ایران‌بوم

روز سه شنبه ۲۹ بهمن ۱۳۹۲ موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) با همکاری انجمن دوستداران میراث فرهنگی افراز، نشستی کارشناسی به مناسبت جشن «سپندارمذگان - اسفندگان» با عنوان «سپندارمذگان، جشن مهر و دوستی در حوزه تمدن ایرانی» با حضور دکتر «زاگرس زند»، «دکتر شروین وکیلی»، «دکتر مجید ساسانی» و بانو «توران شهریاری» برگزار نمود.

حامد بصارتی

در ابتدای این مراسم که با استقبال خوب علاقه مندان صورت گرفته بود، خانم "مرضیه موسوی"، مدیر باشگاه فرهنگی ایراس ضمن خیر مقدم به حاضرین، به پیام تبریک دکتر روحانی به مناسبت روز سپندارمذگان اشاره کرد و این روز را به تمام بانوان ایرانی تبریک گفت.

در ادامه دکتر مجید ساسانی گزیده‌ای از زیباترین داستان بزمی عاشقانه شاهنامه – و به عقیده ایشان زیباترین داستان عاشقانه تاریخ ادب پارسی- «زال و رودابه» را به خوانش درآورد که شامل سه پاره بود؛ عاشق شدن زال بر رودابه، عاشق شدن رودابه بر زال و دیدار زال و رودابه.

ایزد بانوان ایرانی و سپندارمذ

پس از آن دکتر زاگرس زند ضمن شادباش جشن سپندارمذگان، درباره ایزد بانوان ایرانی به ویژه امشاسپند بزرگ، سپندارمذ سخن گفت. وی در ابتدای سخنان خود، از واژه «اسفند» نام برد که امروزه نیز به کار برده می‌شود و مهم ترین سند نزدیک به این نام را «سپنته ارمئی تی» دانست که در اوستا آمده است. بخش نخست این ترکیب «سپنته» به معنای مقدس است اما "نیبرگ"، زبان شناس بزرگ که هنوز هم نظریاتش زنده و روان است، سپنته را به این معنا نپذیرفته و معنای آن را«سودمند»، «اثربخش» و «پرتوان» می داند. همچنین در برخی متن های پهلوی که زند اوستا بوده اند و به تفسیر اوستا پرداخته اند، این واژه به «افزونیک» برگردانده شده است. پس می بینیم که با افزایش توان و سودبخشی و اثربخشی همخوانی دارد. "ویدن گرن" شاگرد برازنده نیبرگ، این معنا را پذیرفته اما واژه «مقدس» را بهتر دانسته و هر دوی این معانی را به کار برده است. نیبرگ «ارمئی تی» را «منش آرام» معنا کرده است. «ویدن گرن» در این مورد یک نظر جالب دارد. وی در سنجشی که با زبان سانسکریت انجام داده، «ارمتی» ایزد بانوی ودایی را مورد بررسی قرار داده و ارمئیتی را ارمتی دانسته و همه جا به اصرار آن را به کار می برد که وزن شعری گاهان نیز بر این باور است که ارمتی بهتر از ارمئی تی در این وزن می گنجد.

وی در ادامه از معانی گوناگونی که به این امشاسپند داده اند، نام برد؛ منش آرام، اثربخش، میانه روی مقدس یا اثربخش، اخلاص و درست اندیشی، بردباری مقدس، سازگاری، بردباری، تحمل، اخلاص، پارسایی، اعتدال، میانه روی و ... تا اینکه ابوریحان بیرونی سپندارمذ را به معنای عقل و حلم دانسته است. در سانسکریت ودایی ارمتی را گفته اند که اراماتا بوده، ماتا به معنای مادر است و ارا هم به معنای زمین وارمتی مادر زمین است. شاید در زمان هند و ایرانی در مقابل آسمان همسر او زمین قرار می گرفته و این امر در بسیاری از اسطوره های کهن نیز وجود دارد که آفرینش نخستین از آمیزش آسمان و زمین به وجود آمده است. در میانرودان و مصر نیزاین امر مطرح شده است. پس ریشه نخستین سپندارمذ می توانسته یک ایزد زمین باشد. به هر روی این امشاسپند بعدها در گروه شش امشاسپندانی که از یک زمانی رنگ و بوی زرتشتی به خود می گیرند، قرار می گیرد و پنجمین امشاسپند به شمار می رود. پنجمین روز روزهای سی گانه نیز سپندارمذ است. نکته جالب در این است که از این شش امشاسپند، نیمی از آن ها مادینه اند؛ سپندارمذ، هئوروتات و امرتات(امرداد) و سه تای دیگر نرینه و منظور رعایت برابری میان زن و مرد بوده است.

وی همچنین خاطرنشان کرد، در اوستای گاهانی که به نظر می رسد کهن تر است و نزدیک تر به اندیشه های خود زرتشت، ۱۷- ۱۸ مرتبه نام سپندارمذ آمده که ویژگی‌هایی چون آرایش و آراستن بهشت، پروراندن جانوران، راهنمای سرگردانان به راه درست، آمرزنده روز رستاخیز، توان بخش در جهان، یاور راستکاران، دشمن بدکاران، رامش دهنده کشتزارها و کشاورزی ها، ایزد زمین و ... برایش ذکر شده است. در اوستای غیرگاهانی نیز این چنین کارکردهایی دارد: تا ده هزار داروی گیاهی را برای آدمی درون خود نگه می دارد، از کشاورزی خشنود می شود، زمین را برای جمع فراخ می کند، دارای روح عشق و محبت و اطاعت است و خشنود از زایش فرزندان نیک. در «بندهش»، متن نامدار دوره بعد از ساسانی که به پهلوی نوشته شده است، پرورش آفریدگان، فروتنی و تحمل بار (همچنان که زمین بار همه آفریدگان را در خود تحمل می کند و بردباری دارد) ذکر شده است.

دکتر زند همچنین افزود، از یاران سپندارمذ در متن های کهن می توان به «اردوی سوره اناهیتا»، «دئنا (دین)»، «ارد (اشی)»، «زامیاد»،«خرداد» و«امرداد» اشاره کرد و از«ترامیتی» به معنای گستاخی، وارونه ی اطاعت و فرمان براداری، «پری میتی» به معنای کژاندیشی و همین طور دیو زنی به نام «نارکیس» عنوان دشمنان سپندارمذ نام برد.

وی در ادامه چند داستان اسطوره ای که با سپندارمذ همراه بوده است، را مطرح کرد و افزود ایزدی در اسطوره های ارمنستان وجود دارد به نام «سن درمت» که زبان شناسی نشان می دهد همان سپندارمذ است و در جنوب ارمنستان، در تمدن های باختری ایران نیز «سن دارمت» نام دارد که این ها ایزد خاک، ایزد زمین و به گونه ای ایزد مردگان هستند و در متونی که در مورد مسیحیان وجود دارد، این ایزدان ارمنی راه دوزخ و جایگاه مردگان را به آن ها نشان می دهد.

دکتر زاگرس زند در ادامه از ایزد بانوان دیگر ایرانی نام برد؛«پرِندی» (به معنی پرورش)، «اشی» (به معنی پاداش، ایزد بانوی بخت).«چیستا» (به معنی آموزش و دانش، ایزد بانوی راه، جان و راهیابی و راهگشایی)، «اردوی سوره اناهیتا» (اردوی به معنی رطوبت و نم و به معنای آب رود و دریا، سوره به معنی نیرومند، توانمند و اناهیتا نیز به معنای نیالوده و پاک)، «زمین» (ایزد بانوی بسیار کهن) و ...

در ادامه این مراسم خانم توران شهریاری، شاعر برجسته ضمن تبریک جشن سپندارمذگان و توضیحاتی پیرامون این جشن، با بیان شیوای خود به خوانش ابیاتی در مدح بانوان ایران باستان پرداخت.

حق، فردیت و زنان در حوزه تمدن ایرانی

دکتر شروین وکیلی، سخنران بعدی این نشست، سخنان خود در مورد جایگاه زن در ایران گذشته را آغاز کرد.
وی در ادامه گفت که تلاش دارد در سخنان خود به ایجاد پرسش هایی بپردازد و اظهار کرد که هر چند پاسخی قطعی نمی‌ توان داد که جایگاه دقیق زن در تمدن ایرانی کجاست اما برای نگاه به مسئله جایگاه زن در حوزه تمدن ایرانی، چهار شاخص از تحلیل ممکن است. چهار رویکرد نظری که با هم قابل جمع است و همچنین مکمل هم است. چهار رویکرد مستند که به طور عینی بتوان به آن نگاه کرد و مشابه‌اش را در تمدن های دیگر نیز پیدا کرد: ۱- حوزه دین ۲- حوزه حقوق ۳- حوزه ادبیات ۴- رخدادهای تاریخی که رد پای زنان در آنان ثبت شده است.

وی ضمن تشریح این چهار شاخص، افزود؛ زمانی می توانیم به تحلیلی مفید در مورد جایگاه زنان در این چارچوب دست یابیم که این چهار حوزه را با حوزه های دیگر در یک دوره همزمان مقایسه کنیم و نه آنکه دچار اشتباه ناهمزمانی شده و مثلا وضعیت امروز زنان در کشور هلند را با وضعیت زنان یک هزاره پیش ایران مقایسه کنیم.
دکتر وکیلی در ادامه‌ بحث با مقایسه نمونه‌هایی جامع از حوزه‌های یادشده در ایران با دوره‌های هم‌عصرش در روم یا اروپا و یا حتا کشورهای شرقی کلیدهایی را برای فهم بهتر این موضوع به دست مخاطبانش داد.