ایران‌بوم

وجود انواع گونه‌های جانوری شامل آبزیان، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و پستانداران حاشیه تالاب نشانگر اهمیت تالاب انزلی است. از ماهیان مهم تالاب انزلی می‌‌توان ماهی سیم، ماهی سوف، اردک ماهی، ماهی کلمه، ماهی سفید، ماهی ماش، ماهی کپور، سیاه کولی، لای ماهی و شاکولی را نام برد. از سخت پوستان مهم این تالاب خرچنگ دراز آب شیرین است. از پرندگان ساکن این ناحیه می‌‌توان اگرت قرمز، حواصیل سبز کوچک، اگرت معمولی، غاز دریایی، باکلان، خوتکا، مرغابی وحشی، گاوچرانک، کشیم، قوپی گنگ، لک لک سیاه، طاووسک، یلوه، تسلیم و کاکایی را نام برد.

اردک، قو، چنگر، خوتکا، طاوسک، قرقاول، کبک، تنجه، عقاب دم سفید، آکراس، غاز پیشانی سفید کوچک تنها بخشی از صدها گونه پرنده‌ای به شمار می‌روند که تالاب انزلی پناهگاه ‌شان است که در میان آنها، قو، طاوسک، تنجه، عقاب دم سفید، آکراس، غاز پیشانی سفید کوچک و فیل وش (نوعی مرغابی) جز گونه‌های شکار ممنوع و حفاظت شده است.‏

سه گونه قو در تالاب دیده می‌شود که شامل قوی گنگ، قوی فریاد کش و قوی کوچک است و هر ساله به تالاب انزلی و نیز پارک ملی بوجاق و تالاب امیر کلایه جهت زمستان گذرانی مهاجرت می‌کنند.‏

از خزندگان آبزی تالاب می‌‌توان به مار آبی و مارچلیپر اشاره کرد که به درون آب می‌‌روند. از مارهایی که در حوزه آبریز تالاب مشاهده می‌شود می‌‌توان مار آتشی و قمچه مار که از نوع مارهای نیمه سمی ‌هستند را نام برد. همچنین گوند مار از مارهای غیر سمی ساکن در اطراف تالاب است. در این تالاب دو گونه لاک ‌پشت شامل لاک‌ پشت برکه‌ای و لاک پشت خزری زیست می‌‌کنند.‏

از سوسمارهای این ناحیه «لوس مار» نوعی سوسمار بدون دست و پا و دو گونه از خانواده لاسرتاها را می‌‌توان نام برد. از دوزیستان سه نوع قورباغه شامل قورباغه سبز مرداب، قورباغه خزری و قورباغه درختی زیست می‌کنند. پستاندارانی که در تالاب سیاه کشیم و اراضی پیرامون آن زیست می‌کنند عبارت هستند از: موش آبی، شنگ (سمور آبی)، شغال، گراز، سنجابک و تشی.‏

بی‌مهرگان مهمترین نقش را در نظام اکوسیستمی ‌تالاب دارند. انواع پلانکتون‌‌های جانوری، رده‌‌ای از کرم لوله ‌ای، بازوپایان، ناجورپایان شامل انواع میگو یا گاماروس، پاروپایان و خاکشیرهای آبی از سخت پوستان را می‌توان نام برد. دیگر بی مهرگان شامل نوعی کرم خاکی از راسته «اپیستوپورا»، زالوی طبی، انواع حلزون و صدف دو کفه‌‌ای هستند. از حشرات نیز می‌‌توان انواع عنکبوت‌ها، سنجاقک‌ها، یک روزه‌‌ها، قاب بالان آبزی و غیره را نام برد. نوعی سوسک آبزی از راسته قاب بالان با نام علمی «دیتیسکوس مارجینالیس» در آب‌های تالاب زندگی می‌کند و به شکار بچه ماهی‌ها، لارو قورباغه‌ها و دیگر جانوران کوچک آبزی می‌پردازد. این سوسک در زیر بالپوش خود حبابی از هوا را ذخیره می‌کند که به وسیله آن می‌تواند مدتی زیر آب بماند و به فعالیت بپردازد. در لابلای نی‌ها و گیاهان بیرون از آب نیز انواع عنکبوت‌ها روی تار تنیده خود به کمین

نشسته اند.‏

تردد قایق‌های موتوری برای تفریح گردشگران اثرات زیانباری روی زندگی جانوران ساکن در تالاب می‌گذارد. به ویژه این که در فصل زاد و ولد پرندگان باعث ترس و وحشت آنها می‌شود و حتی در برخی مواقع موج‌های ناشی از حرکت قایق‌ها باعث تخریب آشیانه پرندگان و نیز غرق شدن جوجه‌ها می‌شود. روغن سوخته، گازوئیل و بنزین تخلیه شده از این قایق‌ها نیز سبب از بین رفتن جانوران آبزی می‌شود.

هر ساله میلیون‌‌ها تن زباله، مواد زاید، سموم و خاک آلوده ناشی از فعالیت‌های انسانی و میلیون‌ها بطری شیشه‌ای و لاستیکی وارد تالاب می‌‌شود که غیرقابل بازگشت به طبیعت است و باعث می‌شود نسل ماهیان و سایر آبزیان به خطر بیفتد. «ماهی سیم»، ماهی سفید، «ماهی ماش» و «ماهی سوف» از این دسته هستند که اکنون در معرض خطر انقراض قرار دارند. همچنین پرندگانی مانند «درنای سیبری»، «اردک‌های سرسبز»، «اردک بلوطی» و بسیاری دیگر از گونه‌‌ها در شرف انقراض قرار دارند. ‏

ورود فاضلاب‌های صنعتی، سموم صنعتی و کشاورزی، زباله‌های خطرناک بیمارستانی همراه پساب‌ها و فاضلاب‌های شهری و رسوبات ناشی از مواد آلوده باعث مسمومیت انواع ماهی‌ها و پرندگان و دیگر آبزیان می‌شود. آن دسته از جانورانی که از این مسمومیت در امان هستند یا سالم می‌مانند این سموم برای همیشه تا زمان مرگ در بدن آنها از جمله بافت‌ها باقی می‌مانند و پس از مرگ دوباره وارد چرخه زیستی می‌شوند. به عنوان مثال اگر ماهی آلوده به نوعی از این سموم توسط پرنده‌ای خورده شود این سم وارد بدن پرنده می‌شود و تا زمان مرگ و تجزیه شدن در بافت‌های آن باقی می‌ماند. انسان‌ها نیز از این سموم در امان نیستند چرا که وقتی ماهی پلویی را با لذت تمام می‌خوریم بی خبر از این هستیم که سمومی را وارد بدن خود می‌کنیم و تا آخر عمر در بافت‌های ما باقی می‌مانند و باعث انواع بیماری‌ها در کوتاه مدت یا بلند مدت می‌شوند. این جا به جاست که بگوییم «دودش در چشم خودمان می‌رود».

سموم وارد شده به تالاب در برخی مواقع سبب عقیم شدن آبزیان و جانوران روی خشکی که زنجیروار به جانوران و گیاهان تالاب وابسته‌اند می‌شود.

تردد زیاد قایق‌های موتوری، ایجاد نا امنی و تنش در زیستگاه تالاب، صید و شکار فزاینده پرندگان آبزی، برداشت تخم پرندگان توسط افراد محلی، افزایش میزان فلزات سنگین به ویژه سرب در آب و رسوبات تالاب، پمپاژ آب به بالا دست تالاب به منظور آبیاری اراضی کشاورزی، احـــداث کــومه‌‌های شکار، تجمع مقادیر زیادی از زباله‌های غیرقابل تجزیه در تالاب که اغلب از طریق رودخانه‌های منتهی به تالاب و بازدیدکنندگان از تالاب وارد آن می‌‌شود، احداث استخر پرورش ماهی در اطراف تالاب، تغییر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب در نتیجه تاثیر روی تخم ‌ریزی و تکثیر ماهیان و سایر آبزیان و نیز اختلال در زندگی آنها از عواملی هستند که تالاب زیبای ما با آن رو به رو است.

چرا نسبت به این فجایع همگان خاموش می‌شوند؟ چرا همیشه اصل را رها می‌کنیم و به سراغ فرع می‌رویم؟ چرا باید زمانی که تالاب انزلی به زمینی پر از گل و لای و لجن تبدیل شد به دنبال چاره‌ای بگردیم؟ در خیابان‌های شهر اگر شخصی زباله‌ای کوچک را به روی زمین بیاندازد همگان او را بی ادب و بی شخصیت خطاب می‌کنند ولی وقتی سیلی از زباله و فاضلاب به یک تالاب زیبا که سرچشمه زندگی است سرازیر می‌شود همگان بی تفاوت و خاموش هستند و کارخانه یا سازمانی که مسئول آلودگی یک اثر طبیعی هستند را بی ادب و بی شخصیت خطاب نمی‌کنیم؟

ادامه دارد...

* مرتضی جوهری‏