجان هستند در دو فرسنگی مانده به شهر دالکی، پل مشیر را در سمت راست خود و در کنار جاده می‌بینند. از پل مشیر در سه چهار دهه‌ی اخیر برای عبور خط لوله‌ها‌ی آبرسانی به بوشهر و رفت و آمد کارکنان سازمان آب منطقه‌ای فارس استفاده می‌شده که نگهداری از خط لوله آبرسانی را به عهده داشته‌اند. بر اثر بی‌توجهی به سازه‌های قدیمی و احساس بی‌نیازی به این پل، امروزه قسمت‌هایی از تاق آجری و سنگی چند دهانه‌ی آن، بویژه دهانه‌های اول و آخر آن فرو ریخته و بیم آن می‌رود که این تخریب‌ها به سرعت گسترش یابد. پل مشیر، هم به لحاظ تاریخی و هم به دلیل حکایت چگونگی ساخت آن ارزش حفاظت و مرمت دارد. به خصوص این که در استان نوین بوشهر آثار باستانی فراوانی وجود ندارد که پل مشیر در میان آن‌ها گم باشد و بتوان از آن چشم‌ پوشی کرد. سازمان آب منطقه‌ای فارس در سی سال گذشته چند بار پایه‌های آن را مرمت کرده است. مشکل کنونی پل مشیر تاق‌های عظیم و سنگین آن است که در حال فروریختن است. شایسته است مردم و مسئولان استان بوشهر هر چه زودتر به ترمیم تاق‌های پل مشیر بپردازند و از آن حفاظت کنند و این بنای زیبا را به همگان معرفی نمایند و راهی فرعی و ایمن برای دسترسی گردشگران به آن احداث نمایند. در بازدید اخیر نگارنده از این پل که روز پانزدهم اسفند ماه 1391 صورت گرفت از یک سو مشاهده کردم که شوربختانه تقریباً همه‌ی دهانه‌ها فرو ریخته و از سوی دیگر خوشبختانه دیدم که نیمی از یکی از دهانه‌ها را گویا سازمان میراث فرهنگی بوشهر تا حدی بازسازی کرده است. البته با این سرعت و با این برنامه بعید است کار مرمت این پل به نتیجه‌ی دلخواه برسد زیرا سرعت ویرانی چندین برابر سرعت بازسازی است.

نمای بالا دست پل مشیر در سال 1360. یک خط لولهٔ آبرسانی به بوشهر روی پل دیده می‌شود. ویرانی دهانه‌ی اول و آخر آغاز شده است. (عکسبردار: دکتر محمد جعفر ملک‌زاده)