یادمان

پل خان، نوشدارویی در کار است؟

دکتر محمدجعفر ملک‌زاده

جستارگشایی

یکی از پل‌های تاریخی، مهم و زیبای استان فارس پل خان (polkhan) روی رودخانه کر(kor)  است. از سال 1340 رفت و آمد هر گونه وسیله نقلیه موتوری روی پل خان ممنوع شده بود و این پل تا سال 1355 کاملاً سالم مانده بود. از سال 1356 به بعد رفته رفته خرابی تاق‌ها آغاز شد و کسی هم نگران آن نبود. نگارنده این سطور در سال 1358 با نوشتن نامه‌هایی به اداره‌های ذیربط استان هشدار داد که هر چه زودتر به داد این بنای باستانی و دو تکه جاده قدیمی دو طرف آن برسند. امّا هیچ واکنشی دیده نشد تا سرانجام در سال 1359 یکی از دو تاق اصلی پل به طور کامل فرو ریخت، تاق اصلی دوم نیمه ویران شد و دیگر تاق‌ها که کوچک‌تر هستند تا حدودی خراب شدند.
اکنون دو سالی است سازمان میراث فرهنگی فارس به فکر افتاده و با تأخیری سی و پنج ساله مشغول بازسازی تاق‌ها شده است. گرچه تاق‌های بازسازی شده دیگر تاق‌های چهار صد سال پیش نیست و ارزش تاریخی ندارد، امّا باز هم ظاهری شبیه به آن دارد و دست کم پایه‌ها را حفظ می‌کند و زیبایی را به پل باز می‌گرداند و کاری بایسته است.

موقعیت پل خان

پل خان روی رودخانه کر ساخته شده است. ساختگاه پل خان پیوندگاه رودخانه سیوند و کر هم هست. رودخانه سیوند در نزدیکی پل خان دو شاخه می‌شود. شاخه اصلی با عمق زیاد یکصد متر بالاتر از پل خان و شاخه فرعی با عمقی کم در پایین دست پل خان و در مجاورت آن به رودخانه کر می‌ریزد. شاخه فرعی فقط در سیلاب‌های سنگین رودخانه سیوند فعال می‌شود. پل خان در 15 کیلومتری جنوب تخت جمشید، 3 کیلومتری جنوب باختری مرودشت و 10 کیلومتری شمال خاوری زرقان قرار دارد. مختصات جغرافیایی روی پل 29 درجه و 51 دقیقه و 5 ثانیه عرض شمالی و 52 درجه و 46 دقیقه و 12 ثانیه طول شرقی است.

مصالح پل خان

همه پیکره پل خان از سنگ و آژند ساروج ساخته شده به جز تاق‌های پنج‌گانه آن که از آجر چهارگوش و آژند ساروج درست شده است. سنگ‌های پی در نما تا ارتفاع یکی دو متر بزرگ و چهار گوش اما دیگر سنگ‌ها در نما سنگ لاشه بی‌شکل و کوچک اما زده شده است. سنگ‌ها درون پیکره بند قطعا سنگ لاشه است. اطلاعات دقیق‌تر نیازمند یک بررسی میدانی همراه با اندازه‌گیری اجزا پل است.

نام و تاریخ پل خان

این پل را مردم «پل خان» می‌خوانند. بدون کسره میان دو واژه پل و خان. افزون بر این، مردم بخشی از رودخانه کر در بالا دست و پایین دست این پل را «رودخانه پل خان» و بخشی از کوه «که سوز» در مجاورت پل خان را «کوه پل خان» می‌گویند. حذف کسره میان دو واژه پل و خان برای راحتی تلفظ در گفتار عامیانه است.
می‌گویند این پل در زمان صفویان و به دستور امام قلی خان والی فارس ساخته شده است. نگارنده نتوانسته سندی را پیدا کند که نشان دهد این پل از بیخ و بن و برای نخستین بار در زمان صفویان ساخته شده باشد و به این موضوع هم اعتقاد ندارد زیر این نقطه از رودخانه کر محلی است که از روزگاران بسیار دور گذرگاه مهمی بوده و نمی‌توان باور داشت که تا زمان صفویان در اینجا پلی نساخته باشند، به ویژه این که ساختگاه پل خان از نظر امکان ساختن پل بسیار مناسب و منحصر به فرد است.
نقطه‌ای از رودخانه کر که هم اکنون پل خان خوانده می‌شود نزدیک‌ترین نقطه رودخانه کر به تخت جمشید و منطبق بر دماغه کوه معروف به «که سوز» است. یعنی جایی که کوه پایان می‌یابد و می‌توان از تخت جمشید و دشت مرودشت وارد دشت زرقان شد و از آنجا به شیراز رفت. بنا بر این بسیار طبیعی است که در دوران‌های گذشته در همین نقطه پل‌هایی ساخته شده باشد.
اگر پل خان در زمان امام قلی خان (والی فارس در زمان شاه عباس) تعمیر شده باشد و نام پل خان را به عنوان نامی جدید به این پل داده باشند باز هم تاریخ دقیق تعمیرات، نام پیشین پل،  نام تعمیر کنندگان، هزینه تعمیرات و دیگر اطلاعات آن را جایی ثبت نکرده‌اند.
تغییر نام بناهای مهم برای خوش آمد حکام در ایران کاملاً مرسوم بوده است. شاید پل خان در زمان امام قلی خان حتی تعمیر هم نشده باشد و نام خان را روی آن گذاشته باشند تا امام قلی خان خوشش بیاید.
به هر حال اگر بخواهیم، معماری و مصالح شناسی هم ابزاری است که با استفاده از آن می‌توان به تاریخ تقریبی بنیان گذاری این بنا یا تعمیرات بعدی آن دست یافت. در مجموع می‌توان گفت که پل خان هم مانند بسیاری دیگر از بناهای باستانی ایران تاریخ دقیق و مشخصی ندارد زیرا پیشینیان ما به ثبت این گونه وقایع چندان اهمیتی نمی‌داده‌اند.
در کتاب فارسنامه ناصری که در زمان قجرها نوشته شده از پل خان چند کلمه‌ای سخن رفته است:
... از آثار خیریه امام قلی خان ... و پل خان است که بر ملتقای رودخانه پرواب مرودشت و رودخانه رامجرد ساخته شده است و ... .
... و زبردست خان والی شیراز با فوجی از دلاوران آمده در سر پل خان هفت فرسخی شیراز با سید احمد جنگ کرده ... .
منظور از رودخانه پرواب همان رودخانه سیوند و مقصود از رودخانه رامجرد همان رودخانه کر است.
در کتاب آثار عجم هم که هم زمان با فارسنامه ناصری نوشته شده و در آن آثار باستانی فارس معرفی شده چند جمله‌ای هم از پل خان آمده. به این شرح:
از زرقان مقدار دو فرسنگ گذشته رسیدم به پل خان. این پل بسیار مرتفعی است. دو دهنه دارد. و پل خان اوّل خاک مرودشت است. از پل مذکور به مقدار دو فرسنگ دیگر آمده به تخت جمشید رسیدم. می‌گویند این پل را امام قلی خان بیگلر بیگی فارس در ایام سلطنت شاه عباس ماضی ساخته.
از دوران رضا شاه که رفته رفته مردم به جای قافله از خودرو سواری و باری برای رفت و آمد و حمل بار استفاده کردند پل خان در چند کیلومتر بالاتر و پایین‌تر تنها پل روی رودخانه کر بود و ناچار می‌بایست از آن استفاده می‌شد. اما پل خان با تاق‌های آجری بلند و بزرگ تاب بار سنگین خودروهای باری را نداشت. به ناچار پیش از عبور وسائط نقلیه موتوری خرپاهای فولادی با اتصالات پرچی همراه با تیرهای فولادی و بادبندهای افقی و تراورس‌های چوبی که همگی از خارج آمده بود روی پل گذاشته شد طوری که دیگر وزن وسائط نقلیه فقط از طریق بالشتک‌های بتنی به پایه‌های پل وارد می‌شد و تاق‌ها کاملاً آزاد بود. علاوه بر این شیب‌های دو طرف پل را به نحوی با سنگچین اصلاح کردند که مناسب رفت و آمد خودرو باشد و به تاج پل ضربه وارد نشود. این کار آنچنان ماهرانه انجام شده که نه تنها به منظر فرهنگی پل آسیبی نرسیده و هیچ نقطه‌ای از پل شکسته یا شکافته نشده که باعث طولانی‌تر شدن عمر پل هم شده است. به گونه‌ای که تا سی چهل سال بعد حتی یک آجر از آن فرو نیفتاد. همزمان تعمیرات لازم از جمله اندود ماسه سیمان در بعضی نقاط پل و بند کشی در پاره‌ای دیگر از جاهای پل و احداث دیوارهای سنگی دوگانه پشتیبان در بالا دست تکیه‌گاه چپ پل هم صورت گرفت. این تغییرات از جمله خرپاهای آهنی همچنان در جای خود استوار مانده و کوچک‌ترین جا به جایی در آن صورت نگرفته است.
در سال 1337 که رفت و آمد سنگین شده بود صد و شصت متر پایین دست پل خان ساخت پلی یک دهانه از خرپای فولادی سنگین سه بعدی با اتصالات پرچی بر روی پایه‌های بتنی نشسته روی شمع‌های بتنی را شرکت نوید آغاز کرد. در پایان سال 1339 این پل فولادی افتتاح و از سال 1340 رفت و آمد روی پل خان ممنوع شد.
پیش از این هم در همین نقطه در سال 1324 پلی چوبی به سرپرستی مردی یونانی به نام کالیستر ساخته شد تا رفت و آمد روی پل خان کاهش یابد اما در سال 1332 این پل بر اثر سیلاب به کلی ویران شد و سیل چوب‌های آن را با خود به بند امیر برد. در بند امیر چوب‌ها پشت دهانه‌های پل روی بند گیر کرد و مانع عبور آب شد و خطر ویرانی پل می‌رفت ارتش برای نجات پل به بند امیر رفت اما نتوانست کاری بکند. در این هنگام سرلشکر عزیزی اعلام کرد هر کس از مردم بند امیر چوب‌ها و الوارها را از پشت دهانه‌ها بگیرد از آن خودش خواهد بود. به این ترتیب مردم که شناگران ماهری بودند دست به کار شدند و به روش‌های گوناگون چوب‌ها و الوارها را از آب گرفتند و پل را نجات دادند. بعدها درودگران این چوب‌ها را از مردم بند امیر می‌خریدند.
در سال 1351 پل خان به شماره 929 در فهرست آثار ملی ثبت شد. به این ترتیب پل خان تا سال 1355 همچنان تندرست روی پای خود ایستاده بود. عکس‌های به جا مانده از پل خان از جمله عکس‌هایی که در مقاله فخری بهاری زیر عنوان «آثار ناشناخته ایران – پل خان» در مجله هنر و مردم، شماره‌های 146 و 147 مربوط به آذر و دی 1353 نشان داده شده پل خان کاملا سالم است. امّا در سال‌های بعد ویرانی تاق‌ها از تاق شمالی آغاز شد، سپس به تاق مجاور آن سرایت کرد و همچنان ادامه یافت. در عکس‌هایی که نگارنده در سال 1359 از پل خان گرفته تاق شمالی کاملا ویران شده و آغاز خرابی در تاق‌های دیگر هم دیده می‌شود. سازمان میراث فرهنگی فارس در سال 1391 تصمیم به بازسازی پل خان گرفت. این بازسازی به زودی تعطیل شد و اکنون که اردیبهشت سال 1392 است هیچ فعالیتی برای تعمیر پل دیده نمی‌شود. عکس‌های اردیبهشت سال 1392 تعمیرات نیمه کاره رها شده سازمان میراث فرهنگی را نشان می‌دهد.

عوامل خرابی پل خان

برای بررسی علت‌های موثر در ویرانی پل خان باید همه عوامل طبیعی و انسانی را در یک دوره نسبتا طولانی در نظر داشت. نگارنده این موقعیت را داشته که پل خان را از سال 1335 تا کنون به طور پیوسته ببیند و شاهد همه اتفاقات پیرامون آن باشد.
بالا آمدن سطح آب زیر پل در سیلاب‌ها و سیر شدن بدنه سنگی و آجری پل از آب و لرزش‌های ناشی از زمین لرزه و انفجارهای فراوانی که در نزدیکی پل برای استخراج سنگ و دیگر عملیات ساختمانی طی 60 سال گذشته به طور پیوسته صورت می‌گرفته از عوامل موثر در خرابی پل خان است. عامل خزش که در همه سازه‌ها از جمله در سازه‌های بنایی به مرور زمان رخ می‌دهد عامل دیگری است که این گونه سازه‌ها را خراب می‌کند. این عامل را به زبان عامیانه می‌توان پیری نام نهاد. اما عامل دیگری که دست کم در سطح بالایی پل باعث ویرانی شده عبور خط لوله آبرسانی به شهر مرودشت است. لوله گذاری برای انتقال بخشی از آب آشامیدنی شهر مرودشت از خط آبرسانی شیراز از سد درودزن صورت گرفته است. این عامل از چند جهت به پل آسیب جدی رسانده است. یکی رفت و آمد ماشین آلات برای لوله گذاری روی پل است که در سال‌های 1361 و 1362 صورت گرفت. دیگری گذاردن سکوهای سنگین بتنی روی پل همراه با کندن آسفالت روی پل و در چند نقطه جوش دادن پایه‌های آهنی به تیرهای فولادی روی پل برای ساختن تکیه‌گاه خط لوله. و سر انجام نشت احتمالی آب از شیر تخلیه هوا در بلندترین نقطه پل و از شیر پروانه‌ای در ابتدای پل از عوامل اصلی ویرانی پل بوده است. با این وجود اگر خرابی‌های اولیه را به موقع تعمیر می‌کردند کار به تخریب کامل نمی‌کشید.  در یک جمله عامل ویرانی پل بی صاحبی پل بوده است. و این مصداق ضرب‌المثلی است در فارس که می‌گویند شتر از بی‌صاحبی گم می‌شود.
 

وضعیت کنونی پل خان

پل خان، خرپاهای روی آن و جاده دو طرف آن همگی امروز جزیی از میراث فرهنگی مجموعه پل خان به حساب می‌آید. امّا شوربختانه یکی از تاق‌های اصلی 34 سال است کاملاً فرو ریخته و دیگر وجود ندارد، پایه‌های دو طرف آن سست شده و هر آن احتمال فرو افتادن خرپای روی آن می‌رود. جاده یک طرف پل کاملاً ویران شده و اطراف آن محل تخلیه آشغال و آوار ساختمانی ساخت و سازهای شهر مرودشت شده است. رودخانه سیوند به جای آب زلال آن زمان‌ها امروزه فاضلاب سیاه و متعفن مرودشت را به پل خان می‌رساند. سقف پل خان سوراخ سوراخ شده و قدم به قدم پایه‌های بتنی و بلوکی زشت و بدقواره لوله آب مرودشت خودنمایی می‌کند. امکان عبور یک نفر حتی به صورت پیاده از روی پل وجود ندارد. تابلو راهنمای پل که سازمان میراث فرهنگی آن را بازسازی کرده مغلوط است و اطلاعات تاریخی مفید چندانی در آن دیده نمی‌شود. هیچ راه دسترسی مطمئنی به سمت پل وجود ندارد. تعمیرات انجام شده کاملاً اساسی، مطمئن، زیبا و هماهنگ با کلیات معماری پل نیست هر چند بهتر از هیچ است.
در کرانه راست پل خان و پایین دست پل مسجدی نو بنیاد بنا شده و در همان کرانه ولی در بالادست پل جایگاهی برای دفن پیکر شهدای گمنام ساخته شده است در پایین دست پل خان یک پل فولادی به فاصله 160 متر و یک پل بتنی به فاصله 200 متر ساخته شده و در بالادست آن یک پل فلزی خرپایی به فاصله 50 متر برای گذراندن خط لوله آبرسانی به مرودشت. بنا بر این در این میان چه بهتر که پل خان هم هرچه زودتر به شکل و شمایل اصلی خود بازگردد و پیرامون آن محوطه سازی شود تا همه این‌ها مجموعه‌ای زیبا و دل انگیز به وجود آورد.

منابع:

1- بهاری، فخری:  «نشریه فرهنگ و هنر – هنر و مردم»، شماره 146 و 147، آذر و دی ماه سال 1353.
2- ملک‌زاده، محمد جعفر: «پل خان را دریابیم»، روزنامه خبر جنوب، سال اوّل، شماره 93 یکشنبه 31 فروردین سال 1359.
3- فرصت شیرازی، محمد نصیر: «آثار عجم»، جلد دوم، به کوشش دکتر منصور رستگار فسایی، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران سال 1377.
4- حسینی فسایی، حاج میرزا حسن: «فارسنامه ناصری»، تهران سال 1312 هجری قمری.

عکس شماره1:  نمای پایین دست پل خان. نگاه دوربین به سوی شمال است. پل خان کاملا سالم است و مردم پیاده و سوار بر چارپا از آن می‌گذرند.
تاریخ عکسبرداری پیش از سال 1331. عکسبردار:  رستمی، عکسبردار موزه ایران باستان.
از کتاب: «آثار باستانی جلگه مرودشت»، نگارش علی سامی، 1331.

عکس شماره2:  نمای پایین دست پل خان. نگاه دوربین به سوی شمال است. نرده‌ها مقداری آسیب دیده است.
تاریخ عکسبرداری پیش از سال 1353. از مقاله:  «پل خان» مجله هنر و مردم، شماره 146 و 147، سال 1353، فخری بهاری.

عکس شماره 3:  نمای پایین دست پل خان. نگاه دوربین به سوی باختر است. دهانه دست راست کاملا فرو ریخته. در این عکس افزون بر دو دهانه بزرگ یکی از سه دهانه کوچک هم دیده می‌شود که هنوز سالم است.
تاریخ عکسبرداری سال 1358. عکسبردار: دکتر محمد جعفر ملک‌زاده.

عکس شماره 4:  نمای پایین دست پل خان. نگاه دوربین به سوی باختر است. دهانه دست راست 27 سالی است که فرو ریخته. لوله آبرسانی مرودشت با رنگ قرمز روی پل قرار دارد.
تاریخ عکسبرداری دی ماه سال 1384. عکسبردار: دکتر محمد جعفر ملک‌زاده.

عکس شماره 5:  نمای پایین دست پل خان. نگاه دوربین به سوی باختر است. دهانه دست راست مانند 34 سال گذشته همچنان مخروبه است. لوله آبرسانی مرودشت از روی پل برداشته شده است.
تاریخ عکسبرداری اردیبهشت سال 1392. عکسبردار: دکتر محمد جعفر ملک‌زاده.

عکس شماره 6:  روی پل خان. نگاه دوربین به سوی جنوب است. این کاری است که برای عبور لوله آب با پل کرده‌اند.  با بی رحمی تمام و جهل مطلق سقف پل را شکافته و پایه‌های لوله را کار گذاشته‌اند. این کار را با سازه‌ای کرده‌اند که ثبت ملی شده بوده و زیر حفاظت سازمان میراث فرهنگی قرار داشته است. در بالای عکس مسجدی نوبنیاد دیده می‌شود. در این نقطه در سال‌های 1320 تا 1340 یک پاسگاه ژاندارمری بود که از پل حفاظت می‌کرد.
تاریخ عکسبرداری اردیبهشت سال 1392. عکسبردار: دکتر محمد جعفر ملک‌زاده.

عکس شماره 7:  این خرپای فولادی را هفتاد هشتاد سال پیش بیگانگان روی هر یک از دو دهانه اصلی پل خان گذاشتند تا رفت و آمد وسیله نقلیه موتوری آسیبی به تاق‌ها نرساند. این کار آن‌ها البته نه از سر دلسوزی برای ما بود که برای ایمنی رفت و آمد‌های خدشان بود. این سازه از نبشی، تیر آهن و ورق آهن با اتصالات پرچی درست شده و هنوز مانند روز نخستش کار می‌کند. رنگ نقره‌ای روی آن هنوز کمابیش باقی مانده. تراورس‌های چوبی روی آن پوسیده و آسفالت روی آن کنده شده است. در این هفتاد هشتاد سال حتی یک رنگ روی آن نخورده است. این خرپایی که در این عکس دیده می-شود می‌توانست رو به بالا باشد، از نظر عملکرد هیج تفاوتی نداشت، اجرای آن هم ساده‌تر بود. اما دو اشکال داشت. یکی این که منظر باستانی و زیبایی پل را خدشه دار می‌کرد دوم این که اگر خودرویی از روی پل منحرف می‌شد خودرو و کل سازه به رودخانه سقوط می‌کرد. همچنان که در تابستان سال 1338 یک کامیون شبانه نرده پل را پاره کرد و به درون رودخانه افتاد. در این حادثه هیچ آسیبی به پل نرسید. کامیون غرق شد اما راننده (مرحوم محمد جواد معتمدی) و سرنشینان کامیون بدون هیچ صدمه‌ای از رودخانه بیرون آمدند. این سازه امروز بخشی از پل به حساب می‌آید و میراث فرهنگی ما و شایسته نگهداری است. تاق زیر این سازه دیگر وجود ندارد. نزدیک به 35 سال است فرو ریخته. این سازه فولادی همچنان وفادار به وظیفه خود عمل می‌کند. و پایه‌های دو طرف، تاق را از فرو ریختن نگه می‌دارد. سازندگان این سازه فولادی زیبا کیستند؟ نمی‌دانیم. اما می‌دانیم که فرزندان آن‌ها بر جهان حکم می‌رانند.
تاریخ عکسبرداری اردیبهشت سال 1392. عکسبردار: دکتر محمد جعفر ملک‌زاده.

تصوير مطلب «پل خان را دریابیم»، نوشته محمدجعفر ملک‌زاده در ج شده در روزنامه خبر جنوب، سال اوّل، شماره 93 یکشنبه 31 فروردین سال 1359

• < قبلی
• بعدی >