کتاب
معرفی کتاب «محاسبات رایانه‌ای در باستان‌شناسی»
- كتاب
- نمایش از جمعه, 31 شهریور 1391 20:11
- بازدید: 5523
محاسبات رایانه‌ای در باستان‌شناسی
مولف: هریسون ایتل جورج دوم - فردریک لیمپ
مترجم: دکترکمال الدین نیکنامی - مصطفی ده پهلوان
ویراستار: مرضیه ثمره حسینی
چاپ اول: 1391
340 صفحه - 98000 ريال
ناشر: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران
مقدمه مترجمان در پی می‌آید:
در سال‌های بسیار اخیر، تعداد چند جلد کتاب در مورد کاربرد رایانه در باستان شناسی نوشته شده است. همۀ این کتاب‌ها، بعد از این که یک پیشرفت خارق‌العاده‌ای هم در زمینۀ سخت افزاری رایانه و هم در زمینه نرم افزاری آن حادث شده است، پای به عرصه وجود گذاشته‌اند. تاثیر تحول شگرف رایانه‌ای، تنها مختص علوم باستان شناسی نبوده بلکه شاید باستان شناسی جزئی از آن علوم محسوب میگردد که بسیار دیر تر از سایر شاخه های علم، از این گونه تحولات تاثیر گرفته است. بطور کلی کاربرد رایانه در باستان شناسی را در دو میدان کارکردی مختلف، می توان در نظر گرفت. یکی از آن ها به توانایی شگرف رایانه در تشکیل بانک داده ها مربوط است که به لحاظ نوع فعالیت تحقیقاتی و عملیاتی باستان شناسان درتولید داده های بسیار انبوه باستان شناختی، نیاز به ثبت، نگهداری و مدیریت این داده ها، در قالب بانک های اطلاعاتی، استفاده از توان بانک اطلاعاتی رایانه بعنوان یک رویکرد بسیار پیشرفته تحقیقاتی و عملیاتی مورد استقبال قرار گرفته است. اقبال دیگر باستان شناسان به استفاده از رایانه – مانند سایر علوم- به توان داده پردازی رایانه ها در انجام پردازش سریع و دقیق انبوهی از داده ها ارتباط پیدا می کند بطوری که امروزه هیچ کس نمی تواند تصور کند که اگر رایانه‌ها در اختیار نبودند چگونه پردازش و انجام تحلیل های مدرن امروزی با کار های دستی سنتی امکان پذیر می بوده است. البته در این جا قصد ما این نیست که به همه جوانب این کاربردها اشاره کنیم و حتما کاربرد هایی بجز این دو مورد کلی نیز وجود دارند که فعلا مورد بحث نیستند. انچه که اشاره کوتاه به آن در این جا ضروری بنظر می رسد این است که بانک های اطلاعاتی اغلب داری دو نقش کاربردی اند. یکی از آن ها، داده ها را ثبت و نگهداری می کند و این جنبه نگهداری از اطلاعات، بخوبی در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است. اما آن چیزی که ویژگی یک بانک داده را مشخص میکند حفاظت از داده ها و اطلاعات نیست (هرچند بسیار با ارزش است)، بلکه به آنالیز هایی که برروی آن داده ها انجام می گیرند مربوط است. بدون هیچ توصیفی همگان اطلاع دارند که بطور کلی داده های باستان شناختی را می توان در دو گروه قرار داد یکی داده های کیفی و دیگری داده های کمی. آنالیز داده های کمی روش های شناخته شده ای دارند که با استفاده نرم افزار های ویژه ای به انجام میرسند. ممکن است بعضی از نرم افزار های بانک اطلاعاتی، خود ابزار های پردازشی محدودی نیز داشته باشند ولی اغلب این پردازش ها در محیط های خارج از محیط بانک داده انجام می گیرند. گرچه پردازش های کمی محتاج به دانش وسیعی در این حوزه است ولی اغلب، باستان شناسان در سال های اخیر اقبال خوبی به این رویکرد پیدا نموده و تحلیل های بسیار پیشرفته ای را حتی بدون کمک از سایر متخصصان مربوط انجام می دهند. آن چیزی که در تحقیقات باستان شناسی و اصولا در تحقیقات اکثر رشته های علوم انسانی و اجتماعی، مسیر تحفیقات را در رابطه با استفاده از رایانه کند و گاهی گنگ می نماید تحلیل و آنالیز داده های کیفی است. حتما همه می دانند که اکثر اطلاعاتی که باستان شناسان جمع آوری میکنند از نوع داده های کیفی است. داده های کیفی بر خلاف داده های کمی که در ذات خود قابل اندازه گیری اند، با عدد و رقم نشان داده نمی شوند مثلا نمی توان مانند شیوه های کمی، کیفیت و حالت های پدیده ها را مورد ارزیابی و قیاس قرار داد. زیرا که بسیاری از این حالت ها یا اصلا وجود ندارند و یا قابل اندازه گیری نیستند. گاهی ما جداولی از داده ها را در اختیار داریم که ارزش آن داده ها با اعداد و یا مقادیر عددی تعیین نشده اند بلکه هر کدام با صفاتی که ممکن است از یک کلمه تا چند جمله را شامل شوند، نشان داده شده اند. در این حال، اگر تصور کنیم که جدول ما دارای 100 ارزش باشد ما به تعداد کثیری از صفات که هر کدام از آنها نیز با واژ ها و جملاتی تعریف شده اند، روبرو خواهیم بود. رویکرد سنتی در سازمان دهی و تحلیل این نوع داده ها، اغلب بر رویکرد های قیاسی و استقرائی استوار است. این نوع روش های فلسفی در تحلیل ارزش های کیفی مسیری مشخصی دارند ولی زمانی که تعداد ارزش ها، از آن مقداری که ذهن انسان می تواند آن ها را مورد سنجش قرار دهد بیشتر می شوند بطور عملی، در مسیر قیاس و استنتاج اشکالاتی بروز می نماید. مثلا تصور کنید که کسی تعداد 100 ظرف سفالین باستان شناختی که هرکدام دارای 10 صفات منحصر بفرد می باشد. هر کدام از آن صفات بصورت نوشتاری در جداول مربوط به آن ظرف مخصوص نوشته شده است. علاوه بر آن هر ظرف ویژگی های دیگری نیز مانند محل کشف آنها، قدمتشان، نقش کاربردی آنها و سایر صفات متنوع دیگری را دارا می باشند. گاهی اتفاق می افتد که بر اساس نوع سوءال تحقیق، ما ناچار باشیم تعداد صفات بسیار زیادی را برای یافته های خود در نظر بگیریم. در این مثال فرضی ساده ما ممکن است با تعداد 1000 تا 1500 ارزش برخورد نماییم که بعضی از آنها با یک کلمه و بعضی دیگر باچندین کلمه یا حتی جمله مشخص شده اند. طبیعی است که در این جدول هر کدام از صفات با معیار متفاوتی وزن شده و به زبان دیگر جنس انها یکسان نمی باشد مثلا بعضی ممکن است به رنگ ظرف مربوط باشد و بعضی دیگر به شکل آن.
حال چگونه می توان این تعداد صفات متفاوت را با هم دیگر مورد قیاس قرار داده و از آن استنتاج نمود؟ از چه روش ها و برنامه هایی برای کوتاه کردن فرایند تحلیل باید استفاده کرد؟ و از همه مهمتر چگونه باید از صحت عملیات مطمئن بود؟ به این سئوال ها و سئوال های بسیار پیچیده تری در این کتاب پاسخ داده شده است. نباید فراموش کرد که امروزه حتی با استفاده از برنامه های بسیار پیشرفته نیز، انجام آنالیز های کیفی در مقایسه با آنالیز های کمی، بسیار سخت و طاقت فرسا است. و به همین خاطر مباحث این کتاب می تواند حد اقل برای شروع کار، خیلی راهگشا باشد. متاسفانه در فقدان این برنامه ها، باستان شناسان اغلب اطلاعات بسیار با ارزش خود را در در برنامه های رایانی ای بعنوان بانک اطلاعاتی ذخیره می کنند ولی چون با روش های آنالیز کیفی آشنایی ندارند آنها را بدون استنتاج منطقی رها می کنند. آن چیزی که جزء یکی از مزایای منحصر بفرد این کتاب بشمار می آید رویکرد آموزشی آن در آنالیز داده های کیفی است. در باستان شناسی تا کنون هیچ کتاب و نوشته ای مانند کتاب حاضر به این مسئله مهم نپرداخته است. همان گونه که در اول این مقدمه نیز اشاره شد هم اکنون کتاب ها و مقالاتی با موضوع کامپیوتر در باستان شناسی قابل دسترس هستند مانند مجموعه مقالات کنفرانس های ادواری کاربرد کامپیوتر در باستان شناسی که از سال 1990 به این طرف هر سال در انگلیس برگزار میشود. این کتاب ها مجموعه بسیار نفیسی از کاربرد های موردی تحقیقات باستان شناسی را با استفاده از رایانه در بر دارند ولی آنها بندرت فرایند کاربردی موضوع خود را بصورت آموزشی بیان می دارند و از طریق آن ها بندرت می توان قابلیت هایی را در انجام انفرادی تحقیقات مشابه بدست آورد. کتاب حاضر بگونه ای نوشته شده است که هر کار بری را قادر میسازد با استفاده از آموزش های قدم بقدم کتاب، مطالب آن را آموخته و خود به تنهایی روش های مذکور را در تحقیقات خود بکار گیرد. انتظار میرود اگر باستان شناسان مایل باشند از نرم افزار های بانک اطلاعاتی ویژه ای مانند خانواده SQL بعنوان مثال استفاده کنند آنها خواهند توانست با بهره گیری از روشهای آن، از اطلاعات و داده های کیفی خود، استنتاج های بسیار شگرفی را که تا کنون در کار های آن ها سابقه نداشته است، بدست آورند.
از مزایای منحصر بفرد دیگر این کتاب مباحثی در زمینه کاربرد های دو نرم افزار بسیار مورد نیاز GIS و CAD در باستان شناسی است. گرچه برای کاربرد این دو نرم افزار حتما آموخته های قبلی لازمند ولی توضیح این کتاب در مورد عملیات کاربردی آن ها در باستان شناسی، سهم برتر این کتاب را به نمایش می گذارد. نا گفته پیداست که ممکن است بعضی از باستان شناسان در پی گیری مطالب این کتاب در ارتباط با مطالعه و کاربرد این دو نرم افزار، با اشکالاتی مواجه شوند و نباید انتظار داشته باشند که از طریق مباحث کتاب حاضر به تنهایی بتوانند از GIS و CAD بخوبی استفاده کنند زیرا نویسندگان این بخش ها در این کتاب، فقط به موضوعاتی تاکید کرده اند که بیشتر توانایی های این دو نرم افزار را در ارتباط با ساختار های بانک اطلاعاتی مورد بحث قرار داده اند. کسانی که با مباحث GIS حتی بصورت مقدماتی نیز آشنایی دارند بخوبی با کاربرد های نوین این برنامه در باستان شناسی آشنایی دارند و آنها میدانند که این نرم افزار چگونه امروزه بسیاری از شاخه های و رویکرد های عملیاتی باستان شناسی را مورد تاءثیر قرار داده است بطوری که شاید به جرات بتوان گفت باستان شناسانی که در روی داده های میدانی و بخصوص در مورد پراکندگی های سطحی آثار باستان شناختی کار میکنند هرگز نمی توانند از این نرم افزار بی نیاز باشند. گرچه در این کتاب مباحث بسیار ارزشمندی در ارتباط با کاربرد عملیاتی دو نرم افزار مذکور مطرح شده اند ولی علاقمندان به مباحث پیشرفته آن ها لازم است به کتاب های تخصصی تر این نرم افزار ها مراجعه کنند. ما در ترجمه این کتاب سعی نمودیم برای واژه های باستان شناسی آن از معادل های بسیار رایج استفاده کنیم ولی در مورد واژه های رایانه ای این انتخاب ممکن بود با واژه های فارسی تخصصی رایانه ای رایج در این رشته تخصصی، تفاوت هایی داشته باشد بهمین منظور برای رعایت یکدستی و پیروی از وازه های قراردادی متعارف، هر جا که لازم بود از فرهنگ تخصصی این رشته (محمدی فر، محمد رضا، 1386، واژه نامه کامپیوتر، تهران، فرهنگ معاصر) استفاده نمودیم.
آخرین مطلب در مورد مباحث این کتاب به نحوۀ استفاده از مطالب آن مربوط میشود. همان گونه که نویسندۀ کتاب نیز اشاره کرده است مباحث کتاب صرفا بمنظور ایجاد مهارت های عملیاتی و تحلیلی در کاربران نگاشته شده است. بنا براین مطالب آن با مطالب رایج کتاب های نظری باستان شناسی تفاوت دارد. شاید خوانندگان این کتاب از مرور سطحی آن چیزی بدست نیاورند و مجبورند مطالب آن را بار ها و بار ها خوانده و مطابق الگو های آن،نسبت به ایجاد و پردازش سیستم های بانک‌های اطلاعاتی اقدام نموده و سپس با داده هایی که در اختیار دارند بانک های جدیدی تشکیل و تلاش نمایند ابعاد تحلیلی جدیدی از توانایی های برنامه ها را آزمایش کنند. بی شک تمرین و ممارست های پی در پی علاوه بر ایجاد قابلیت و توانایی در کاربران، گرایش روبه رشد استفاده از رایانه و برنامه‌های بسیار توسعه یافته را در باستان شناسی ایران تقویت خواهد نمود. امیدواریم ترجمۀ این کتاب قدم کوچکی در آشنایی جامعۀ باستان‌شناسی ایران با اندیشه‌هایی که در این کتاب بخوبی به آن ها اشاره شده و نسبت به ارائه آنها تلاش فراوانی صورت گرفته است، باشد.
کمال الدین نیکنامی
مصطفی ده پهلوان
