ایران‌بوم

دهخدا، به حق در تاریخ طنز سیاسی ایران، جایگاه بسیار بالا و ارزنده‎ای دارد. به راستی در درازای تاریخ ایران، از سه تن در این زمینه می‎توان نام برد که به ترتیب زمان، عبارتند از: عبیدزاکانی، علی اکبر دهخدا و رضا گنجه‎ای (باباشمل). دوتن نخست، یعنی عبید‎ و دهخدا، هر دو ریشه در قزوین داشته و رضا گنجه‎ای، ریشه در قفقاز داشت و فرزند شهر تبریز و آذربایجان بود.

ارزشمند‎ترین اثر دهخدا، در کنار چرند و پرند، «لغت‎نامه»ی اوست که کمابیش، فرآیند چهل و پنج سال عمر این بزرگ مرد تاریخ ایران است. یادش پیوسته گرامی و روانش به سپنتامینو.

سال شمار زندگی علی‎اکبر دهخدا (دخو)

شهناز مرادی کوچی

فتح‎الله اسماعیلی گلهرانی

1258 ـ ‌زایش در کوچه‎ی قاسم‎علی خان محله‎ی سنگلج.

پدر: خان بابا خان قزوینی.

خواهرها و برادر‎ها: یحیی، ابراهیم، معصومه و خواهر بزرگ‎تری که در دو سالگی فوت کرد.

نامْ‎های مستعار: علی‎اکبر قزوینی، دخو، دخو علی، خرمگس، روزنومه‎چی، غلام‎گدا، آزادخان علی اللهی، خادم الفقرا، دخو علی شاه، نخود همه آش، برهنه‎ی خوشحال و مانند این‎ها.

126ـ فوت پدر و قرار گرفتن تحت سرپرستی یوسف خان قزوینی، پسر عموی خان بابا خان،

1271 آموزش صرف و نحو عربی و اصول فقه و کلام اسلامی زیر نظر حاج شیخ هادی نجم‎آبادی و شیخ غلام حسین بروجردی، به مدت هفت سال.

1278ـ تحصیل در مدرسه‎ی علوم سیاسی و کنار گذاشتن دروس به مدت دو سال.

1280ـ دستیار محمد حسین فروغی، پدر ذکاالملک فروغی، در تدریس ادبیات فارسی در مدرسه‎ی علوم سیاسی.

1282ـ فراغت از تحصیل در مدرسه‎ی علوم سیاسی، ماموریت در سفارت ایران در بالکان به عنوان منشی معاون الدوله غفاری، اقامت در وین و سفر به رم، بخارست و پاریس.

1284ـ بازگشت به ایران به دلایل نامعلوم

1285ـ استخدام به عنوان معاون و مترجم مهندس دوبوروک بلژیکی در امور راه شوسه‎ی خراسان که در مقاطعه‎ی حاج حسین آقا امین الضرب بود. انتشار شب‎نامه‎هایی بر ضد جهل و خرافات و استبداد قاجارها.

1286ـ دعوت به همکاری از سوی میرزا جهانگیر خان شیرازی برای عضویت در تحریریه‎ی صور اسرافیل، انتشار نخستین شمار در دهم خرداد ماه تهدید به مرگ و محاکمه در مجلس شورای ملی (دورۀ اول) برای مقاله‎هایش در صوراسرافیل.

1287ـ انتشار سی و دومین شماره‎ی صوراسرافیل، به توپ بستن مجلس شورای ملی به دستور محمد‎علی شاه قاجار و دستگیری میرزا جهانگیر خان شیرازی و گروهی از روشن‎فکران و مشروطه‎‏خواهان و اعدام آن‎ها، پناهنده‎ شدن میرزا علی‎اکبر دهخدا، سید حسن تقی‎زاده و گروهی دیگر به سفارت خانه‎ی انگلیس، رضایت محمد‎علی شاه به تبعید آن‎ها. عزیمت دهخدا به پاریس و سپس ایوردون سوییس.

1288ـ انتشار سه شماره از روزنامه‎‏ی صوراسرافیل در تبعید با کمک معاضدالسلطنه (ابوالحسن پیرنیا)، میرزا قاسم خان تبریزی و شیخ محمد قزوینی سفر به استامبول برای تقویت «انجمن‎ سعادت ایران» انتشار نشریه‎ی هفتگی سروش در استامبول.

1289ـ ادامه‎ی انتشار سروش تا چهارده شماره، بازگشت به ایران از راه رشت، پس از فتح تهران و خلع محمد‎علی شاه از سلطنت (25 ربیع‎الثانی 1327 ق) ]27 فروردین 1288/ 16 آوریل 1909[ نماینده‎ی دوره‎ دوم مجلس شورای ملی به وکالت مردم کرمان و تهران (یازدهم محرم 1328 ق) ] 3 بهمن 1288/ 23 ژانویه 1910[ عضویت در «حزب اعتدال» و همکاری با روزنامه‎ی مجلس و شوری.

1290ـ انحلال مجلس دوم (در 29 ذی‎حجه)

1292ـ با آغاز جنگ جهانی اول (اول اوت 1914 و هشتم رمضان 1332) و التیماتوم روسیه‎ی تزاری و جریان معروف به مهاجرت آزادی خواهان به استامبول، بغداد و برلین، دهخدا به دعوت و مصلحت اندیشی خوانین بختیاری به چهار‎محال رفت وتا پایان جنگ به ایل بختیاری پناهنده شد؛ به دعوت لطف علی خان امیر مفخم ایلخانی و فرزندش علی خان سردار معظم در روستای دزک ساکن شد و فکر اولیه‎ی تدوین لغت‎نامه و امثال و حکم از همین ایام به خاطر او خطور کرد ریاست دفتر وزارت معارف ریاست اداره‎ی تفتیش در وزارت عدلیه.

1299ـ سیاه برداری تالیف دو اثر عظیم لغت‎نامه و امثال و حکم

1300ـ دریافت مجوز امتیاز مجله هفتگی فردا (26 شهریور) و عدم انتشار آن به دلایل نامعلوم.

1304ـ حاشیه‎هایی بر دیوان ناصر خسرو به تصحیح نصر‎الله تقوی و مجتبی مینوی.

1306ـ قبول ریاست مدرسه‎ی علوم سیاسی و نوشتن حاشیه‎هایی بر دیوان حافظ تصحیح عبدالرحیم خلخالی.

11ـ 1308ـ انتشار دوره‎ی چهار جلدی امثال و حکم از سوی وزارت فرهنگ.

1313ـ تغییر نام مدرسه‎ی علوم سیاسی به مدرسه‎ی عالی حقوق و علوم سیاسی در دوره‎ی ریاست دهخدا.

1318ـ چاپ جلد اول لغت‎نامه

1320ـ بازنشستگی از ریاست مدرسه‎ی عالی حقوق و علوم سیاسی (شهریور)

1324ـ تصویب مجلس شورای ملی برای چاپ لغت‎نامه به پیشنهاد عبدالحمید اعظم زنگنه و حمایت دکتر محمد مصدق، عبدالله معظمی، ابوالقاسم امینی، ناصر قلی‎اردلان، رضا تجدد، حسین معاون، غلام علی فریور، مهدی فاطمی و دیگران (دی ماه)؛ تالیف و انتشار شرح حال نابغۀ شهیر ایران ابوریحان بیرونی.

1325ـ ریاست نخستین کنگره‎ی نویسندگان ایران به ابتکار هیات مدیره‎ی انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی و به همت کمیسیون ادبی انجمن، با حضور صادق هدایت، فروزان‎فر، سید علی شایگان، علی‎اصغر حکمت، پرویز ناتل خانلری، فاطمه سیاح، نیما یوشیج، غلام علی رعدی آذرخشی، ابوالقاسم حالت، رهی معیری، جلال همایی، لطف علی صورتگر، بزرگ‎علوی و دیگران (تیر ماه).

1328ـ‌تعلیقات بر دیوان سید‎حسن غزنوی (اشرف) چاپ محمد تقی مدرس رضوی.

1329ـ تشکیل «جمعیت مبارزه با بی‎سوادی ایران» و انتشار نخستین اعلامیه‎ی جمعیت و حاشیه‎هایی بر لغت فرس اسدی طوسی تصحیح عباس اقبال آشتیانی.

1330ـ انتشار مقاله‎ی منشا لغات مجعول فرهنگ فارسی پس از دساتیر؛ انتشار مجموعه مقالات چرند و پرند به همت سعید نفیسی در کتاب شاهکار نثر فارسی.

1332ـ نوشتن یک مقاله و انجام یک گفت و گوی رادیویی در دفاع از دولت ملی دکتر محمد مصدق (تیر ماه)؛ بازرسی منزل دهخدا پس از کودتای 28 مرداد برای کشف محل اختفای دکتر حسین فاطمی، وزیر امور خارجه‎ی دولت ملی، بازجویی از دهخدا در دادستانی ارتش و رها کردن پیکر فرتوت و ناتوان او در نیمه‎های شب در حیاط منزل مسکونی‎اش (مهر ماه).

1334ـ انتشار مجموعه‎ی اشعار دهخدا به کوشش دکتر محمد معین، وصیت دهخدا به دکتر محمد معین برای ادامه‎ی انتشار لغت‎نامه پس از مرگ او (آبان ماه)، وخامت وضع جسمانی دهخدا (آذر ماه) نامه به رییس مجلس شورای ملی در خصوص بخشش حق‏التالیف لغت‎نامه به ملت ایران (دی ماه) وفات علامه علی اکبردهخدا (7 اسفند ماه).

سرگذشت دهخدا

حسن تقی‎زاده

من با مرحوم آقـا میرزا‎علی اکبر خان در اوایل سال 1325 قمـری ]اسفنـد 1285/ فوریه 1907 [ شناسایی حاصل کردم، یعنی اندکی قبل از آغاز انتشار روزنامه‎ی صور‎اسرافیل (که شماره‎ی اول آن در 17 ربیع‎الثانی سنه‎ی 1325 انتشار یافته)]8خرداد 1286 / 30 مه 1907[. آن مرحوم بنابر آن چه خود نقل می‎کرد و یا شنیده شد، پس از تحصیلات مقدماتی قدیم به مدرسه‎ی سیاسی وارد شد و زبان فرانسه و سایر علوم و فنونی را که در آن مدرسه تدریس می‎شد فراگرفت. چنان که غالب فارغ‎التحصیل‎های آن مدرسه وارد خدمت وزارت خارجه می‎شدند و بسا به ماموریت‎های سیاسی در خارجه، یعنی عضویت سفارت‎خانه‎ها و قونسولگری‎های ایران منصوب می‎شدند، میرزا علی‎اکبر خان قزوینی، ما نیز در معیت مرحوم معاون الدوله‎ی غفاری (پدر معاون الدوله‎ی فعلی)، که مامور سفارت ایران در بالکان شده بود، به عضویت در همان سفارت مامور شده و با ایشان عازم بو خارست شد. مدت اقامت آن مرحوم در آن جا به این جانب درست معلوم نیست، ولی ظاهرا طولی نکشید، و ظاهرا بر اثر بعضی ناملایمات مرحوم مشارالیه به ایران بازگشت و وقتی من او را برای مرتبه اول ملاقات کردم در خدمت مرحوم حاج حسین‎آقا امین‎الضرب مامور راه شوسه سمنان بود با 30 تومان حقوق در ماه.

در اوایل سال 1325 ]اسفند 1285/ فوریه 1907[ مرحوم میرزا قاسم خان تبریزی (که بعد‎ها به صور‎اسرافیل معروف شد)، که در دستگاه درباری مظفر‎الدین شاه در جزو اداره‎ی امین حضرت بود، چون در حوزه‎ی مشروطه‎ طلبان درآمده بود، به خیال تاسیس یک روزنامه‎ با سرمایه‎ خود برآمد. مشارالیه که این جانب او را از ایام صبی می‎شناختم و هم درس بودیم، روزی پیش من آمد و اظهار میل به نشر روزنامه‎ نمود با من مشورت کرد و گفت: یک جوانی هست که چیزنویس است، ولی نمی‎دانم نویسندگی او تا چه اندازه است و می‎خواهم بدهم چیزی به طور نمونه بنویسد و به شما نشان بدهم و اگر پسندیدید خود او را پیش شما بیاورم تا ببینید و گفت خیال دارم که اگر مطابق مطلوب شد ماهی چهل تومان به او بدهیم که از کار فعلی خود صرف نظر نموده و به اداره‎ی روزنامه بیاید. من پس از دیدن نمونه‎ی تحریر خیلی پسندیدم و میرزا قاسم‎خان را که به معیت مرحوم میرزا جهانگیر‎خان شیرازی عازم نشر روزنامه‎ بود به استخدام میرزا علی‎اکبر خان تشویق نمودم و بدین ترتیب روزنامه‎ی صوراسرافیل به مدیریت و صاحب امتیازی مرحوم میرزا جهانگیر خان و مدیریت مشترک میرزا قاسم ‎خان و منشی‎گری میرزا علی‎اکبر خان انتشار یافت.

میرزا جهانگیر خان از مال دنیا چیزی نداشت و در مقابل زحمت راه انداختن و اداره‎ی روزنامه‎ و گردانیدن تمام امور کار از جزیی و کلی بر عهده‎ی او بود که پشت کارفوق‎العاده‎ داشت. خود این جانب در شماره‎ی اول روزنامه‎ مقاله‎ای نوشتم و بعد‎ها هم همیشه در نظارت و راهنمایی مشارکت داشتم و وقتی که مدیر و منشی جریده مورد حملات بسیار شدید شده و روزنامه‎ یکی دو ماهی توقیف شد و عاقبت به مساعی آزادی طلبان باز انتشار یافت، این جانب برای رفع شبهات و مدافعه از عقاید روزنامه در اولین شماره‎ی پس از تعطیل مقاله مفصلی به عنوان «دفاع» نوشتم، و آن به خواهش و اصرار مرحوم دهخدا بود.

روزنامه‎ی صور‎اسرافیل تا نزدیکی برانداخته شدن مشروطیت و مجلس ملی، یعنی تا 20 جمادی‎الاولی سنه‎ی 1326 ] قمری/30خرداد 1287/20ژوئن 1908 [ یعنی تا سه روز قبل از به توپ بستن مجلس و چهار روز قبل از قتل میرزا جهانگیر خان دایر بود. ولی به نهایت شدت مورد بغض و خصومت دربار و مستبدین شده بود، تا جایی که از 8 ـ 7 نفری که محمد‎علی شاه در اوایل جمادی‎ الاولی سال مزبور، تسلیم یا تبعید آن‎هارا خواست یکی میرزا جهانگیر خان بوده شب قبل از به توپ بستن مجلس، من میرزا جهانگیر‎خان را با سایر اشخاص مورد غضب شاه یعنی دوستان نزدیک خودم مانند مرحوم سید‎جمال‎الدین واعظ اصفهانی و ملک المتکلمین و میرزا داود خان علی آبادی و غیر هم و دهخدا در تحصن‎گاه آن‎ها، که در صحن عقبی مجلس شورای ملی در یک اتاق فوقانی روی محلی که حالا مطبعه‎ی مجلس در ان جا است، دو سه ساعت از شب گذشته دیدم و وقتی که از آن جا به منزل خود می‎رفتم، دهخدا را با خود بردم و شب را در منزل من پشت مسجد سپهسالار با چند نفر از دوستان و کسان من به سر برد. روز تخریب مجلس ما از منزل خود از در عقبی به خانه‎ی میرزا‎علی خان روحانی که اخیرا مرحوم شد پناه برده و تا شب آن جا ماندیم و اوایل شب به زحماتی به سفارت خانه‎ی انگلیس (که خالی از اعضای سفارت بود، زیرا که در قلهک بودند) رفتیم، و 25 روز در آن جا بودیم، و بعد مارا از ایران تبعید کردند.

این جانب با قریب ده دوازده نفر دیگر از راه رشت به باکو رفتیم. بعد مرحوم دهخدا به سوی اروپا رفت و اندکی بعد من نیز عازم شدم. در پاریس دهخدا و معاضد‎السلطنه (پیرنیا) را دیدم، و بعد من و پیرنیا به لندن رفتیم و دهخدا و بعضی دیگر از رفقا به سوییس رفتند و معاضد‎السلطنه نیز بعدا به آن‎ها ملحق شد. در سوییس روزنامه‎ی صور‎اسرافیل را مجددا به قلم دهخدا و سرمایه‎ی معاضد‎السلطنه در شهر ایوردون انتشار دادند. من از لندن به تبریز رفته و به انقلابیون پیوستم.

دهخدا و معاضدالسلطنه و بعضی از یاران دیگر به استانبول رفته و در آن جا با انجمن سعادت ایرانیان کار می‎کردند. تا آن که تهران به دست مجاهدین فتح شد و همه به تهران برگشتیم، و بیش‎تر افراد ما در مجلس ملی دوم وکیل شدیم و از آن جمله دهخدا.

مرحوم دهخدا همیشه در سیاست‎ هم کاری می‎کرد تا آن که در زمان جنگ اول به اصفهان و خاک بختیاری رفت و از آن وقت شوق تالیف یک لغت‎نامه‎ی فارسی او را به اشغال به آن کار برانگیخت که تا آخر عمر دنباله پیدا کرد.

دهخدا صاحب ذوق لطیف بود و در ادبیات فارسی تسلط زیاد داشت. بزرگ‎ترین آثار سیاسی او روزنامه‎ی صوراسرافیل بود]سرآمد آن‎ها «چرند و پرند»[، و بزرگترین آثار ادبی او همین لغت‎نامه بود که قسمتی عمده کسوت طبع پوشیده و بقیه نیز به همت وفادارانه‎ی فاضل معاصر آقای دکتر معین در جریان طبع و نشر است. مجلداتی که در حیات مرحوم دهخدا طبع و نشر شده نیز به میزان معتد به مدیون زحمت و دقت و پشت‎کار دکتر معین است.

راجع به ارزش ادبی لغت‎نامه این جانب که بهره‎ام از این رشته بسیار کم است نمی‎توانم چیزی بگویم. ولی یقین دارم که در مقام سنجش آن باید به طور کلی حکم کرد و نه تنها به کیفیت (که شاید بی‎نقض نباشد)، بلکه به کمیت آن و مقدار زحمت عظیم و مدت مدید که صرف آن شده باید توجه کافی بشود که به وجود آوردن چنین بنای عظیمی ـ که ان شاالله از باد و باران گزند نیابد و پایدار بماند ـ کار بزرگی بوده و هست که تا کسی یا کسان دیگری در آینده کاخ بلند‎تر و وسیع‎تر و عظیم‎تر از آن در کمیت و کیفیت به عرصه‎ی وجود نیاورند، نباید مانند تماشاچیان اطراف زورخانه به آسانی خرده گرفت و انتقاد کنند که در آن صورت مرحوم دهخدا به آن‎ها تواند گفت: گر تو بهتر می‎زنی بستان بزن.

همت بزرگ و کوشش سالیان دراز مردی فاضل چنین بنیانی نهاده و عمارتی عظیم برپا کرده است و باید قدردانی شود.

گمان نمی‎کنم در سخن گفت از شخص ادیب و فاضلی جز از کارهای علمی و ادبی او مناسب باشد حرفی از خصایل شخصی و سجایا و اوصاف ذاتی او زده شود. خصوصا در موقعی که ما در مقام بیان خدمات علمی و کمالات ادبی او هستیم، مگر آن که با بیان فضایل و کمالات دیگر یا نقایص او فایده‎ای را متضمن باشد.

مرحوم دهخدا، درست کار و نیز وطن پرست به حد اعلی و خوش محضر و با دوستان خاص خود با وفا و با گذشت بود. ولی گاهی هم بر حسب اقتضای مزاج عصبی و حساسیت شدید افراطی و جوش و هیجان عصبانی حاد، نسبت به نیکی و هم بدی در ابراز محبت نسبت به کسانی که مورد لطف او بوند مبالغه می‎کرد، و گاهی هم سوء ظن مفرط نسبت به کسانی که به حق یا به اشتباه روش یا عقاید آن‎ها را مخالف معتقدات خود می‎پنداشت نشان می‎داد، ولی تا آن جا که من می‎دانم هیچ وقت این احساسات از روی غرض یا سوء نیت نبوده، بلکه نتیجه‎ی اعتقادات صمیمی و خالصانه‎ی او بود نسبت به اشخاص.