جستار

مبداء گاهشماری و اهمیت آن

ضیاءالدین ترابی

چکیده

دراین مقال در نظر دارم با نگاهی گذرا به گاهشمار و پیشینه و هدف آن با تعریف مختصری از تقویم، به گونه‌های مشهور گاهشمارهای رایج و پیشینه تاریخی آن‌ها اشاره و با توجه به اسناد و مدارک موجود به مبداء و تاریخچه گاهشمار زردشتی – آریایی (یزدگردی) و چگونگی تطبیق با دیگر تقویم‌ها از جمله تقویم هجری شمسی، هجری قمری و گاهشمارمیلادی، با در نظر گرفتن گاهشمار معروف جلالی ملکی؛ بپردازم.

******

پیش از پرداختن به مبداء گاهشماری و اهمیت آن بویژه در گاهشمار زردشتی - آریایی، لازم است نخست تعریفی از تقویم یا گاهشمار داشته باشیم. به طور کلی گاهشمار عبارت است از یک سیستم سازماندهی روزها ، برای هدف های اجتمایی، اقتصادی ، اداری ومذهبی ؛ به گونه ای که بتوان براساس آن تاریخ دقیق حادثه های روزانه ، ماهانه وسالانه را از دیرباز تا زمان حال به راحتی و نیز به درستی برآورد کرد و هم چنین بتوان به ثبت رویدادهای مهم روزانه وتاریخی اقدام نمود. به عبارت دیگر تاریخ عبارت از تعیین یک روز ویژه ومشخص در یک سیستم گاهشماری است.

گفتنی است که اغلب گاهشمار های عمده جاری هر یک بر اساس یک مبداء معین و نیز با نام فردی مشخص تهیه و تنظیم شده اند مثل تقویم میلادی که از زمان تولد عیسی مسیح و تقویم هجری قمری که از زمان هجرت حضرت محمد رسول الله (ص) از مکه به مدینه آغاز می گردند. از سوی دیگر هر تاریخی معمولا دارای سه مشخصه  یا عنصر معین زمانی است که عبارتند از روز ، ماه وسالی معلوم ومشخص. بدین گونه که مثلا گاهشمار جلالی ملکی از روز جمعه نخستین روز ماه فرودین سالی مطابق با نهم ماه  رمضان سال 471 هجری قمری مطابق با روز نوزدهم ماه فروردین سال 448 یزدگردی (زردشتی-آریایی ) آغاز می شود(1)، که درصورت تطبیق این روز مطابق خواهد بود با روز اول فروردین ماه سال 458 هجری خورشیدی. دلیل این که می گوییم در صورت تطبیق به این جهت است که درزمان تهیه وتنطیم گاهشمار جلالی ملکی ( خورشیدی اعتدالی) گاهشمار رسمی کشور ؛ گاهشمار هجری قمری بوده است که درکنارش مورخین ومنجمین واهل دانش گاهشمار یزدگردی را هم یاد آور می شدند. گرچه این گاهشمار یزدگردی را – که در حقیقت دنباله گاهشمار زردشتی-آریایی است –که زردشتیان ( زرتشتیان ) از همان زمان آغاز سلطنت یزدگرد سوم ساسانی  برای انجام مراسم آیینی خود رعایت می کردند ، که یک سال خورشیدی ناقص با 365 روز تمام است.

از طرف دیگر باید گفت که تقویم یا گاهشمارهای رایج بر دو نوعند یا نجومی اند یا ریاضی.از جمله این گاهشمار های نجومی می توان از گاهشمارخورشیدی زردشتی( آریایی)   وگاهشمار جلالی ملکی نام برد که  با رصد خورشید بنیان گذاری شده اند،و تقویم هجری  قمری  که براساس هلال ماه استوار است. ولی گاهشمار هایی مثل تقویم میلادی و تقویم هجری شمسی ، گاهشمار هایی ریاضی هستند که از طریق محاسبه وتطبیق تنظم شده اند . گفتنی است که  گاهشمار هجری خورشیدی که در سال 1304 توسط گروهی از متخصصان تقویم از طریق محاسبه و تطبیق با تقویم هجری قمری تدوین وبه مرحله اجرا درآمده است ، در حقیقت دنباله تقویم جلالی ملکی است و مبداء آن همان هجرت حضرت رسول اکرم از مکه به مدینه است و آن گونه که گفتیم تا این تاریخ( سال 1304 ) وجود خارجی نداشته است . به همین دلیل هم منجمان گذشته در مورد گفتگو در باره تاریخی خاص به تاریخ آن در تقویم هجری قمری و نیز- در برخی موارد- به تاریخ یزدگردی ( زردشتی –آریایی) مطابق آن هم اشاره می کردند و نمونه هایش را می توان در کتاب تاریخ بیهقی وسفرنامه ناصر خسرو قبادیانی و دیگران دید.
       
گفتنی است گرچه تقویم جلالی ملکی در سال 448 یزدگردی مطابق با 471 هجری قمری وضع شد ولی به طوری که از نوشته های تاریخی بر می آید هرگز به مرحله اجرا گذاشته نشد و تنها در آثار منجمان و برخی از دانشمندان به گونه ای بدان اشاره شده است ، و به دنباله همین ایجاد و تطبیق تاریخی است که بعد ها در زمان غازان خان مغول ( در سال 701 هجری قمری )تقویم غازانی بنیاد گذاشته شد که چیزی نیست جز همان تقویم جلالی که به نام حاکم وقت (غازان خان ) نام گذاری شده وبه تقویم مغولی معروف است(2) و درآن به جای ذکر شماره سال به ذکر یکی از نام های دوازده گانه حیوانی اشاره می‌شود ، مثل سال موش ،گاو ،اسب یا خرگوش؛ تقویمی که تا پایان دوره قاجار رایج بوده است وبا وضع و اجرای تقویم هجری شمسی در سال 1304 ؛ تقویم غازانی کنار گذاشته شد.

با این حال تا سال 1304 هجری شمسی به جز یک مورد در هیج جا صحبتی از تاریخ پیش از اسلام ایران در بین نیست وهمیشه و در همه موارد در صحبت از تقویم و تاریخ اشاره به تقویم هجری قمری یا تقویم یزدگردی(زردشتی-آریایی) است . حتی در تاریخ وضع تقویم جلالی ملکی نیز تنها به تطبیق روز نوزدهم فروردین ماه سال 448 یزدگردی(زردشتی-آریایی) با نهم ماه رمضان سال 471 هجری قمری اشاره شده است و هم چنین در صحبت از تقویم غازانی نیزو در گفتگو درباره تطبیق تقویم یزدگردی(زردشتی-آریایی) با تقویم خورشیدی اعتدالی باز بدون ذکر سال مبداء به بین التاریخین تقویم خورشدی اعتدالی و تقویم یزدگردی(زردشتی-آریایی) اشاره شده است که عبارت از 3742 روز است یعنی ده سال خورشیدی اعتدالی بعلاوه 90روز. چرا که تنها مبداء مورد نطر آنان همان سال اول هجرت رسول اکرم از مکه به مدینه بوده است .و براساس همین محاسبات بوده است که آورده اند روز اول تقویم یزدگردی یا روز تاجگذاری یزدگرد سوم ساسانی مطابق بوده است با نودویکمین روز سال دهم خورشیدی اعتدالی .به عبارت دیگر  در این زمان نوروز یزدگردی ( زردشتی –آریایی) ) مطابق بوده است با اول تابستان (یا روز اول ماه چهارم خورشیدی)(3)که با توجه به این که ماه های سال ماه های 30 روزه بوده است؛ نودویکمین روزسال بوده است ؛یعنی :

 سه شنبه 1/1/1 یزدگردی (زردشتی-آریایی) = 11/4/1 هجری شمسی = 632/6/16 میلادی

و هرگز در هیچ وقت از خود نپرسیده اند که چطور می شود تقویم خورشیدی اعتدالی 90 روز از تقویم یزدگردی(زردشتی - آریایی) ناقصه  جلوبیفتد . در صورتی که عکس این اتفاق باید افتاده باشد . یعنی این تقویم یزدگردی( زردشتی –آریایی) است که به دلیل کسری حدود یک چهارم روز با گذشت هر 4 سال یک روز از تقویم خورشیدی اعتدالی (2422/365 روز) جلو می افتد  ؛در نتیجه در سال جلوس یزدگرد سوم به سلطنت؛ دریازدهمین سال هجرت ، این تقویم یزدگردی است که جلو افتاده نه تقویم خورشیدی اعتدالی یا همان تقویم هجری شمسی است. بدین گونه که تقویم یزدگردی (زردشتی –آریایی )به جای 90 روز 275روز جلو افتاده است و در حقیقت داریم :(4)

چهار شنبه 11/1/1 هجری شمسی = 1/10/1- یزدگردی(زردشتی _ آریایی)

چرا که می‌دانیم از آغاز تقویم یزدگردی در سال 11 هجری قمری پنجه مسترقه در پایان ماه هشتم یا آبان ماه بدان اضافه می شده است. بنابراین ماه آبان یک ماه 35 روزه بوده است در مقابل بقیه ماه های سال که درگذشته همیشه 30 روزه بوده اند. پس 276 امین روز سال روز اول دی ماه خواهد بود؛ودرست در همین جاست که لزوم یک مبداء درست ودقیق خودش را به روشنی نشان می دهد . چراکه بدون در دست داشتن یک مبداء درست و دقیق برای گاهشماری زرتشتی –آریایی اثبات چنین رویدادو تطابقی عملی نیست  برعکس بادردست  داشتن مبداء صحیح آریایی یعنی 1128 سال پیش از هجرت و 507 سال پیش از میلاد به راحتی می توان به این پرسش پاسخ درست داد و چگونگی این اتفاق را توضیح داد.

این گونه که با در دست داشتن رقم 276 روز اختلاف و با عنایت به این که تقویم یزدگردی به خاطر کسری حدود یک چهارم روز از سال متوسط خورشیدی ( 0/2422 روز) با اجرای یک معادله ساده و تقسیم 276 به 0/2422 خواهیم داشت 1139 سال که با کسر 11 سال از آن به مبداء 1128 پیش از هجرت می رسیم .

بدین ترتیب با افزودن 1128 سال به سال 11 هجری شمسی به رقم 1139 می رسیم ؛ یعنی سال 1139  زردشتی-آریایی یا سال تاجگذاری یزدگرد سوم ساسانی(مبداء تاریخ یزدگردی). حال بادر داشتن آن می توان به محاسبه و تطبیق دو گاهشمار یزدگردی (  زردشتی -آریایی) با گاهشمار هجری شمسی در نوروز سال 11 هجری شمسی(خورشیدی اعتدالی ) پرداخت و به 276 روز اختلاف این دو تقویم دست یافت.بدین گونه که در صورت محاسبه خواهیم داشت :

415646=1+(2422/365((2422/365)
و 276روز+(1138)سال = 365/415646

پس خواهیم داشت :

1139/1/1 خورشیدی اعتدالی  = 1139/10/1 ( زردشتی –آریایی )یزدگردی
حال برای رسیدن به نوروز سالی که یزدگرد سوم ساسانی تاجگذاری کرده است باید 90 روز به این 1139/10/1 افزود تا به 1140/1/1 زرتشتی –یزدگردی رسید که به روایت اسناد تاریخی مطابق با روز اول تابستان ( تیر ماه ) 11 هجری شمسی ( خورشیدی اعتدال )بوده است ؛که در صورت محاسبه خواهیم داشت :
1140/1/1 یزدگردی (زردشتی_ آریایی) = 1139/4/1 خورشیدی اعتدالی ( هجری شمسی)که
 مطابق است با 11/1/1 یزدگردی( زردشتی-آریایی) = 11/4/1 هجری شمسی (خورشیدی اعتدالی).

و چنین است که به راحتی به لزوم واهمیت یک مبداء درست و دقیق تاریخی می رسیم و به این که بدون در دست داشتن یک مبداء صحیح برای گاهشماری امکان محاسبه و تطبیق دقیق و درست تقویم های گوناگون با هم عملی نیست ، افزون بر این بدون در داشتن چنین مبدایی کبیسه گیری درست و دقیق نیز مقدور نیست.

 در همین رابطه می توان به کبیسه گیری زمان متوکل عباسی در سال 234 هجری قمری اشاره کرد که هدف از آن اصلاح تقویم یزدگردی ( زردشتی- آریایی )بوده است و درگزارش ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه(به نقل از حمزه ابن حسن اصفهانی) چنین آمده است :" ...متوکل خلیفه عباسی به فکر اصلاح تقویم افتاد و به دستور وی موبد زردشتی  ومنجمی به نام ابراهیم بن عباس صولی پس از مجاسبه به این نتیجه رسید که در محرم سال 243 هجری قمری ؛ نوروز را به هفدهم بیندازند "(5)

که معلوم نیست این هفدهم اشاره به چه تاریخ و در کدام تقویم است ، با این وجود برای حل آن وبه دست آوردن تاریخ دقیق مورد اشاره از تاریخ اول محرم سال 243 ه.ق. شروع به محاسبه می کنیم البته با افزودن رقم 1128 سال بدان به رقم 1371 می‌رسیم و درنتیجه در صورت محاسبه و تطبیق خواهیم داشت :
1371/1/1 مهی = 1364/2/14 خورشیدی اعتدالی = 1365/1/9 (زردشتی – آریایی) یزدگردی که به تربیت در صورت تبدیل به تقویم هجری قمری ،هجری شمسی و یزدگردی ؛ خواهیم داشت
243/1/1 هجری قمری = 236/2/14 هجری شمسی= 226/1/9 یزدگردی(6)

ولی به طوری که مشاهده می شود در این تطبیق تقویم ها  خبری از روز هفدهم ماه نیست .پس برای رسیدن به نتیجه ای مطلوب این بار محاسبه خود را با برگشت به عقب از اول سال 236 هجری شمسی (مطابق با 1364 خورشیدی اعتدالی) آغاز می کنیم ؛ چرا که هدف از این به اصطلاح کبیسه گیری متوکل رسیدن به نوروز اعتدالی بوده است ، که در این صورت خواهیم داشت :

1364/1/1 خورشیدی اعتدالی = 1370/11/17 مهی = 1364/11/25 زردشتی – آریایی(یزدگردی)
که باز در صورت تبدیل به تقویم های هجری شمسی ، هجری قمری و یزدگردی خواهیم داشت:
236/1/1 هجری شمسی = 242/11/17 هجری قمری = 226/11/25 یزدگردی(زردشتی_اریایی)
= 1168/6/17 اسکندری(7)

و با چنین محاسبه ومبدایی است که به هفدهم ماه هم در تقویم هجری قمری می رسیم هم در تقویم اسکندری وموفق به حل معمای "هفدهم" مبهم در روایت حمزه ابن حسن اصفهانی می شویم.
گفتنی است که این بیست وپنجم بهمن‌ماه برابر با دلوماه چیزی نیست جز همان نوروز محلی در کردستان که سال‌هاست رعایت می‌شود؛ یعنی ثابت نگهداشتن یک روز و یک رویداد تاریخی به عنوان یک جشن و مراسم سنتی که همانا جشن نوروز باشد.

 ناگفته نماند که موضوع ثابت نگه‌داشتن یک روز در سال به عنوان روز جشن چندان هم بی‌سابقه نیست، به طور مثال افزون بر نوروز محلی در کردستان در بیست وپنجم ماه دلو(بهمن‌ماه)؛ در میان گیلانی‌ها به ویژه گالش‌ها هر ساله روز 17 امردادماه خورشیدی اعتدالی (در برخی مناطق 13 امردادماه) آیینی را به نام نوروز بل که همان نوروز محلی است جشن می‌گیرند(8). همچنین مردم ارمنستان هرساله روز یازدهم ماه ژوییه میلادی را به عنوان  نووز یا نوسرد جشن می گیرند و نوشته‌اند که این رسم از سال 552 میلادی آغاز می‌شود(9) . گرچه خودشان در مورد چگونگی این رویداد و قرارگرفتن نوسرد (نوروز) در وسط تابستان (یازدهم ماه ژوییه مطابق با بیستم تیرماه خورشیدی اعتدالی) منبع قانع‌کننده‌ای ارایه نمی‌دهند ولی ما می‌دانیم که ارمنستان به جز دوران اورارتوها هموراه بخشی از ایران باستان بوده و یا سرداران ایرانی‌تبار بر آن فرمانروایی می‌کرده‌اند و جزیی از کشور پهناور ایران باستان بوده و گاهشمار جاری در آن جا نیز  گاهشمار زردشتی - آریایی(یزدگردی) بوده است ودرست درسال 552 میلادی مطابق با 1060زردشتی _ آریایی است که نوروز یزدگردی(زردشتی –آریایی) 365 روزه مطابق با یازدهم ماه ژوییه میلادی خواهد بود.حال اگر این تاریخ را از طریق گاهشمار میلادی 552 محاسبه کنیم خواهیم داشت:

 552/7/11 میلادی = 1060/1/1 ( زردشتی – آریایی)  یزدگردی (10)

 بدیهی است که با توجه به چنین نتایج حاصله از محاسبات در تطبیق تقویم هاست که نتیجه می توان گرفت که برای رسیدن به یک نتیجه درست ما نیاز به داشتن یک مبداء دقیق و علمی هستیم که ریشه در تاریخ داشته باشد و نیز با نام شخص معین وتاریخی ( از لحظه تاریخی معینی ) آغاز گردد و این مبداء چیزی نیست جز مبداء زردشتی- آریایی 507 سال پیش از میلاد و 1123 سال پیش از هجرت.          از سوی دیگر بدون در دست داشتن یک مبدأ درست ودقیق نمی توان به یک روش کبیسه گیری صحیح دست یافت و این مطلبی است که ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه بدان توجه داشته ودر موقع صحبت از تلاش برای اصلاح تقویم یزدگردی ( زردشتی – آریایی) در زمان متوکل عباسی و معتضد می نویسد" اگر چه در این کار بسیار دقت نمودند ولی نوروز به کبیسه ای که استحقاق داشت نرسید " (11)و همچنین استاد سید حسن تقی زاده در گفتگو از گاهشمار ایرانی به صراحت می گوید " بدون در دست داشتن مبدأ درست نمی توان به کبیسه گیری پرداخت ." (12) ودرست به خاطر همین نداشتن یک مبدأ ونیز روش واحد در کبیسه گیری است که بین متخصصان و صاحب نظران تقویم و تقویم نگاری در ایران در مورد این که سال 1403 ه.ش. یک سال کبیسه است یا سال 1404 ه.ش اختلاف نطر وجود دارد.

لازم به یاد آوری است که تا چند سال پیش از اجرای تقویم هجری شمسی در سال 1304 همه صاحبنظران ، منجمان و تقویم نگاران در گزارش های تاریخی خود همیشه به مبداء هجری قمری و  به سال اول هجرت رسول اکرم(ص) از مکه به مدینه (در تقویم هجری قمری) ومبداء گاهشماریزدگردی( زردشتی –آریایی) در زمان تاجگذاری  یزدگرد سوم ساسانی در سال یازدهم هجری قمری را مدنظر داشتند ودر تمام کتاب ها نوشته ها واسناد تاریخی در صحبت از تاریخ به تقویم هجری قمری و نیز ( نه همه وقت وهمه جا) به تقویم یزدگردی(زردشتی-آریایی) مطابق آن اشاره می شد.حتی در وضع تقویم ملکی جلالی نیز به همین ترتیب گفتگو از مطابقت نوروز اعتدالی با نوزدهم فروردین ماه 448 یزدگردی( زردشتی – آریایی) و نهم ماه  رمضان  سال 471 هجری قمری است . و هیج جا صحبتی  از مبداء  تقویم کهن  آریایی  ( زردشتی – آریایی ) درمیان نیست .
         به همین جهت هم مورخین قدیم در صحبت از رویدادی - هر چند مهم - در گذشته،به منابعی غیر از مبداء کهن آریایی اشاره می کنند . به طور مثال ابوالحسن مسعودی مورخ معروف قرن چهارم هجری در صحبت از تاریخ رحلت حضرت رسول اکرم(ص) (13)؛ می نویسد که این حادثه در روز دوشنبه هفتم ماه  ربیع الاول مطابق با شانزدهم اسفندار مذماه ( اسفند)فارسی به سال 1380 بخت نصر وروز سوم حزیران سال 943 اسکندری و سال صدم پادشاهی کسری انوشیروان  ساسانی بوده است  . به طوری که می بینیم در این جا برای گزارش حادثه ای در تاریخ هجری قمری مطابق آن را در گاهشمار فارسی ( زردشتی – آریایی )وتقویم کهن بخت نصری به دست می دهد ، آن هم با ذکر روز تاریخ حادثه در گاهشمار ایرانی ولی سال مربوط به آن  در تقویم بخت نصری.که در صورتی که بخواهیم بدانیم این رویداد در چه تاریخ از تقویم هجری قمری بوده است با استفاده از مبداء زردشتی -آریایی1128 سال پیش از هجرت به محاسبه و تطبیق می پردازم که خواهیم داشت  دوشنبه  1139/12/16 زردشتی – آریایی = 1139/3/7 مهی = 11/3/7 هجری قمری
و یا دوشنبه 1/12/16 - یزدگردی =11/3/7 هجری قمری(14)

 هم چنین وقتی آقای سید حسن تقی زاده محقق معاصر و مولف کتاب مهم گاهشماری در ایران ، در کتاب مانی شناسی در گفتگواز تاریخ در گذشت مانی تنها به ذکر نظریه شدر آلمانی بسنده کرده ومی نویسد : به عقیده او( شدر)وفات مانی در چهارم شهریور دوشنبه بوده که همانا سنه 276 مسیحی واقع بوده است؛ که حکم قطعی به تاریخ وفات مانی در 14 فوریه از سال مزبور(276) داده است (15). حال اگر بخواهیم بدانیم که این تاریخ میلادی با چه تاریخ ِیزدگردی(زردشتی _ آریایی) مطابقت دارد؛ با توجه به این که تاریخ درگذشت مانی را در اسناد مانوی به دست آمده از تورفان ، روز دوشنبه چهارم شهریور ماه نوشته اند ولی بدون ذکر شماره سال ؛  با توجه به مبداء زردشتی – آریایی 1128 سال پیش از هجرت در صورت محاسبه و تطبیق از طریق مبداء تاریخ میلادی مذکور خواهیم داشت :
 دوشنبه 276/2/14 میلادی  = 783/6/4 زردشتی – آریایی (16)

به خاطر همین عدم آشنایی از پیشینه تاریخی گاهشمار زردشتی –آریایی بودکه در مورد صحبت ونیاز به گاهشماری وثبت وقایع تاریخی از تقویم یزدگردی استفاده می کردند که تقویمی بود که از تاریخ  به سلطنت رسیدن یزدگرد سوم ساسانی آغاز می گردید، بدون توجه به سابقه تاریخی آن .

با این وجود تنها در بحث درباره انطباق یا عدم انطباق تقویم یزدگردی ( زردشتی –آریایی)و روش های کبیسه گیری آن است – آن هم بدون اشاره به مبدا و سابقه تاریخی ، به هفت ماه عدم کبیسه گیری اشاره می شود(17) . ونیز در مورد گاهشمار کهن در  ایران باستان و وضع آن (یا کبیسه گیری و اصلاح آن ) توسط اشو زردشت بحث می شود و حتی در باره زمان و زندگی اشو زردشت سخنی به میان می آید . که از همه مهم تر و روشن تر بیانات منجم و ریاضیدان بزرگ ابوریحان بیرونی است که صراحتا می نویسد که زردشت در 258 سال پیش از اسکندر ( تقویم اسکندری) متولد شده است و نیز از زمان تولد زردشت تا درگذشت یزدگرد سوم ساسانی 1121 سال فاصله است(18) .بویژه آن که این 258 سال براساس آثار زردشتی مثل بندهش و گزیده های زاداسپرم و حتی دینکرداستوار است ؛ که گرچه بعد از اسلام نوشته شده اند ولی دانش وآگاهی های آن ها مربوط به آثار واقوال زردشتیان پیش از اسلام و دوران حکومت ساسانیان است؛ که همگی پیرو زردشت و مروج آیین بهی بودند و طبیعی است که بهتر از هر کسی از زمان و زندگی پیامبرشان اشو زردشت با خبر بودند و او را هم زمان با شاه گشتاسب ( ویشتاسب ) می دانستند. موضوعی که در نوشته های امیانوس مارسلینوس رومی (19)، مورخ بزرگ  قرن پنجم میلادی ؛ صراحتا بدان اشاره شده و دقیقا نوشه است که گشتاسب (ویشتاسب )شاه ( هم زمان اشو زردشت) پدر داریوش هخامنشی می باشد و همین طور سعید ابن البطریق،اسقف اعظم اسکندریه (877-940میلادی)وپزشک و مورخ معروف مصری(20) در کتاب "تاریخ اتی کوس "(21)زردشت را معاصر کمبوجیه پسر کورش کبیر می داند، که این دو روایت نه تنها مغلیرتی با همئندارند بلکه مکمل هم هستند ؛ چراکه زردشت در 569 پیش از میلاد متولد شده و در دوران حکومت کمبوجیه بزرگ شده است و در نهایت در 42 سالگی دین خود را آشکار نموه که هم زمان با سلطنت داریوش هخامنشی است.لازم به تذکر است که به روایت اسناد تاریخی گشتاسب( ویشتاسب)شاه پدر داریوش در زمان سلطنت پسرش در قید حیات بوده است وحکومت یکی از بخش ها ی شمال کشور را بر عهده داشته است.همچنین آقای دکترویلیامز جکسون(22) در تحقیق مفصل و مشروح خود  در کتاب "  زردشت پیامبر ایرانی"(23)زمان اشو زردشت را 569 پیش از میلاد اعلام می کند که همان تاریخی است که در کتاب آثارالباقیه ابوریحان بیرونی آمده است ؛ بویژه آن جا که اعلام می کند اززمان زردشت تا زمان درگذشت یزدگرد سوم ساسانی 1221 سال فاصله است (24): دقیقا به زمان تولد وزندگی اشو زردشت اشاره می کند. بدین گونه که اگر از این 1221 سال 20 سال سلطنت یزدگرد و632 سال میلادی( سال آغاز سلطنت یزدگرد سوم ساسانی  را)کسر کنیم به رقم 569 می رسیم که همانا 569 سال پیش از میلاد است.یعنی : 569 = (20+632)-1221
  

بدین ترتیب اشو زردشت که در سال 569 پیش از میلاد به دنیا آمده است در 42 سالگی رسالت خود را اغاز کرده است که عبارتست از سال 527پیش از میلاد، زمانی که به روایت بندهش مبداء دین یا مبداء گاهشمار کهن اوستایی است(25) و 20 سال بعد ازآن با یک کبیسه گیری توسط خود اشو زردشت گاهشمار 365 روزه زردشتی –آریایی، با گاهشمار خورشیدی اعتدالی مطابقت داده می شود و این اتفاقی است که در سال 507 پیش از میلاد یا 1128 سال پیش از هجرت رخ داده است ؛ که در حقیقت مبداء گاهشمار اوستایی نوین ( زردشتی – آریایی )است .
      افزون براین تحقیقات پژوهشگران و  شرق شناسان بزرگی چون دکتر یی دبلیو وست(26) و ویلیامز جکسون نیز در نهایت  نظرمورخان بزرگ فارسی  چون ابو ریحان بیرونی را تاییدمی می کنند . و در حقیقت این دکتر وست است که با محاسبات وتحقیات خویش سال آغاز  و مبداء گاهشمار اوستایی ( زردشتی –آریایی ) را 502 پیش از میلاد مطابق با1123پیش از هجرت می داند. مبدایی که بعدها آقای سید جلال الدین تهرانی احتمالا براساس آن در سال 1307 خورشیدی اعتدالی سال1121 پیش از هجرت را به عنوان مبداء هجری پیشنهاد می کند(27) ،که تنها دو سال با مبداء پیشنهادی دکتر وست اختلاف دارد.همین طور این مبداء 502 سال پیش از میلاد دکتر وست ( مطابق 1123سال پیش از هجرت ) در کتاب تاریخ ادبیات دکتر همایی (28)به عنوان مبداء مورد توجه قرار گرفته و سال ها بعد آقای دکتر احمد بیرشک نیزدر کتاب گاهشماری تطبیق سه هزار ساله خود آن را مورد توجه قرار داده و می نویسد :اعتقاد براین است که گاهشمار اوستایی نو از یکم فروردین 1123 خورشیدی مطابق با27مارس 502 –(میلادی)آغاز گردیده است(29) .  ولی خود آقای دکتر وست چند سال بعد همین مبداء خود را مجددا مورد تجدید نظر قرار داده و درتاریخ19 دسامبر 1895 میلادی در نامه ای که برای دکتر ویلیامز جکسون نوشته ؛صراحتا اعلام می کند که پس از تحقیات لازم به این نتیجه رسیده است که تاریخ دقیق اصلاح گاهشمار اوستایی ( زردشتی -آریایی) سال 505پیش از میلاد مسیح( مطابق با 1126 سال پیش از هجرت) است(30) .زمانی که با  مبداء محاسباتی ما؛یعنی 1128 سال پیش از هجرت( 507 سال پیش از میلاد) تنها دو سال اختلاف دارد . بدین ترتیب حتی در کتاب  تاریخ ایران کمبریج با تخمین این مبداء زردشتی –آریایی را بین 502 تا 505 پیش از میلاد ذکر کرده اند(31) ، که درحقیقت تکرار همان نظریه دکتریی دبلیو وست است .

 بدین گونه با وجود اسناد و مدارک کافی در باره شناخت پیشینه تاریخ و تقویم نگاری در سرزمین کهن آریایی ،منجمان وتقویم نگاران،همیشه گاهشماری خودرا بر رویدادهای بعد از اسلام پی ریزی می کردند. چرا که اصولا تا حدود 170 سال پیش و تا قبل از خوانده شدن کتیبه های هخامنشی توسط مستشرقین غربی ؛ مردم از گذشته تاریخی وکهن خود  اطلاع درستی نداشتند و تنها اطلاعات در همی از دوران امپراطوری ساسانیان در دست داشتند . نه تنها هخامنشیان بلکه اشکانیان را که حدود 500 سال بر این سرزمین  حکومت کرده بودند به درستی نمی شناختند ؛ به گونه ای که شاعر بزرگ حماسی سرا، حکیم ابوالقاسم فردوسی در صحبت از دوران اشکانیان صراحتا می گوید :" از ایشان بجز نام نشنیده ام "(32). به همین جهت هم در کتاب های تاریخی در گفتگواز تاریخ ایران باستان به ذکر تاریخ وسرگذشت پادشاهان اسطوره ای مانند پیشدادیان و کیانیان می پرداختند وحتی تا حدود پنجاه –شصت سال پیش کتاب تاریخی که در مدارس تدریس می شد بازچیزی جز همین تاریخ اسطوره ای و افسانه ای نبود ؛ تا چه رسد به گاهشماری وسابقه تاریخی آن .

زیرنویس‌ها:

1. عبدالرحمان خازنی – زیج مفرد ،ص147
2. خواند میر – حبیب السیر ،تالیف 630 ه.ق.
3. خواجه نصیرالدین طوسی – هئیت  - نسخه خطی
4. ضیاالدین ترابی – زردشت و گاهشماری ایرانی ،ص 28
5. ابوریحان بیرونی – آثارالباقیه ،ص52و53
6. ضیاالدین ترابی – زردشت و گاهشماری ایرانی ، ص268
7. همان ص 269
8. همشهری آنلاین ، شنبه 1397/7/6
9. www.The History of Armenian .com
10. ضیاالدین ترابی  - زردشت و گاهشماری ایرانی ،فصل دوم ،تطبیق تقویم ها
11. ابوریحان بیرونی – آثارالباقیه _ ص54 نقل به مضمون.
12. سید حسن تقی زاده – گاهشماری ایرانی – نقل به مضمون
13. ابوالحسن مسعودی – التنبیه و الاشراف ،ص257
14. ضیاالدین ترابی – زردشت و گاهشماری ایرانی ،ص329
15. سید حسن تقی زاده – مانی شناسی ،ص289
16. ضیاالدین ترابی – زردشت وگاهشماری ایرانی ،فصل دوم ، تطبیق تقویم ها
17. ابومعشر بلخی – کتاب الالوف ، به نقل از آثارالباقیه بیرونی
18. ابوریحان بیرونی – آثارالباقیه ،ص174
19. (م330 -390 ) Amemianus  Marcelinus
20. سعیدابن البطریق (940-887 م)
21. Eutychius 
22. A.V.Williams Jackson
23. زردشت پیامبر ایرانی ،مک میلیون ،لندن 1899
24. ابوریحان بیرونی – آثارالباقیه ،ص174
25. بندهش ایرانی –نسخه تهمورث دین شاه ، بنیاد فرهنگ ایران ،تهران ،1348
26. DR.E.W. West
27. رحیم زاده ملک – زیج ملک ،ص114
28. جلال الدین  همایی –تاریخ ادبیات ایران ،انتشارات فروغی ، تهران 1363
29. احمد بیرشک – گاهنامه تطبیقی سه هزار ساله ، ص 222
30. Dr. E. W. west, paper on Parsi calendar, Academy,1898
31.  The Cambrige History of Iran,VZ,ed,Cambrige, London ,1985
32. ابوالقاسم فردوسی – شاهنامه ،جلد پنجم،پادشاهی اشکانیان ،ص136

• بعدی >