ایران‌بوم

تعزیه، نمایش مذهبی منظوم است که در آن عده‌ای هنرمند و کارآشنا در جریان سوگواریهای ماه محرم و برای نشان دادن ارادت و اخلاص به اهل بیت، طی مراسم خاصی بعضی از داستانهای مربوط به واقعه کربلا را پیش چشم تماشاگران بازآفرینی می‌کنند. طبیعی است که این نمایش گروهی، اصطلاحات و واژه‌های رایجی نیز داشته باشد که در زیر به آنها اشاره می شود:

شبیه‌گردانی (نمایش تعزیه)، شبیه (بازیگر تعزیه)، مقتل‌نویس (نویسنده نسخه و متن نمایش تعزیه)، معین‌البکا (کارگردان تعزیه)، ناظم‌البکا (دستیار کارگردان تعزیه)، بانی (سرمایه‌گذار و تهیه‌کننده تعزیه)، فرد (نسخه و متن نمایشنامة تعزیه)، بچه‌خوان (کسی که به جای کودکان کربلا می‌خواند)، رجزخوانی (هنگامی که اولیا [خاندان پیامبر(ص)] و اشقیا [دشمنان پیامبر] در مقابل هم از افتخارات و اصل و نسب خود حرف می‌زنند، اشتلم‌خوانی یا پهلوان‌خوانی (هنگامی که اشقیا با بیان غلوشده گفتگوهایشان را بیان می‌کنند در حالی که اولیا در یک دستگاه موسیقی گفتگو را به آواز بیان می‌کنند که به آن تحریرکردن می‌گویند)، موالف‌خوان (شخصی که در نقش اولیا بازی می‌کند)، دستگاه (هر تعزیه کامل را یک دستگاه یا مجلس گویند). اینک توضیح بیشتر به قلم آقای علی‌بیگی:

1ـ معین‌البکا: معین‌البکا یا تعزیه‌گردان کسی است که حکم کارگردان در صنعت فیلمسازی را دارد، با این تفاوت که بر خلاف او که از دیدگان پنهان است، معین‌البکا در سر صحنه حضور دارد و کارها را رتق و فتق می‌کند. او از نظر ایمان باید برای بقیه افراد سرمشق باشد و ظواهر مسلمانی را (از نظر ریش و محاسن و رفتار مناسب و حسن خلق) رعایت کند. در ضمن باید به خواندن تمام افراد وارد باشد و بتواند تشخیص دهد که چه کسی برای چه کار و نقشی خوب است. او باید با تمام فهرست تعزیه‌ها آشنایی کامل داشته باشد و به موسیقی و ریتمهای تعزیه تسلط داشته باشد و تمام نسخه‌ها را از حفظ بداند تا اگر شخصی اشعاری را اشتباه خواند، فی‌الفور او را یاری نماید. رسم است که او عرقچینی بر سر و عبایی بر دوش داشته باشد.
2ـ شهادت‌خوان: کسی است که در نقش شهیدان ظاهر می‌شود. او باید با ایمان و از حیث ظاهری دارای وجهة اسلامی و از لحاظ اندام، بلندبالا و خوش‌سیما باشد با صدای رسا و بم. آشنایی کامل به موسیقی، وارد بودن به سواری با اسب، تسلط به شبیه‌خوانی و فن آن و از حفظ خواندن، از دیگر خصوصیات اوست. شهادت‌خوان بیشتر اوقات قبا و شالی سبز دارد و روی لباس زره می‌پوشد و کلاهخود و دو سپر سبز و چاقچور سبز و چکمه به پا دارد.
3ـ امام‌خوان: امام‌خوان که در نقش ائمه اطهار علیهم‌السلام ظاهر می‌شود، باید شخصی با ایمان (چه از نظر باطنی و چه از نظر ظاهری) آشنا به موسیقی، آشنا به فهرست و ریتمهای مجلس و دارای سنی بالاتر از چهل سال باشد. معمولاً او قبا و چاقچور و شال و عمامه سبز می‌پوشد و عبایی بر دوش و نعلینی در پا دارد و در موقع خواندن، با لحنی ملایم و خوش می‌خواند.
4ـ سه‌پا خوان یا شمرخوان: این شخص باید درشت اندام، آشنا به سوارکاری و شمشیر بازی و رزم و خوش‌حافظه باشد. او با قبا و شال و چاقچور قرمز و زره و کلاهخودی با دو پر قرمز و چکمه در پا وارد صحنه می‌شود. موقع خواندن بیشتر لحن تند به کار می‌برد و نعره می‌کشد.
5ـ زنانه‌خوان: از آنجا که در روایات مبنای تعزیه، نقش زنان نقش اساسی دارند، اما به طور سنتی از ایفای نقش زن در تعزیه جلوگیری می‌شده، مردان یا پسرانی را به جای زن وارد صحنه می‌کردند که از نظر اندام کاملاً ریزنقش و لاغراندام باشند و صدایشان نازک، اما رسا باشد. آنها باید آشنا به موسیقی و ریتمهای تعزیه و ماهر در کلوته کردن (یعنی گریه گرفتن از مردم) باشند. جامه آنها پیراهن بلند مشکی است و بر سر یشماق (= نقاب) می‌زنند و در موقع خواندن، لحنی ملایم و حزین دارند.
6ـ تخت‌خوان یا نقش دوم منفی: این اشخاص باید دارای محاسن و آشنا با فهرست تعزیه باشند و به جای آواز، متن مورد نظر را دکلمه کنند. آنها قبایی قرمز به تن، و روپوشی از ترمه در بر و عمامه ترمه بر سر (و گاه به جای عمامه، تاج بر سر) دارد.
7ـ نفر سوم مخالف‌خوان: او کسی است که در اختیار شمرخوان یا سه‌پا خوان است و کاملاً باید دستورات آنها را اجرا نماید.
8 ـ نفر سوم اولیاخوان: او آنچه را لازمه کار است، از معین‌البکا می‌پرسد و از نظر لباس هم طبق نسخه که به او داده‌اند، عمل می‌کند، چون متفرقه خوان مثبت است و دقیقاً معلوم نیست نقش و نسخه‌اش چیست.
9ـ متفرقه خوان منفی: متفرقه‌خوان منفی یعنی اشقیا و گاهی هم مثبت می‌شود. در اصطلاح شبیه‌خوانی به او «لنگ الذاکرین» می‌گویند!
10ـ شیپورچی یا نوازنده: از آنجا که تعزیه بسیاری موارد روایت جنگ و جدال است و لازمه‌اش، ترسیم فضایی جنگی است و نیز به دلایل دیگر، به برخی آلات موسیقی و از آن جمله شیپور احتیاج است. شیپورچی در کنار و همردیف با مردم می‌نشیند. او باید آشنایی کامل با موسیقی و مایه صدای افراد خواننده و نیز فهرست تعزیه داشته باشد. او باید نیم ساعت قبل از شروع تعزیه و یک ربع بعد از پایان نمایش در سر کار خود باشد و به هیچ عنوان حق آمدن به وسط مجلس را ندارد.
11ـ طبال: در بعضی صحنه‌ها صدای طبل ضروی است؛ لذا شخص طبال باید در زدن طبل وارد باشد و خود را اختیار شیپورچی بگذارد و از دستورات او سرپیچی نکند.
12 و 13ـ بچه‌خوان: این دو نفر باید از سیمای خوب و صدای لطیف و خوش برخوردار باشند و بتوانند به ‌خوبی همخوانی کنند که لازمه آن آشنایی با موسیقی و فهرست تعزیه است. سن آنها باید زیر 13 سال باشد. در تعزیه‌هایی که حضرت سکینه یا حضرت رقیه علیهماالسلام اشاره می‌شود، بچه‌خوان لباسی شبیه لباس زنانه‌خوان به تن می‌کند، با این تفاوت که دیگر نقاب و یشماق نمی‌زند. در موقع ایفای نقش دو طفلان مسلم نیز هر لباسی که کارگردان صلاح بداند، بر آنها می‌پوشاند. خواندن آنها باید مظلومانه و حزین باشد.
14ـ پادو یا بقچه‌کش: این نقش وظیفه تدارکاتی گروه را به عهده دارد، از این رو باید نام لباسها را بداند و حمل و نقل آنها و سایر لوازم را به عهده بگیرد و اتاق رخت کن را تمیز نماید و تهیه غذا و خرید وسایل مورد نیاز را به خوبی انجام بدهد.

تقسیم پول
آخرین نکته در مورد تعزیه، نحوه تقسیم پول میان اعضای گروه است و آن به این ترتیب بود که کل مبلغ را «20/5» در نظر می‌گرفتند و بر اساس قاعده‌ای سهم هر یک را می‌پرداختند. معین‌البکا که بیشتر اوقات هم کارگردانی را به عهده داشت و هم خواننده بود، 2/5 سهم از کل 20/5 را دریافت می‌کرد و دیگران نیز بر مبنای «20/5» مبلغ دریافتی‌شان چنین بود: شهادت‌خوان 2/5، شیپورچی خوب 2، شمرخوان یا سرپا خوان 2، کل لباس تعزیه 2، امام خوان 1/5، تخت خوان 1/5، طبال 1/25، بچه خوان 1، متفرقه‌خوان 1/25، زنانه‌خوان خوب 1/5، بقچه‌کش 1/5، هرچند که برخی افراد شرکت در تعزیه را به عنوان عملی عبادی حساب می‌کنند و لذا از دریافت هر گونه وجهی می‌پرهیزند.