ایران‌بوم

سی و چهارمین نشست پژوهشی هنر، عصر روز 6 مردادماه 1392 به نكوداشت محمد ولی اله پروانه خوشنویس فقید ایرانی اختصاص داشت كه با حضور جمعی از هنرمندان، خوشنویسان، محققین و پژوهشگران برگزار شد.

به گزارش دبا در ابتدای این مراسم محمد حسن حامدی درباره برپایی این نشست گفت: امروز سی و چهارمین نشست پژوهشی هنر به هنرمندی اختصاص دارد كه سهم عمده ای در معرفی هنر خوشنویسی به عموم جامعه داشت. زنده یاد پروانه در تمام زندگی هنری خود راه طریقت و شیفتگی به دین اسلام، پیامبر (ص) و ائمه اطهار را در پیش گرفت و این ارادت را در هنر خود متجلی كرد. امروز با همكاری كتابخانه و مركز اسناد ملی مجلس شورای اسلامی كه بیشتر آثار این هنرمند را در اختیار دارد این مراسم نكوداشت و نمایشگاه آثار را برگزار كردیم تا به معرفی این هنرمند پس از سالها خاموشی اش بپردازیم.
وی در ادامه با اشاره به برپایی نشست‌های پژوهشی هنر گفت: امروز بیش از 4 سال است كه این سلسله نشست‌ها ادامه یافته و تاكنون موفق شدیم بسیاری از هنرمندان را با گردآوری آثارشان به جامعه هنری بیش از پیش معرفی كنیم. یكی از مزایای برپایی این نشست ها این بود كه در این مراسم نكوداشت ها برخی از هنرمندان كه در مكتب كمال الملك تحصیل كرده بودند را شناسایی كردیم و به همت سازمان زیباسازی شهر تهران، توانستیم بسیاری از آثار استاد كمال الملك و شاگردانش را در موزه ای در باغ نگارستان گردهم آوریم تا مردم نیز از این آثار دیدن كنند.

كاوه تیموری: خوشنویسی پس از شعر، هنر دوم فرهنگ ایرانی است

در ادامه این مراسم كاوه تیموری از محققین و پژوهشگران عرصه خوشنویسی با اشاره به مصادف شدن شهادت امیرالمومنین با این برنامه از حضرت علی (ع) به عنوان اسوه كتابت و خوشنویسی یاد كرد و گفت: امام اول شیعیان اولین كاتب قرآن بود كه با خطی خوش نمود صوت كلام الله را كتابت كرد، از این رو امام علی (ع) اسوه خوشنویسان است و همین طور كه در آثار محمدولی اله پروانه شاهدیم، می بینیم كه این هنرمند فقید نیز چگونه شیفته قرآن، پیامبر و امیرالمومنین است.

وی در ادامه به نقش هنر خوشنویسی در جامعه اشاره كرد و گفت: خط یك نظام هندسی برای ذخیره سازی اطلاعات است و جامعه‌ای كه خط دارد، در زمان و مكان جایگاه خودش را پیدا كرده است. در پس زمینه این نظام رفتارهای فرهنگی و هنری وجود دارد كه هویت یك جامعه را می سازد و در فرهنگ ایرانی خوشنویسی هنر دوم پس از شعر است. سابقه تاریخی یك صد سال گذشته نشان می دهد كه هنر خوشنویسی در تار و پود اجتماعی جامعه حضوری جدی داشته است.
این پژوهشگر ادامه داد: خوشنویسی را می توان هنر مردمی جامعه ایرانی نیز دانست زیرا اگر به بازار نگاه كنم می بینیم كه در هر مغازه ای یك جمله به خط خوش دیوارها و سردرها را تزئین كرده است. البته برای مردمی كردن این هنر از میر عماد تا كلهر و عماد الكتاب نقش بسزایی داشته اند. اما اگر بخواهیم نقدی بر عرصه خوشنویسی داشته باشیم باید متذكر شویم درست است برخی توانستند همچون میر عماد و كلهر بر قله خوشنویسی بنشینند اما از یاد نبریم كه در بستر جامعه بودند خوشنویسانی كه با همان عشق به نگاشتن و سلوك به كتابت پرداختند و در چنین بستری خوشنویسانی توانستد بر صدر بنشینند.
وی افزود: تاثیر جامعه هنری پویا می تواند تحول و تكامل را رقم بزند و به همین خاطر است كه حسین زنده رودی از پیشگامان و نامدارن نقاشی خط بیشترین تاثیر را از یك خطاط كم تجربه همچون الهی گرفته است. همینطور زنده یاد جلال همایی در اشعارش آنچنان از قلم و خوشنویسی یاد می كند كه گویی او از اساتید خط است. به همین خاطر می بینیم تاثیر یك جامعه پویا می تواند باعث رشد و تعالی هنر شود كه به همین خاطر است كه محمدولی اله پروانه را باید از هنرمندانی دانست كه در عین گم نامی تاثیر بسیاری بر هنر خوشنویسی گذاشته است.
تیموری در بررسی آثار پروانه گفت: او خوشنویسی از جنس هنرمندان مردمی بود و نباید او و آثارش را تنها با متر و معیار زیبایی شناسانه سنجید بلكه نقش او در معرفی هنر خوشنویسی به عموم مردم بیشتر قابل بررسی است. زیرا او به دلیل تربیت شاگرد، كتابت چاپ شده و داشتن آثار بسیار شهره نیست، بلكه عمل او در هنر باعث شد تا او به هنرمندی واقعی بدل شد. مرحوم پروانه در حجره ای كه در حمام باب همایون داشت اقدام به خوشنویسی در مقابل مردم می كرد و بر همین اساس سنت خلوت نشینی خوشنویسان را به میان مردم برد و بر همین اساس باعث آشنایی بیشتر مردم با هنر خوشنویسی شد.
وی افزود: او در عرصه خوشنویسی به رسم اساتیدش مشق می كرد و در اصول كتابت از عماد الكتاب و در سیاه مشق از علی اكبر كاوه الگو گرفت. البته ردپای اساتیدی همچون كلهر، جدی و میرخانی را نیز می توان در آثار پروانه مشاهده كرد.
تیموری در پایان به مهمترین ویژگی آثار هنرمند فقید محمدولی اله پروانه پرداخت و گفت: او در نوشتن خط جلی استاد بود و از قلم های متنوعی برای نگاشتن استفاده كرده است كه از قلم های كوچك تا قلم های بزرگ 10 سانتی را نیز شامل می شود كه این موضوع نشان از تبحر بی مانند او در هنر خوشنویسی خبر می دهد.

محمد رجبی: خوشنویسی پس از موسیقی دومین هنر جهان اسلام است

در ادامه این برنامه محمد رجبی رئیس كتابخانه و اسناد مجلس شورای اسلامی ضمن تقدیر از برپایی نكوداشت محمدولی اله پروانه و همت خانواده این هنرمند به سپردن آثارش به كتابخانه مجلس گفت: هنر خوشنویسی پس از موسیقی دومین هنر جهان اسلام است. زیرا قران با زبان موسیقیایی و آوازی نازل شد و به همین طریق نیز بر دل و جان مخاطبان تاثیر گذاشت. پیامبر اكرم (ص) با صدایی خوش كلام وحی را تلاوت می كرد و پس از آن بود كه خوشنویسی به تعبیر پیامبر بر آشكار كردن حقیقت افزود. تعلیماتی كه حضرت علی (ع) در كتابت و قلم به آن دست زدند بعدها طریقت راهی شد برای خوشنویسان.
وی افزود: هنرمندی همچون پروانه در طی این طریق در آثارش زبان مقدس را ثبت كرد و دنیای زلال ایمانش را در خط جاری كرد تا میراث گرانبهایی را برای آیندگان به یادگار بگذارد. باید از شهرداری تهران تشكر كرد كه در این ماه به معرفی هنرمندی اقدام كرده است كه همه عمر خود را به نگاشتن كلام وحی و حدیث و اشعار عرفانی همت گماشته است.

احسان الله شكرالهی: پروانه پیشگام جلی نویسی با قلم‌های درشت بود

احسان الله شكرالهی از محققین خط نیز در ادامه این برنامه گفت: سالهاست كه من در كتابخانه مجلس شورای اسلامی مشغول به كار هستیم و در این مجموعه با آثاری برخورد داشتم كه با خط جلی و در ابعاد نامتعارف نگاشته شده بودند. در بررسی ها متوجه شدم كه این آثار توسط علی اكبر پروانه فرزند محمدولی الله پروانه به كتابخانه مجلس سپرده شده است. بخاطر ویژگی آثار به بررسی زندگی این هنرمند خوشنویس پرداختم و اتفاقا زمانی كه از من مشورت گرفته شده تا نكوداشتی برای یك خوشنویس برگزار كنیم من مرحوم پروانه را پیشنهاد دادم. زیرا ارزش هنری و ویژگی رفتار هنرمندانه او مثال زدنی است.
وی در ادامه گفت: پس از آنكه عماد الكتاب رسم آموزش هنر را از انحصار شاهزادگان به در آورد و سعی در آموزش عمومی هنر به تمام اقشار جامعه كرد، هنر خوشنویسی در میان مردم مقبولیت فراوانی یافت. مرحوم پروانه از سالهای پایانی عمر عماد الكتاب كسب فیض كرد و در ادامه شاگردی، یكی از شاگردان بزرگ عمادالكتاب یعنی علی اكبر كاوه را كرد. او در این راه، سالها بر نگارش خط نستعلیق همت گماشت و اگر چه در خطوط دیگر مثل نسخ نیز طبع آزمایی كرده اما بیشتر آثارش را در خط نستعلیق و جلی نویسی ارائه داد.
این پژوهشگر با معرفی پروانه به عنوان پیشگام جلی نویسی با قلم های درشت گفت: پروانه پیشگام جلی نویسی در اندازه های غیر معمول در عصر و زمانه خود بود. در آن زمان جلی نویسی بیشتر با قلم های یك سانت یا یك و نیم سانت نگارش می شد اما اغلب آثار مرحوم پروانه با قلم سه سانتی است. در نمونه ای از آثار او شاهد هستیم كه از قلم های 9 و 10 سانتی نیز استفاده كرده كه به این ترتیب می توان وی را راه گشای خوشنویسانی قلمداد كرد كه كار جلی نویسی را سر لوحه آثار خود قرار دادند و در این حوزه شاخص شدند مانند استاد جلیلی رسولی و استاد علی شیرازی.
شكرالهی همچنین به نقش زنده یاد پروانه در ایجاد فضای مردمی برای هنر خوشنویسی اشاره كرد و گفت: معمولا خوشنویسی در خلوت هنرمندان اتفاق می افتد و هیچ گاه در معرض نگاه عام قرار نداشت اما زنده یاد پروانه در حمام باب همایون محل كار خود به نگارش خط می پرداخته و بر همین اساس این هنر را در معرض دید عموم قرار داده است و اتفاق باعث جذب علاقمندان بسیاری به هنر خوشنویسی شده است.
وی در مورد بررسی آثار این هنرمند افزود: 100 اثر از این هنرمند در كتابخانه مجلس حضور دارد كه تنها دو اثر آن بر روی كاغذ ابر و باد نگاشته شده است. استاد پروانه جملگی آثارش را بر روی مقوا معمولی نگاشته است و هرگز تزئینی برای كارهای خود در نظر نمی گرفته است. تزئیین در آثار پروانه به چند ضرب قلم زر و نقره در برخی از آثارش بسنده شده و در مورد قاب آثار نیز به همین روش ساده عمل كرده است.
شكرالهی در پایان گفت: زنده یاد پروانه در عین گمنامی از هنر والایی برخوردار بود كه گواهی بر این مدعا می تواند معرفی نامه هایی باشد كه استاد علی اكبر كاوه، سید حسن میرخانی و مرحوم زرین خط در بررسی آثار و هنرش نوشته اند.

مراسم نكوداشت محمدولی‌اله پروانه با نمایش فیلمی از زندگی این هنرمند و با افتتاح نمایشگاه آثارش در نگارخانه برگ سازمان زیباسازی شهر تهران به پایان رسید. علاقمندان می توانند از 6 تا 16 مردادماه از آثار این نمایشگاه در نگارخانه برگ واقع در میدان هروی، خیابان وفامنش، خیابان جمالی، عمارت عین الدوله دیدن كنند.