ایران‌بوم

۱۴ شهریور یادآور زادروز ابوریحان بیرونی، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس، تقویم‌شناس، انسان‌شناس، هندشناس و تاریخ‌نگار بزرگ ایرانی است. بیرونی را بزرگترین دانشمند مسلمان و یکی از بزرگترین دانشمندان ایرانی و همه اعصار و پدر علم انسان‌شناسی و هندشناسی می‌دانند. وی در ۱۴ شهریور ۳۵۲ خورشیدی (۳۶۲ ق/ ۹۷۳ م) در خوارزم که در قلمرو سامانیان بود به دنیا آمد. دانشنامه علوم چاپ مسکو، او را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده‌است.

نوشته‌هایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آنها از گردش ِ زمین به دور خودش نام برده می‌شود. ضمناً در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبه شعاع زمین ارائه می‌کند. خورشیدگرفتگی هشتم آوریل سال ۱۰۱۹م را رصد و بررسی کرد و اپیکتوگرام (چگال سنج) را اختراع نمود که با آن وزن مخصوص چیزها تعیین می‌شود. وی در کتاب تحقیق ماللهند تلاش می‌کند که از دید یک طبیعی‌دان به توضیح روندهای طبیعی و از جمله نظرات زیست‌شناختی مربوط به تکامل بپردازد. برخی اندیشمندان نظرات بیرونی را با داروینیسم و انتخاب طبیعی قابل قیاس می‌دانند. بیرونی، همدورة ابن سینا بود که در اصفهان می‌زیست و با هم مکاتبه و تبادل نظر فکری داشتند. وی در جریان لشکرکشی‌های سلطان محمود به هند، امکان یافت که به این سرزمین برود، زبان هندی فراگیرد و در باره اوضاع هند پژوهش کند.

کتابها و کارها

بیرونی که بر زبانهای یونانی، هندی و عربی هم چیره بود، کتب و رسالات بسیار که شمار آنها را بیش از ۱۴۶ گزارش کرده‌اند، نوشت. از مهمترین آثار اوست:

تحقیق ماللهند: درباره مذهب و عادات و رسوم هندیان و نیز گزارشی از سفر به هند.

قانون مسعودی: در نجوم.

التفهیم: در نجوم و به فارسی است و قرنها متن درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بود.

الجماهر فی معرفه الجواهر: در معرفی مواد معدنی و مخصوصاً جواهرات مختلف. ابوریحان در این کتاب فلزات را بررسی کرده و به شرح جواهرهای آسیا، اروپا و آفریقا ‌پرداخته و ویژگیهای فیزیکی حدود ۳۰۰ نوع کانی و مواد دیگر را شرح داده است.

الصیدنه فی الطب: درباره داروهای گیاهی و خواص و طرز تهیه آنها.

آثار الباقیه عن القرون الخالیه (اثرهای مانده از قرنهای گذشته): بررسی مبدأ تاریخها و گاه‌شماری اقوام مختلف (ایرانی، یونانی، یهودی، مسیحی، عربهای زمان جاهلیت و عربهای مسلمان).

استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه الاصطرلاب: در باب روشهای مختلف ساخت انواع اسطرلاب.

بیرونی کتابهای مختلفی را از هندی به عربی ترجمه کرد که عبارتند از: سیدهانتا، الموالید الصغیر، کلب‌یاره. همچنین داستانهایی را از فارسی به عربی ترجمه کرد؛ از جمله شادبهر(حدیث قسیم السرور)، عین الحیات، داستان اورمزدیار و مهریار و سرخ‌بت و خنگ‌بت.

اکتشافات و اختراعات و پژوهشها

استخراج جیب یک درجه

قاعدۀ تسطیح کره و ترسیم نقشه‌های جغرافیایی

ترازوی ابوریحان، که یکی از دقیق‌ترین ترازوهای تاریخ علم جهان است.

حرکت خاصه وسطی خورشید

خاصیت فیزیک الماس و زمرد

جزر و مد رودها و نهرها چشمه‌های متناوب

اشکال هندسی گلها و شکوفه‌ها

امکان خلأ چگونگی تولید عسل

رصد خسوف و کسوف مقدار حرکت دوری ثوابت

تحقیق در تأسیس دولت ساسانیان

اطلاعات دقیق و کشف سلسله هخامنشیان

تصاعیف خانه‌های شطرنج ساختن کره جغرافیایی

ساختن آلات و افزارهای رصدی همانند سه میله، شاقول...

طرح نظریاتی درباره وجود قاره آمریکا

قاعده یافتن سمت قبله و ساختن محراب مساجد

حکومتهای همدوره

در زمان بیرونی، سامانیان بر شمال‌شرقی ایران شامل خراسان بزرگ و خوارزم به پایتختی بخارا، زیاریان بر مازندران و مناطق اطراف، بوئیان بر سایر مناطق ایران تا بغداد، بازماندگان صفاریان بر سیستان و غزنویان بر جنوب ایران خاوری (افغانستان امروز) حکومت می‌کردند و همه آنان مشوق دانش و ادبیات فارسی بودند. بیرونی که در جرجانیه خوارزم تحصیل کرده بود، مدتی نیز در گرگان با پشتیبانی مادی و معنوی زیاریان به پژوهش پرداخت و پس از آن تا پایان عمر در شرق ایران زیست.